Saraptama
Búgin Máskeýde Joǵary Eýrazıalyq ekonomıkalyq keńestiń kezekti otyrysy ótedi. Prezıdent Qasym-Jomart Toqaevtyń bul Máskeý saparynyń salmaǵy tym aýyr. Sebebi, II Eýrazıalyq ekonomıkalyq forým aıasynda elimizdiń bolashaq ekonomıkalyq taǵdyryna qatysty birqatar túıtkildi máseleler talqylanbaq. Bul joly Joǵary Eýrazıalyq ekonomıkalyq keńestiń otyrysymen qatar EAEO, SHYU jáne BRIKS syndy iri birlestikter arasyndaǵy ıntegrasıa máselesi sóz bolǵaly tur. Onyń ústine, talqy taqyrybynda «jahandyq ekonomıkalyq arhıtektýrany qaıta pishimdeý» degen sózdiń turýy da ekonomıkalyq forýmnyń saıası astaryn qalyńdata túsken.
Máskeý úmit artqan ekonomıkalyq forým
Forýmǵa 50-den astam eldiń ókili, 2700-den astam memlekettik organdardyń, bıznes-qaýymdastyqtar, halyqaralyq uıymdar men BAQ ókilderi qatysady delingen. Osynyń ózi Máskeýdiń bul is-sharaǵa zor úmit artatynyn bildiredi. Soǵys jáne sanksıa jaǵdaıynda Reseı ekonomıkalyq qıynshylyqtardy sheshýdiń balama joldaryn belsene izdestirýde. Reseıdiń jetekshiliginde qurylǵan Eýrazıalyq ekonomıkalyq odaq ta óz tarıhyndaǵy asa kúrdeli kezeńde tur. Sarapshylar, atalǵan forým ishki-syrtqy qıynshylyqtarǵa tus kelgen ekonomıkalyq birlestik pen Reseıdiń ózindik problemalaryn jeńildetýge baǵyttalǵan dep sanaıdy.
Keshe ótken forýmnyń alǵashqy jıynynda «EAEO ishki naryǵy: qıyndyqtar men damý perspektıvalary» degen atpen odaqtyń ishki problemalary talqylandy. Onda qatysýshylar ekonomıkalyq odaq kúrdeli tarıhı kezeńdi bastan ótkerip jatqanyn moıyndaı otyryp, orasan zor ekonomıkalyq kúızelis pen halyqaralyq quqyq júıesindegi jańa máselelerge baǵa berdi. Múshe memleketterdiń ekonomıkalarynyń turaqty damý múddeleri kóptegen jańa talaptardy jaryqqa shyǵardy. Onyń qatarynda, odaq ishinde qoldanylyp júrgen saýda-ekonomıkalyq tetikterdi jetildirý, ıntegrasıany tereńdetý men ortaq naryqtyń jekelegen elderdiń múddesine tıimdi bolýy máseleleriniń kún tártibinde turǵany belgili boldy.
Reseı bıyl Eýrazıalyq ekonomıkalyq odaqtyń tóraǵalyq qyzmetin atqarady. Batyspen tereń saıası jáne ekonomıkalyq qaıshylyǵy onyń ulttyq ekonomıkasynda daǵdarystar qaýpin arttyryp jiberdi. Sondyqtan da Máskeý kez kelgen ekijaqty jáne kópjaqty dıalog alańdaryn jańa eksporttyq naryq izdeýge baǵyttaıdy. Bul turǵydan kelgende, kezekti forým arqyly aýqymdy ekonomıkalyq birlestikterdiń basyn biriktirip, keń naryqqa jol ashý Máskeý úshin taptyrmas múmkindik bolar edi. Sanksıa paketterin tolassyz jańartyp jatqan Batys elderin qamtymaıtyn jańa aláns qurý baǵytyndaǵy is-áreketteri de osyny ańǵartady. Sarapshylar pikiri men is-sharanyń mazmunyn ushtastyra paıymdaıtyn bolsaq, «halyqaralyq uıymdar arasyndaǵy keń seriktestik jelisin qurý jáne jahandyq ekonomıkalyq arhıtektýrany qaıta pishimdeý» deıtin urannyń tegin emes ekenin bilemiz.
Asa aýqymdy ekonomıkalyq forýmnyń talqy taqyrybynda turǵan «jahandyq ekonomıkalyq arhıtektýrany qaıta pishimdeý» degendi qalaı paıymdaýǵa bolady? Bul týraly ekonomıser qazirgi jahandyq ekonomıkadaǵy belgisizdikter men jańa álemdik tártip turǵysynan qaraıtyn bolsa, saıasattanýshylar muny Reseıdiń júzege asyrǵysy keletin ulttyq múddeleri turǵysynan tańdalǵanyn aıtady. Aıtalyq, saıasattanýshy Perdehan Shámshıev: «Jahandyq ekonomıkalyq arhıtektýrany qaıta pishimdeý taqyrybynyń astarynda Reseıdiń ulttyq múddesiniń basym ekendigi aıqyn. Sebebi, Reseı ónimine jańa naryq qajet. Sondyqtan «ekonomıkalyq arhıtektýrany qaıta pishimdeý» astarynda syrtqy naryqty izdestirýge degen talpynys jatyr», – degen pikir aıtady.
EAEO – SHYU – BRIKS: Eýrazıalyq jańa aláns bola ala ma?
Aýqymdy halyqaralyq is-shara aıasynda 7 baǵytta 35 sesıa ótpek. Solardyń arasynda Eýrazıalyq ekonomıkalyq odaq pen Shanhaı yntymaqtastyq uıymy jáne BRIKS elderi arasynda ótetin sesıa kóbirek nazar aýdartady. Óıtkeni, «EAEO – SHYU – BRIKS: Ashyq ıntegrasıa dıalogy» dep atalatyn sesıada taraptar keń yntymaqtastyqty damytý jáne «jahandyq ekonomıkalyq arhıtektýrany qaıta pishimdeý» maqsatymen ótkizilmek. Bul, shyn máninde, Batystyń qatysýynsyz, eýrazıalyq aımaqtyq alánstyń qurylýyn kózdeıtin joba. Degenmen, Reseı usynǵan aýqymdy jobanyń júzege asýy kúmándi. Tipti, qysqa merzimdi perspektıvada bul tipten múmkin emes.
Álbette, Eýrazıalyq ekonomıkalyq odaq pen Shanhaı yntymaqtastyq uıymy arasyndaǵy dıalogty damytý júıeli túrde qolǵa alynyp jatqany málim. Alaıda, asa iri birlestikter men oǵan múshe elder arasyndaǵy múddelerdi ortaqtastyrý úlken qıyndyqtarǵa tap bolary sózsiz. SHYU bul kúnde álemdik JİÓ-niń 30 paıyzyn, álem halqynyń da basym kóbin ıelengen asa iri halyqaralyq uıymǵa aınaldy. Soǵan qaramastan, uıym ishinde áli de sheshimin tappaǵan suraqtar kóp. Jaqynda ǵana uıymǵa múshe elderdiń Syrtqy ister mınıstrleriniń basqosýynda Qytaı tarapy Úndistanmen aradaǵy qaıshylyqty uıym sheńberinde oń baǵytta sheshýge daıyn ekenin jetkizdi. Biraq tereń qaıshylyqty sheshýdiń naqty usynystary ortaǵa qoıylǵan joq. SHYU-na keıinnen múshe bolǵan Úndistan men Pákistan arasynda da uzaq merzimdik kereǵar qatynastar uıymnyń ıkemdiligine kedergi keltiredi.
Al BRIKS elderiniń (Reseı, Úndistan, Qytaı, Brazılıa jáne Ońtústik Afrıka) negizgi saýda serikteri qatarynda AQSH pen EO elderi basymdyqta tur. Damýshy elderdiń kóshbasshy bestigin Batystyń qatysýynsyz jańa alánsqa toptaý birinshiden uzaq merzimdi, ekinshiden orasan zor kúsh-jigerdi talap etedi. Bul forýmda keńirek ıntegrasıalyq sqemany alǵa jyljytý úshin tólem júıelerin biriktirý, elder arasyndaǵy ózara esep aıyrysýda ulttyq valútalardy paıdalaný, ınovasıalardy damytýǵa járdemdesý jáne saýdadaǵy ozyq tájirıbe almasý máselelerin qarastyryp kórmek. Budan tys, ózara kedendik jeńildikter, kólik-logıstıka jáne energetıka salalarynda yntymaqtasýdy talqylaıdy. Eger BRIKS-tegi Reseı men Qytaıdan ózge úsh memlekettiń Batys elderimen aýqymdy strategıalyq jobalaryn eskersek, jobanyń bolashaǵyna degen kúmán tipti de kúsheıe túsedi.
Saıasattanýshy P.Shámshıev atalǵan uıymdardyń maqsatynyń ártúrli ekenine basa nazar aýdarady. «EAEO men BRIKS ekonomıkalyq áriptestikti nyǵaıtýǵa basa nazar aýdarsa, SHYU - aımaqtyq qaýipsizdikti qamtamasyz etýdi negizgi maqsat etip qurylǵan uıym. Sondyqtan EAEO men BRIKS arasyndaǵy ekonomıkalyq baılanystardy nyǵaıtý máselesi ómirsheń. Munda Máskeýdiń syrtqy saıasatyndaǵy barlyq salalardaǵy ıntegrasıalyq baılanystardy saıasılandyrýǵa múddeli bolatyndyǵyn eskergen jón», – deıdi saıasattanýshy. Buǵan qosa, sarapshy Máskeý men Beıjińniń syrtqy saýda qatynastaryna qaraı otyryp ta múdde ortaqtyǵy alshaq ekenin aıtady. «2022 jylǵy málimet boıynsha Qytaı eksportynyń 16,2%-y AQSH-qa tıesili. Al ımporttyń 6,58%-y AQSH-qa, 4,2%-y Reseıge tıesili. Bul sandar QHR-dyń Batysqa Reseıge qaraǵanda táýeldirek ekendigin kórsetedi. Sondyqtan SHYU men ózge eki uıymdar arasyndaǵy baılanysqa Pekın múddeli emes. Sebebi, Batystyq sanksıalardyń bir ushy tıip ketýi múmkin», – dep kórsetedi.
Aýqymdy ıntegrasıalyq birlestik: jańa syn-qaterler
Reseı usynǵan jobalar men ıntegrasıalyq bastamalardyń (óziniń ulttyq múddelerin basymdyqqa ala otyryp) Qazaqstannyń ulttyq múddesi turǵysynan jańa syn-qaterleri de, tıimdi jaqtary da bar ekenin aıta ketken jón. Eń aldymen, EAEO-nyń ózge iri birlestiktermen baılanysynyń tereńdeýi uıym ishindegi teńsizdikterdiń joıylýyna áser etýi múmkin. Aıtalyq, odaq ishinde Reseımen saýdalyq baılanystarda kóptegen teńsizdikter oryn alǵan. RF taraby shyn mánindegi aýqymdy ekonomıkalyq keńistiktegi ıntegrasıany, ózara tıimdi qatynastardy kózdeıtin bolsa, bul ony EAEO ishindegi qatynastarda ádildik prınsıpin saqtaýǵa ıtermeleıdi.
Buǵan qosa, qazirgideı ekonomıkalyq turaqsyzdyq pen belgisizdik jaǵdaıynda, ıntegrasıalyq birlestikter arqyly ekonomıkany ártaraptandyrý múmkindikterine ıe bola alamyz. Eń bastysy, yntymaqtastyqtyń negizgi baǵyttary sanalatyn Úlken Eýrazıadaǵy kólik-logıstıkalyq megajobany iske asyrý máselesi ulttyq ekonomıkamyzdyń álemdik qatysýyna jańa múmkindikter ázirleıdi.
Qazaqstan Eýrazıalyq ekonomıkalyq odaq pen Shanhaı yntymaqtastyq uıymyna teńdeı múshe. Ekonomıka men turaqtylyqty negizgi baǵyt etken eki uıymnan da belgili deńgeıde tıimdi sharttardy qabyldaýǵa bolady. Al atalmysh ıntegrasıalyq birlestikter týrasynda Qazaqstannyń pozısıasy qandaı bolýy kerek degen saýalǵa sarapshylar bylaı deıdi: «Biz úshin ekonomıkalyq baılanystardy nyǵaıtýǵa baǵyttalǵan kez kelgen halyqaralyq bastama tıimdi. Astana úshin osy baǵytta jumys jasap, bastamalardyń saıasılanbaýy mańyzdy. Sebebi, bizdiń el Reseı úshin Batystyq sanksıalardy aınalyp ótý alańyna aınalmaýy qajet. Qazaqstan ekonomıkalyq baılanystardy nyǵaıtýǵa baǵyttalǵan halyqaralyq bastamalardy qoldaı otyryp, otandyq ónimderdiń sapasyn arttyrýy, olardy eksportqa baǵyttaýy qajet. Úkimet osy baǵytta jumys istep, biz ózge elderge shıkizattan basqa qandaı daıyn ónim usyna alamyz degen suraqqa jaýap izdeýi kerek», – deıdi Perdehan Shámshıev.
Basty qaýip – Qazaqstannyń atalmysh aımaqtyń aláns sheńberinde batystyq iri ekonomıkalyq álemnen shettep qalý qaýpi. Sondaı-aq, Reseıge qarata aı saıyn artyp bara jatqan sanksıa qysymdary da onymen ekonomıkalyq ortaq birlestiktegi elimiz úshin úlken qolaısyzdyqtar alyp kelýde. Bul turǵyda biz syrtqy saıasattaǵy kópvektorlyqty jáne ekonomıkadaǵy ártaraptandyrýdy basty qundylyq retinde ustanýǵa tıispiz.
Budan burynǵy SHYU-nyń SİM basshylary otyrysy, Sıandegi «Orta Azıa – Qytaı» samıti, endi mine Máskeýdegi Eýrazıalyq Ekonomıkalyq Forým, bunyń bári Qazaqstandy jáne ony qamtyǵan Orta Azıa aımaǵyndaǵy túrli baılanystardyń, iri masshtabtaǵy oıyndardyń asa qarqyndy ekenin taǵy da aıqyndaı túsedi. Bul bizdiń elge de jańa mindetter júkteıdi. Forým elimizdegi kóziqaraqty jurtqa «Jańa jahandyq ekonomıkalyq landshafttyń kóterilýine kýá bolyp jatyrmyz ba, álde saıası úıektenýdiń prosesi júrip jatyr ma?» degen saýal tastaǵandaı. Eldiń ekonomıkalyq bolashaǵyna, turaqty damýyna, qaýipsizdik pen azamattardyń ómir súrý sapasyna qatysty osy suraqtarǵa qoǵam erterek jaýap izdeýi kerek. Ári, bılik pen qoǵam ortaq pikirdi barynsha erterek qalyptastyrýy da aıryqsha mańyzdy.