Álemdik reıtıń boıynsha bizdiń Eltańbamyz ádemiligi, tartymdylyǵy jaǵynan 9-orynda tur.
Elimizde jyl saıyn 4 maýsym Memlekettik rámizder kúni retinde merekelenedi. Bul – azamattyq kelbetimizdi, birlik-berekemizdi nyǵaıtatyn merekelerdiń biri desek, qatelespeımiz. Sondyqtan Memlekettik rámizder men vedimistik jáne olarǵa teńestirilgen ózge de nagradalar geraldıkasy máseleleri jónindegi respýblıkalyq komısıanyń qurylýy da teginnen-tegin emes. Aıtýly dataǵa oraı elimizde qandaı is-sharalar atqarylmaq? Osy jóninde tolyǵyraq bilý úshin QR Mádenıet jáne sport mınıstrliginiń Arhıv isteri jáne qujattamany basqarý komıtetine qarasty Geraldıkalyq zertteýler ortalyǵynyń dırektory Asylbek BAIJUMAMEN tildesken edik.
«Ánurandy bárimiz bir mezette oryndaımyz»
– Asylbek Baıjumauly, áýeli Memlekettik rámizder men vedimistik jáne olarǵa teńestirilgen ózge de nagradalar geraldıkasy máseleleri jónindegi respýblıkalyq komısıanyń qaı kezde qurylǵanyna, onyń maqsat-múddesine toqtala ketseńiz?
– Qazaqstanda geraldıka salasy Elbasynyń 2011 jylǵy 30 qyrkúıektegi «Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdentine tikeleı baǵynatyn jáne esep beretin keıbir memlekettik organdardyń, Qazaqstan Respýblıkasy Konstıtýsıalyq Keńesiniń, quqyq qorǵaý organdarynyń, sottardyń, Qarýly Kúshterdiń, basqa da áskerler men áskerı quralymdardyń vedimistik jáne olarǵa teńestirilgen ózge de nagradalarynyń Memlekettik rámizderi men geraldıkasy máseleleri týraly» №155 Jarlyǵyna sáıkes (buǵan deıin memlekettik rámizder boıynsha dep atalǵan) óz aldyna derbes sala bolyp quryldy. Aty aıtyp turǵandaı, bul salaǵa qatysty keleli mindetterdi Prezıdent janyndaǵy arnaýly komısıa abyroımen atqaryp keledi. Maqsat-mindeti - vedimistik nagradalardy sıpattaýǵa qoıylatyn biryńǵaı talaptardy ázirleý, Memlekettik rámizder men geraldıkalyq belgilerdi qoldaný jáne nasıhattaý máseleleri jónindegi normatıvtik-quqyqtyq bazany jetildirý jáne ádistemelik usynymdardy iske asyrý.
– Bıyl Memlekettiń rámizderimizdiń qabyldanǵanyna 30 jyl tolady. Osy dataly jylǵa eldik deńgeıde qandaı tyń is-sharalar ázirledińizder?
– Osynaý 30 jyl ishinde qoǵamda memlekettik rámizderdi qurmetteý, qaster tutý mádenıeti qalyptasty. Endi ony árdaıym qoldap, ilgeriletip otyrý – mindetimiz. Búgin, ıaǵnı 2 maýsymda, elimizdiń ǵalymdary men zıaly qaýym ókilderiniń bas qosýymen «Qazaqstannyń damýyna memlekettik rámizderdiń áseri» atty respýblıkalyq ǵylymı-tanymdyq konferensıasy ótedi. Al erteń, 3 maýsymda, Mádenıet jáne sport mınıstrliginiń uıymdastyrýymen Memlekettik rámizderdiń 30 jyldyǵyna oraı aýqymdy «Kók týdyń jelbiregeni» atty respýblıkalyq patrıottar forýmy óz jumysyn bastaıdy.
Ánurandy bir mezette búkil el bolyp oryndaý da áserli bolady dep oılaımyn. Negizgi is-sharalar 4 maýsymda ótedi. Iá, osy kúni Memlekettik Ánurandy bárimiz birge shyrqaımyz. Prezıdentimiz Qasym-Jomart Kemeluly Toqaev Memlekettik Týdy saltanatty túrde kótergennen keıin búkil qazaqstandyq, otbasynda ma, dalada júr me, kóshede ketip bara ma, kim qaı jerde, sonda tura qalyp, bári bir ýaqytta Ánurandy shyrqaıdy dep josparlanyp otyr.
Árıne, Memlekettik rámizderdiń 30 jyldyǵyna arnalǵan is-sharalar bir nemese eki kúnmen shektelip qalmaq emes, jyl boıy júrgiziledi. Mektepterde ashyq sabaqtar men synyp saǵattary ótkiziledi. Maǵynaly kórmeler uıymdastyrylady. Munyń bári jas urpaqtyń keýdesine patrıottyq dánin sebýge kómektesedi dep bilemin. Osy is-sharalardyń bári - Prezıdent aıqyndap bergen «Jańa Qazaqstandy» qurý jolyndaǵy mańyzdy qadamdar.
«Tastaǵy tarıhty da zertteımiz»
– «Geraldıkalyq zertteýler ortalyǵy» degen keń uǵymdy bildirip tur, sondyqtan memlekettik rámizderdi nasıhattaýdan bólek, basqa da mindetteri bar shyǵar?
– Iá, árıne. Bizdiń ortalyqtyń negizgi mindetteriniń biri – tarıhı tańbalardy, ıaǵnı tastaǵy tarıhty zertteý. Mine, búgingi tańda sol salada Sartqoja Qarjaýbaıuly, Aıdyn Rysbekuly, Zeınolla Samashev, Tursyn Jurtbaı, Jandarbek Málibekov syndy ǵalym aǵalarymyzben tyǵyz baılanysta jumys istep jatyrmyz. Jáne osy jumystardyń nátıjesinde «Qazaq geraldıkasy» degen kitapty jazyp shyqtyq. Ol kitapty 4 maýsymda Elorda tórinde Qazaqstan patrıottarynyń forýmynda tanystyratyn bolamyz. Sóıtip, «Qazaq geraldıkasynyń» jaryqqa shyǵýy da úlken jańalyq bolǵaly tur. Sondaı-aq, bizdiń ortalyq tańbaly tastar tarıhynan syr shertetin úlken kórme ázirlep qoıdy. Ony Eýrazıalyq ýnıversıtetpen birlesip ótkizetin ǵylymı-tájirıbelik konferensıada el nazaryna usynatyn bolamyz.
Óńirlik tóltańbalar deımiz, olardy zerttep jatyrmyz. Oǵan qatysty ádistemelik quraldardy da ázirleý ústindemiz. Sondaı-aq, vedimistik nagradalardy saraptaý jumysy da bizdiń moınymyzda. Qazirgi tańda elimizde 200-ge jýyq memlekettik nagrada bar. Ásirese, Qorǵanys, İshki ister jáne Kúshtik qurylymdarǵa qatysty. Basqa da memlekettik organdar ózderiniń túrli mereıtoılyq medaldarynyń eskızin bizge joldaıdy, biz ony ózimizdiń saraptamalyq keńeste qarap, zerdelep, taldap, qorytyndysyn beremiz. Al sońǵy sheshimdi Memlekettik hatshymyz Erlan Qarın tóraǵalyq etetin memlekettik geraldıkalyq úlken komısıa shyǵarady.
Sonymen qatar, ortalyǵymyz osy sáýir aıynan beri Eltańbamyzdyń avtory – belgili sáýletshi Jandarek Málibekovtiń qatysýymen Qorǵanys mınıstrliginde, jalpy bilim beretin mektepterde, stýdenttermen, jastarmen úzdiksiz kezdesýler ótkizip keledi. Sebebi, qazaqtyń búkil bolmysyn, tarıhyn bir Eltańbaǵa syıǵyza bilgen Jandarbek aǵamyzdy jastardyń bilgeni, qurmet tutqany durys dep oılaımyn. Ókinishke oraı, Táýelsiz Qazaqstannyń Memlekettik Týynyń avtory – belgili sýretshi Sháken Nıazbek aǵamyz ómirden ótip ketti. Sondyqtan kózi tiri aǵalardyń áńgimesin óz aýzynan estip, ónegesin alý, ulyqtaý, syılaý, qadirleý – paryz.
Álemdik reıtıń boıynsha Eltańbamyz 9-orynda
– Eger qatelespesek, sol Eltańbamyz ben Týymyzdyń tústeri birneshe márte ózgerdi. Osy jóninde de tolyǵyraq tarqata ketseńiz?
– Bizdiń Týymyz osy Táýelsizdiktiń 30 jylynda álemdik túrli deńgeıdegi baıraqty básekelerde 4 myń márte joǵary kóterilgen jáne Antarktıda men Arktıkada, Ońtústik, Soltústik polısterde tigilgen. Mańdaıaldy ǵaryshkerlerimiz – Talǵat Musabaev pen Aıdyn Aıymbetov ǵaryshqa alyp shyqqan.
Iá, ózderińizge málim, táýelsizdik jyldaryndaǵy Týdyń túsi úsh ret ózgertildi. 1992 jyly ornamenttegi oıýy qyzyl tústi bolatyn. Keıin saryǵa ózgertildi. Al sońǵysynda qoshqar múıiz oıýyna aýystyrylyp, altyn tústes bolyp shyqty. Memlekettik Týymyzdyń túsi kógildir, ortasynda shuǵyla shashqan kún, onyń astynda qalyqtap ushqan qyran beınelengen. Geraldıka dástúrinde árbir tús belgili bir uǵymdy tanytady. Máselen, aspandaı kók tús adam boıyndaǵy adaldyq, tazalyq, senimdilik sıaqty qasıetterdi bildiredi. Kún baılyq pen molshylyqty, kúsh-qýatty beıneleıdi. Al kún astynda qalyqtaǵan búrkit memlekettiń erkindigin, táýelsizdigin, bıik maqsattar men jarqyn bolashaqqa degen umtylysyn meńzeıdi. Týdyń sabynyń tusyna tiginen uzyna boıyna keskindelgen ulttyq órnekter Qazaqstan halqynyń mádenıeti men dástúrin sımvoldyq turǵyda beıneleıdi.
Eltańbamyzǵa keletin bolsaq, álemdik reıtıń boıynsha bizdiń Eltańbamyz ádemiligi, tartymdylyǵy jaǵynan 9-orynda tur. Eltańbamyzdyń túsi osydan 4 jyl buryn, ıaǵnı 2018 jyly ózgertildi. Alǵashqysynda burynǵy túsi qońyrlaý bolatyn. Keıin altyn tústes boldy jáne kırıllısamen jazylǵan «Qazaqstan» degen jazýy latyn tiline aýystyryldy. Altynnyń túsi – baılyqtyń, ádildiktiń jáne keńpeıildiliktiń sımvoly.
Memlekettik Eltańbanyń ortalyq geraldıkalyq elementi – kógildir tús aıasyndaǵy shańyraq beınesi. Shańyraqty aınala kún sáýlesi sekildi taraǵan ýyqtar shanshylǵan. Shańyraqtyń oń jaǵy men sol jaǵyna ańyzdardaǵy qanatty pyraqtar beınesi ornalastyrylǵan. Joǵarǵy bóliginde kólemdi bes buryshty juldyz, al tómengi bóliginde «Qazaqstan» degen jazý bar.
Shańyraq – kıiz úıdiń basty júıe quraýshy bóligi, ıaǵnı elimizdi mekendeıtin barlyq halyqtyń ortaq qonysynyń, birtutas Otanynyń sımvoly. Qanatty tulparlar batyldyqty, senimdilikti jáne erik-jigerdi tanytady. Eltańbamyzdaǵy taǵy bir detal – bes buryshty juldyz. Juldyzdyń beınelenýi qazaqstandyqtardyń álemniń barlyq halqymen yntymaqtastyq pen seriktestik ornatýǵa nıetti el bolýǵa degen talpynysyn tanytady. Qazaqstan turǵyndarynyń júregi men qushaǵy bes qurlyqtyń ókilderi úshin qashanda ashyq degen maǵynada.
Mine, bizdiń ortalyqtyń negizgi jumystarynyń biri – osy Memlekettik rámizderdiń durys qoldanylýy men paıdalanýyn nasıhattaý. Jýyrda ǵana Shyǵys Qazaqstan oblysynda bolyp, memlekettik rámizderdiń qaı deńgeıde qoldanylyp júrgenin tekserip qaıttyq. Odan túıgen máselelerimizdi Prezıdent ákimshiligine usynys retinde joldap, aldaǵy ýaqytta Memlekettik rámizderdi nasıhattaýdyń ádistemek quralyn ázirleımiz. Sondaı-aq, barlyq óńirge shyǵyp, Memlekettik rámizderdi paıdalaný jáne qoldaný erejelerin, tártibin túsindirmekpiz.
«Qazaq geraldıkasy» jalǵasyn tabady
– Demek, Qazaqstanda geraldıka salasy nyq ornyǵyp kele jatyr deýge bolady ǵoı?
– Biz osy salany zerttep, zerdelep kórsek, Orta Azıada, túrki elderi men Qytaıda, Mońǵolıada da ulttyq, tarıhı mýzeıler bar, al geraldıkalyq zertteýler ortalyǵy degen joq eken. Sondyqtan da bizdiń ortalyqtyń álemdik deńgeıdegi bir ǵylymı irgeli ortalyqqa aınalary sózsiz. Múmkindigi, kókjıegi keń dep bilemin. Bul baǵytta bizge Úkimet tarapynan úlken qoldaý kórsetilip otyr. Sondyqtan aldaǵy ýaqytta jumysymyzdy odan ári jandandyra túspekpiz. Kelesi jyly geraldıkanyń ekskpozısıalyq zalyn qurýdy kózdep otyrmyz. Halyqaralyq geraldıster koferensıasyn uıymdastyrý da josparda tur. Búgingi «Qazaq geraldıkasyn» aldaǵy ýaqytty serıa-serıamen, tom-tom etip shyǵaratyn bolamyz. Endi «Qazaq geraldıkasy» degen tanymdyq jýrnal shyǵarýdy qolǵa aldyq. Oǵan alǵash jarıalanatyn tarıhshy-ǵalymdardyń súbeli eńbegi de daıyn bolyp qaldy. Ortalyq janynan ashylǵan «Tarıh jáne tańba» atty ıýtýb-kanalymyz da bar. Turaqty jumys istep tur. Elge belgili tarıhshy, ǵalymdarmen aptasyna bir ret suhbat uıymdastyryp otyramyz.
Memlekettik rámizderdi egemen elimizden bólek qaraý múmkin emes, olar – Táýelsizdigimizdiń bet-beınesi, ıaǵnı ózimiz. Aldymen ózimizdi syılap, qurmetteı bilsek, ózgeler de qadir tutatyn bolady.
– Áńgimeńizge raqmet!