Búgin – Memlekettik rámizder kúni.
2007 jyly 4 maýsymda qabyldanǵan «Qazaqstan Respýblıkasynyń Memlekettik rámizderi týraly» konstıtýsıalyq zańǵa sáıkes jyl saıyn 4 maýsym Qazaqstanda Memlekettik rámizder kúni retinde merekelenedi.
Táýelsizdiktiń tańy atqannan keıin 1992 jyldyń basynda Ánuran, Tý, Eltańbany tańdaý úshin Joǵarǵy keńes prezıdıýmy jumys tobyn quryp, arnaýly shyǵarmashylyq komısıa taǵaıyndaǵan. Onyń quramynda Salyq Zımanov, Erbol Sháımerdenov, Serikbolsyn Ábdildın, Serik Ábdrahmanov jáne taǵy basqa belgili qaıratkerler bolǵan. Budan keıin elimizde memlekettik rámizderge arnap konkýrs jarıalandy. Bir ǵana týdyń ózine 600 adamnan 1 200 nusqa tússe, Eltańbanyń 245 jobasy, ánurannyń 750 úlgisi baıqaýǵa qatysqan. Estetıkalyq sıpatymen de, tarıhı, saıası, ekonomıkalyq sımvolızmge sáıkes kelýi boıynsha da úzdik týyndy usynǵan baıqaý jeńimpazdaryn qazir halyq memlekettik nyshan avtorlary retinde tanıdy. Olar: Týdyń avtory – Sháken Nıazbekov, eltańbanyń avtorlary –Jandarbek Málibekov pen Shota Ýálıhanov.
Sonymen birge Táýelsiz Qazaqstannyń tuńǵysh ánuranynyń avtorlary retinde – áýenin jazǵan Muqan Tólebaev, Evgenıı Brýsılovskıı men Latıf Hamıdıdiń esimi tarıhta qaldy. Úzdik mátinge jarıalanǵan baıqaýda Muzafar Álimbaev, Qadyr Myrzalıev, Tumanbaı Moldaǵalıev jáne Jadyra Dáribaevalar jazǵan mátin jeńiske jetti.
2006 jyly jańa memlekettik gımn qabyldandy. Tańdaý el arasynda keńinen tanymal «Meniń Qazaqstanym» ánine túsken edi. 1956 jyly sazger Shámshi Qaldaıaqov pen Jumeken Nájimedenovtiń shyǵarmashylyǵynan týǵan týyndynyń bastapqy mátinin Qazaqstannyń tuńǵysh prezıdenti Nursultan Nazarbaev óńdedi.
Memlekettik týdy, memlekettik eltańbany jáne olardyń beınelerin, sondaı-aq memlekettik gımnniń mátinin paıdalaný (ornatý, ornalastyrý) qaǵıdalaryn bekitý týraly Úkimettiń 2007 jylǵy 2 qazandaǵy №873 qaýlysynda jazylǵan. Qoǵamdaǵy túrli jaǵdaıǵa baılanysty sońǵy ret 2020 jyldyń 27 qazanynda ózgertý engizildi.
Oǵan sol kúngi Prezıdent Qasym-Jomart Toqaevtyń áleýmettik jelidegi jazbasy túrtki bolǵan edi. Onda qoldanystaǵy zańnamada týymyzdy paıdalanýǵa qatysty shekteýler baryn aıtyp, mysal retinde páterlerdiń balkonyna nemese úılerdiń qabyrǵasyna tý ilýge tıym salynǵanyn keltirdi. Soǵan baılanysty zańnamalyq jáne normatıvtik aktilerdi, eń aldymen, Memlekettik rámizderdi paıdalaný qaǵıdalaryn qaıta qaraý qajet ekenin tapsyrǵan. Úkimet sol kúni № 801 qaýlyny shyǵaryp, aldyńǵy qaýlyǵa dereý ózgeris engizdi.
Sodan bastap qaýlynyń tórtinshi tarmaǵy bylaısha jazylatyn boldy: «Jeke jáne zańdy tulǵalar patrıottyq sezimin, qazaqstandyq biregeılikti bildirý, eldiń jáne onyń azamattarynyń jetistikterin qoldaý maqsatynda ǵımarattarda (turǵyn úılerde jáne turǵyn emes úı-jaılarda), onyń ishinde balkondarda jáne saltanatty is-sharalar ótkiziletin oryndarda Qazaqstan Respýblıkasynyń Memlekettik Týyn paıdalanýy (ornatýy, ornalastyrýy) múmkin».
Sondaı-aq, osy Qaýlyda memlekettik rámizderdi qoldaný qaǵıdalarynda basqa da qyzyqty erejeler jazylǵan:
Memlekettik Týǵa táýliktiń qarańǵy ýaqytynda jaryq túsip turýǵa tıis;
laýazymdy tulǵalardyń kabınetterindegi, zaldardaǵy Memlekettik Tý 1h2 metr kóleminde Eltańbanyń sol jaǵynda (tigiledi) ornalastyrylady;
Memlekettik Týdy shet memleketterdiń, qoǵamdyq birlestikterdiń jáne basqa da uıymdardyń týlarymen bir mezgilde kótergende (tikkende, ornalastyrǵanda) kólemi basqa týlardan kishi bolmaýǵa jáne tómen ornalastyrylmaýǵa tıis;
Qaýlydaǵy 13-tarmaqtyń ekinshi tarmaqshasynda jeke jáne zańdy tulǵalarǵa tıesili ǵımarattarda, úı-jaılarda (úı-jaılardyń bóliginde) ornalastyrylatyn Memlekettik Tý ulttyq standartqa sáıkes ásem bezendirilýge jáne sharýashylyq-turmystyq bólmelerden, kireberisten jáne kıim iletin bólmelerden alys ornalasýǵa tıis;
Zańdy tulǵalar memlekettik týdy qaǵıdalarǵa sáıkes bir qabatty jáne (nemese) kóp qabatty ǵımarattarda ekstererli nusqada ornalastyrý kezinde ǵımarattyń sáýlet erekshelikterin eskeredi jáne mynadaı parametrlerdi paıdalanady:
1, 2, 3, 4, 5 qabatty (20 metrge deıin) ǵımarattarda memlekettik tý (1h2 metr ólshemmen) ǵımarattyń tóbesinde nemese frontonynda nemese ǵımaratqa kireberis mańdaıshada ornalastyrylady;
2) 6, 7, 8, 9 qabatty (30 metrge deıin) ǵımarattarda memlekettik tý ǵımarattyń tóbesinde nemese frontonynda (1,5h3 metrden 2x4 metrge deıin ólshemmen) nemese ǵımaratqa kireberis mańdaıshada (1x2 metr ólshemmen) ornalastyrylady;
3) 9 qabattan joǵary (30 metrden joǵary) ǵımarattarda memlekettik tý ǵımarattyń tóbesinde nemese frontonynda (2x4 metr jáne odan joǵary ólshemmen) nemese ǵımaratqa kireberis mańdaıshada (1h2 metr ólshemmen) ornalastyrylady.
Al Memlekettik Eltańbaǵa kelsek, onyń da ózindik qoldanylý erekshelikteri bar. Eltańbany qoǵamdyq birlestikter men basqa da uıymdar eltańbalarynyń geraldıkalyq negizi retinde paıdalanýǵa bolmaıdy.
Kabınetterde laýazymdy tulǵanyń jumys ornynyń art jaǵyndaǵy qabyrǵaǵa ornalastyrylatyn Eltańbanyń dıametri 500 mıllımetr bolý kerek.
Al bir jáne (nemese) kópqabatty ǵımarattarda ekstererli nusqada ornalastyrý kezinde ǵımarattyń sáýlettik erekshelikteri eskeriledi jáne mynadaı ólshemder paıdalanylady:
Birqabatty ǵımaratta Eltańba (dıametri 500 mıllımetr) ǵımarattyń jabý deńgeıinde nemese frontonynda nemese ǵımaratqa kireberis mańdaıshada ornalastyrylady;
Bıiktigi 20 metrge deıingi 2, 3, 4, 5 qabatty ǵımarattarda sońǵy qabattyń jabý deńgeıinde nemese frontonynda ornalastyrylsa, dıametri 1-den 1,5 metrge deıin bolý kerek. Al ǵımaratqa kireberis mańdaıshada dıametri 500 mıllımetr kóleminde ornalastyrylady;
Bıiktigi 30 metrge deıingi 6, 7, 8, 9 qabatty ǵımarattarda sońǵy qabattyń jabý deńgeıinde nemese frontonynda dıametri 2 metr bolyp turýǵa tıis. Al ǵımaratqa kireberis mańdaıshada dıametri 500 mıllımetr bolyp ornalastyrylady;
Al bıiktigi 30 metrden nemese 9 qabattan joǵary ǵımarattarda sońǵy qabattyń jabý deńgeıinde nemese frontonynda dıametri 3 metr jáne odan joǵary bolý kerek. Nemese ǵımaratqa kireberis mańdaıshadaǵy kólemi 500 mıllımetr dıametrden kem bolmaıdy.
Qazaqstanda memlekettik rámizder erekshe statýsqa ıe jáne zańmen qorǵalady. Olardy durys paıdalanbaǵan jaǵdaıda iri kólemde aıyppul tóleýge týra keledi.
Memlekettik rámizder 16 jyldan beri zańmen qorǵalyp keledi: 2007 jyly Qazaqstanda memlekettik rámizderdi tý, eltańba men ánurandy orynsyz paıdalanýǵa tyıym salatyn zańnamalyq norma qoldanyla bastady. Atalǵan zańda rámizderdi qoldaný sharttary jáne anyqtalǵan buzýshylyqtar úshin tıisti jazalar naqty kórsetilgen. Máselen, onda qazaqstandyqtarǵa balkondar men ǵımarattardyń qasbetterine týdy ilýge tyıym salyndy. Alaıda bul norma 2020 jyly joıyldy. Biraq aıyppulǵa ákeletin sharttar saqtaldy.
Halyqtyń patrıottyq sezimin bildirý úshin paıdalanatyn qural – memlekettik týy. Sporttyq jarystar men merekelik is-sharalardy jıi paıdalanylatyn atrıbýt. Sondaı-aq saıahattaýshylar jıi qoldanady. Alaıda ony paılaný nemese ilý kezinde qaperde ustaýǵa tıis máseleler bar. QR Ákikmshilik kodekstiń 458-babyna sáıkes, ony zańsyz paıdalaný úshin jaza kózdelgen, bul norma basqa da rámizderge qatysty.
Qoldanystaǵy zańnamalarǵa sáıkes, memlekettik týdy: apat sıgnalyn berýdi qospaǵanda, tóńkerip qoıýǵa, jerge, edenge, sýǵa jáne t. b. tıetindeı etip qoıýǵa, kóldeneńinen alyp júrýge bolmaıdy. Sondaı-aq zaqymdalýy nemese lastanýy múmkin bolsa ornatýǵa, oǵan zattardy orap, kenep retinde birdeńe jazýǵa nemese boıaýǵa bolmaıdy. Kıim, tósek-oryn jáne drap retinde, kostúmde nemese sporttyq formada qoldanylýǵa tyıym salynǵan (týdyń beınesi tek patrıottyq uıymdar, áskerı, polısıa jáne órt sóndirýshilerdiń formasyna tigilýi múmkin). Buǵan qosa, maılyqtar, qoraptarǵa jáne basqa da bir ret qoldanylatyn zattarǵa sýret túrinde basýǵa qatań tyıym salynady.
Sonymen qatar, memlekettik mekemelerde rámizderdi ornatýdyń arnaıy tártibi belgilengen. Tek tý memlekettik emes nysandardyń qasbetine ornatylǵan bolsa, táýliktiń qarańǵy kezinde ony arnaıy jaryqtandyrýdyń qajeti joq.
Qazaqstandyqtar týdy birneshe jaǵdaıda paıdalana alady. Mysaly, merekelik is-sharalar kezinde ony qoldanýǵa shekteý joq. Ári ony turǵyn úıdiń qasbetine nemese balkonyna ilýge zańmen ruqsat berildi.
Sońǵysynda eskeretin bir jaıt bar. Tý ólshemine qaramastan memlekettik standartqa saı bolýy kerek. Iaǵnı, ol kók tústi matadan, tikburyshty túrinde jasalýy kerek. Týdyń ólshemderiniń araqatynasy 1:2 bolýǵa tıis. Ortasynda kún sáýlesi jáne onyń astynda qalyqtaǵan búrkit beınelengen, al týdyń biliginiń jaǵynda oıý-órnek (tik jolaq) beınelengen. Bul elementterdiń barlyǵy altyn tústi bolýy shart.
Budan bólek ánuran men eltańbany qoldaný erejesi de bekitilgen. Jekemenshik kompanıalar men jeke tulǵalarǵa eltańbany paıdalanýǵa tyıym salynǵan. Onyń beınesin memlekettik týdy paıdalaný erejesin saqtaı otyryp qana qoldanýǵa bolady. Sol sıaqty ánurandy paıdalaný tártibi bar, ol Konstıtýsıalyq zańmen retteledi. Atap aıtqanda, ánuran oryndalǵanda QR azamattary ornynan turyp, oń qolyn júrek tusyna qoıýǵa mindetti. Sondaı-aq ánurannyń mátinin nemese mýzykasyn basqa ánder men shyǵarmalardyń negizi retinde paıdalanýǵa qatań tyıym salynady.
Bıylǵy qańtarda memlekettik rámizderdi qorlaǵandarǵa qoldanylatyn jaza kúsheıtildi. Qylmystyq kodekstiń 372-babyna ózgeris engizilip, nátıjesinde aıyppul kólemi artty. Rámizderdi qorlaǵany úshin aıyppul mólsheri 3 myń AEK-ke deıin ulǵaıtyldy (buryn aıyppul somasy 2 myń AEK bolǵan), sondaı-aq qoǵamdyq jumystarǵa tartý mólsheri 900 saǵatqa deıin (eski nusqada-600 saǵatqa deıin) bolyp bekitildi.