- Halyqtyń ulttyq qundylyqtary qaı zamanda da qýatty memleket pen birtutas qoǵam qurýǵa negiz bolyp kelgeni anyq. Deı turǵanmen, jahandaný jaǵdaıynda san alýan ózgeristerdi bastan ótkerip, túrli aqparattyq aǵyn ortasynda kún keship jatqan búgingi býyn ár nárseni ádil tarazylaı alyp júr me?
- Ásirese dinı baǵytta talas-tartys qaýlap, bilgen de, bilmegen de áıteýir birdeńe aıtyp qalýǵa tyrysatyn tusta kópshilik ne durys, ne burys ekenin saralap-salmaqtaýǵa qanshalyqty beıim?!
- Búgingi túsinik turǵysynan alǵanda, ulttyq qundylyq degen ne? Dinniń osy kategorıadaǵy orny qandaı? Jalpy, ulttyq qundylyqtar men dinniń ózara úılesimi qanshalyqty?! Ekeýiniń arasyna jik túsirýge tyrysýshylyqtyń astarynda ne jatyr?!
- Osy syńaılas suraqtarǵa oraı, biz Qazaqstannyń Qurmetti jazýshysy, akademık, profesor Marat Toqashbaevty áńgimege tartqan edik...
Ár nárseniń sarapshysy ýaqyt qoı. Ulttyq qundylyqtar, rýhanıat máselelerimen aınalysyp kele jatqanyma otyz jyldan astam ýaqyt bolypty. Sondyqtan bularǵa qatysty qalyptasqan ózindik ustanymdarym bar. Meniń anyqtaýymda ulttyq qundylyqtardyń 9 quraýyshy bar. Oǵan eń birinshi tilimiz, ekinshi – ádet-ǵurpymyz, úshinshi – salt-dástúrimiz, tórtinshi – dinimiz jatady. Ádet-ǵuryp pen dindi bólip qaraýǵa bolmaıdy. Din bizdiń ulttyq qundylyqtarymyzdyń syrtynda emes ishinde. Besinshisi – tarıh, altynshysy – ádebıet, jetinshisi – mádenıet, segizinshisi – ulttyq memlekettigimiz, toǵyzynshy – Táýelsizdigimiz.
Mine, osyndaı toǵyz quraýyshtan ulttyq qundylyǵymyz bıiktep tur. Bulardyń árqaısysy – ózinshe, halqymyzdyń ǵasyrdan ǵasyrǵa jalǵasyp kele jatqan qazynasy. Mysaly, tilimiz bolmasa ulttyq qundylyqta eshqandaı mán-maǵyna bolmaıdy. Memlekettik tilimiz, ıaǵnı qazaq tili – tek qazaq halqynyń ǵana emes, Qazaqstanda turatyn barlyq halyqtardyń ortaq baılanys quraly.
Ulttyq qundylyq Qazaqstan úshin óte mańyzdy. Sonyń quraýyshtaryn árqaısysyn jiliktep qarap kórelik. Ádet bar, ǵuryp bar. Ádet, ol – halyqtyń erteden kele jatqan ómir súrý daǵdylary. Ádet zańdary ǵylymda «Adat zańdary» dep ataldady. Ol is júzinde memleket zańdarynan joǵary bolady. Ǵuryp kóbine ólim-jitimge, jerleýge, senim-nanymǵa baılanysty. Salt ómir súrý men sharýashylyq yńǵaıynan týyndaıdy. Dástúr – shildehanadan bastap, qyz uzatý, kelin túsirý sıaqty ómirlik jón-joralǵylardy, tirshilik normalaryn qamtıdy. Al dinimiz – ol da orasan mańyzdy, tuǵyrly qundylyqtarymyzdyń biri. Dindi bólip qarastyrýǵa bolmaıdy. Óıtkeni adamnyń búkil tynys-tirshiligi dinmen tyǵyz baılanysty. Mysaly, bala dúnıege kelse, azan shaqyryp at qoıady, úılense nekesi qıylady, ómirden ótkenderdiń janazasy shyǵarylady. Adamgershilik qaǵıdalary sharıǵat talaptarymen astasyp jatyr.
Sonaý 751 jyly qazirgi Taraz qalasynyń túbinde, arabtar men qytaılardyń arasyndaǵy Talas-Atlah soǵysynda qazaq halqyn quraıtyn jergilikti rý-taıpalar arabtar jaǵyna shyǵyp, qytaılardy jerimizden qýyp shyqqan. Sol rý-taıpalar sol kezde-aq óz erkimen musylman dinin qabyldaǵan. Mine, 12 ǵasyr boldy, biz musylman dinindemiz. Tirshiligimizge sińisip ketken ulttyq fólklorymyz da ulttyq qundylyqtar qatarynda. Ótkenińdi taný úshin tarıh ta kerek. Kózi ashyq adamǵa fólklordan bastap búgingi klasıkalyq týyndylarǵa deıin túgel bilý de mańyzdy. Mádenıet te ajyramas úlken sala. Qazaq halqynyń ulttyq mádenıeti men ıslam arqyly sińisken adamgershilik normalary birine-biri tolyqtyratyn ortaq qundylyq. Al halyqtyń keleshek ómir súrýiniń kepili, ol – ulttyq memlekettiliginiń bolýy. Sol ulttyq memlekettiligimizdiń arqasynda biz osy búgingi táýelsizdigimizdi qaıtaryp alyp otyrmyz. Ulttyq qundylyqtyń osy
9 quraýyshynyń árqaısysy biz úshin óte qymbat.
Ókinishke qaraı, keıbireýler osy ulttyq qundylyqtarymyz ben dinimizdiń arasyna syna qaqqysy keledi. Ekeýin eki bólek kategorıa retinde qarastyrýǵa tyrysady. Ol durys emes. Óıtkeni bizdiń ómir súrý saltymyzdyń barlyǵy sharıǵat jolymen baılanysty. Kez kelgen sharýany bastasaq «Bıssimıllá» deımiz. «Bıssimıllásiz» is qylma», «Qudaısyz qýraı synbaıdy» deımiz. Osy turǵydan alǵanda, qaıtalap aıtamyn, bizdiń dinimiz ulttyq qundylyqtarymyzdyń syrtynda emes ishinde. Ol Qazaq handyǵy qurylardan kóp buryn halqymyzdyń ómir úrdisine sińisip ketken. Sondyqtan bizdiń ulttyq qundylyqtarymyz ben dinimiz birimen biri etene qabysyp, bir-birin tolyqtyryp, jymdaı bolyp tutasyp tur.
Ulttyq qundylyqtar men dinimizdi bir-birinen bólip qarastyrýǵa bolmaıdy. Keıingi kezde ekeýiniń arasyna jik túsirgisi keletinderdiń qıturqy áreketterin baıqaımyz. Onyń ózi – úlken áńgime. Bul arada syrttan qarjylandyrylatyn birneshe toptar bary baıqalady. Solardyń biri – táńirshilder. Baıaǵyda patsha zamanyndaǵy otarshyldyq ımperıa kezinde «sender ıslam dininde emessińder, senderdiń dinderiń – táńir dini» dep qulaqtaryna sińire bersek, ary qaraı qazaqtardy hrıstıan dinine kirgizý óte ońaı bolady» degen saıasat bolǵan. Biraq ıslamı sanasy joǵary qazaq halqy ol qaqpanǵa túsken joq. Al túbi túrki halyqtaryna jatatyn chývash, altaı, sahalar táńirshildikten tóteleı hrıstıandyqqa ótip ketti.
Jalpy, kez kelgen ultta ósýdiń dıalektıkalyq joly bolady. Adamzat balasynyń ózi, mysaly, alǵashqy qaýymdyq qurylystan bastap, sosıalısik qoǵamǵa deıingi 5 túrli formasıadan ótti. Bul – evolúsıalyq ósý joly. Sol sıaqty, qazaq halqy da budan 1500-2000 jyl buryn táńir dininde boldy. Bul týraly ózim shyǵarǵan anyqtamalyq qaǵıdam bar. Onda: «Táńirshildik degenimiz – adamzattyń Allasyn izdeý jolyndaǵy sábılik nanymy» delingen. Biz odan joǵary deńgeıge kóterilip, taý-tasqa, aǵash-sýǵa tabynýdan bir Jaratýshy uǵymyn ustanǵan ıslam dinine keldik. Al qazirgi táńirshilder bizdi jórgektegi kezimizge shaqyrady. Ol – biz úshin ótip ketken shaq, oǵan qaıtyp orala almaımyz. Oǵan oıymyz da, boıymyz da syımaıdy.
Ras, táńirshildiktiń dástúrimizge sińisip ketken kórinisteri bar. Olardyń maǵynasy, sıpaty izgilikke qyzmet etetindikten ıslam oǵan tyıym salǵan joq. Mysaly, jańa túsken kelinniń otqa maı quıýy «osy shańyraqtyń oty mazdap jansyn» degen izgilikten týyndaıdy. Bul jerde basqa bir Qudaıǵa tabyný joq, izgi nıet qana bar. Sol sıaqty, betashar, sálem salý, shelpek pisirý sıaqty basqa da birqatar jón-joralar ádet-ǵuryptarymyzdyń qatarynda áli kúnge deıin jalǵasyp kele jatyr.
Túptep kelgende, táńirshilderdiń ar jaǵynda bizdiń ıslamǵa, qazaq ultyna jaý pıǵyldaǵylar tur. Olardyń arasynda shetelde oqyp kelgen qazaq jastary da bar. jat pıǵyldy sheteldik arnaıy qyzmet oryndary jibergender de joq emes. Bulardan basqa, tipti ultty, ulttyq erekshelikterdi moıyndamaıtyn salafıtter bar. Bizdiń dinimizde «ata-anańdy syıla» dese, olar: «namaz oqymaıtyn bolsa, ata-anańdy syılaýdyń qajeti joq» deıdi. Bular sóıtip, dindi jeleý ete otyryp, bizdiń ulttyq qadir-qasıetimizge nuqsan keltirgisi keledi. Ókinishke qaraı, biraz ini-qaryndastarymyz osy ýaǵyzǵa eltip ketip jatyr. Sol sebepti, men Qazaqstan aýmaǵynda salafızm aǵymyna zańmen tyıym salynýy kerek dep esepteımin.
Shynyn aıtqanda, bizdiń qazaqtyń kóptegen qyz-jigitterinde izdenis kem, dinı saýaty tómen. «Bálenshe sóıtip aıtypty» dep únemi jurttan estigenimen topshylaıdy. Dinnen shalǵaı júrse de din týraly shalaǵaı pikir aıtady. Qoja Ahmet Iassaýı babamyz: «Aqyr zaman ǵylymy zalym bolar, tek izgilik qýǵandar ǵalym bolar» deıdi ǵoı. Ár nárseniń anyq-qanyǵyn, aq-qarasyn bilgisi kelgen adam aldymen dindi, sharıǵatty úırensin. Ulttyq qundylyqtarymyz ben dinimizdiń arasynda eshqandaı qarama-qaıshylyq bolǵan emes. Bul arada adam balasynyń, ulttardyń quqyǵyna nuqsan keltiretin eshteńe joq. Bári izgilikke, jaqsylyqqa shaqyrady.