Maqsat HALYQ, qarjyger: Ekonomıkany ártaraptandyrý – ýaqyt talaby

 Almatyda tuńǵysh ret tek qazaq tilinde «Sana Business Forum» atalatyn bıznes forým ótedi. Alqaly jıynǵa qarjygerler, ekonomıser jáne kásipkerler qatysady. Jıyndy uıymdastyrýshylar ony ekonomıka, bıznes jáne qarjy salalarynda tájirıbe almasýǵa jáne ózekti máselelerdiń sheshimin tabýǵa septigin tıgizetin kásibı platformaǵa aınaldyrýdy kózdep otyr. Osyǵan oraı, biz tuńǵysh ret memlekettik tilde bıznes forýmdy uıymdastyrýshylardyń biri, belgili ekonomıs, qarjyger Maqsat HALYQPEN tildesken edik.

 SANADA MÁDENI TÓŃKERİS JASAÝ KEREK

– Almaty qalasynda tuńǵysh ret qazaq tilinde «Sana Business Forum» ótedi. Jańa jaǵdaıdaǵy bıznes múmkindikterin qarasty­rýǵa arnalǵan forýmǵa Úkimet músheleri, bedeldi bıznesmender, jergilikti kásipkerler qatysýda. Búgingi iskerlik jıynnyń mańy­zy týraly aıta ketseńiz...

– «Sana Business Forum» bıznes forýmy elimizdiń tarıhynda eleýli oryn alady. Muny ótkizý qoǵam qajettiliginen týyp otyr. Buǵan deıin qanshama bıznes forýmdar ótti. Memlekettik deńgeıde de ótkizildi. Báriniń basy memlekettik tilde bastalyp, aıaǵy orysshamen tynady. Bastan-aıaq qazaq tilde ót­ken forým neken-saıaq. Árbir ekono­mıkalyq forýmǵa qatysqanda ish­teı qynjylamyz. «Qazaqsha ótkizetin spıkerler joq, forým­nyń deńgeıi tómendep ketedi» degen syltaýlar aıtylady. Osy stereo­tıpti buzýǵa yqpal etip jatqan nıetimiz bar. Osy baǵytta jumys jasap otyrmyz. Biz muny barynsha joǵary deńgeıde ótkizýge kúsh sal­dyq. Maqsat – úkimet, bıznes, ǵy­lym arasynda baılanys ornatatyn úlken platforma qurý. Óıtkeni, alqaly jıynǵa úkimet músheleri, ǵalymdar, naryqtaǵy tájirıbeli mamandar, belgili kásipkerler tar­tyldy. Ózderiniń oılarymen bólisti. Bastysy, úkimet músheleri­ne de tikeleı usynys aıtýǵa múmkindik týdy. Sondaı-aq, «Sana» dep ataýymyz beker emes. Biz ult­tyq ekonomıkany qalyptastyryp, halqymyzdyń ál-aýqatyn artty­ryp, ózindik biregeı ekonomıka qu­rýǵa umtylsaq – áýeli sanada óz­gerister bolýy kerek. Bir sózben aıtqanda, sanada mádenı tóńkeris jasaýymyz tıis.

– Qarjynyń esepsiz syrtqa ketip jatqany ras. Qazir Qazaqstan basqa elder úshin maıshel­pek jáne banan elge aınalyp otyrǵany ótirik emes. Osy tusta syrtqa ketken qarjyny qaıta­ratyn zańǵa qol qoıyldy. Mu­nyń elge tıgizer paıdasy nede?

– Syrtqa ketken aktıvterdi qaıtaratyn zań shyqty. Arnaıy komısıa quryldy. Biraq bul ko­mısıa Bas prokýratýraǵa emes, el Prezıdentine tikeleı baǵynýy qa­jet dep esepteımiz. Sebebi, onyń dárejesin, quzyretin osylaı ǵana arttyra alamyz. Buǵan kimder múshe bolady, ol jaǵy óte mańyz­dy. Onymen qosa, 100 mıllıon dollardan asatyn somany izdeıtin kórinedi. Keıin odan da tómen qara­jattarǵa izdeý salady. Tipti, 1 mıllıon dollar qarjy bolsa da, ol – halyqtyń qarjysy. El-jurt­tyń salyǵynan jınalǵan búd­jettik qarajat. Nege ony sana­maýymyz kerek? Menińshe, qoǵamdyq baqylaý bolýy tıis. Osyǵan deıin elimizden shyǵyp ketken 160 mıllıard dollar bylaı tursyn, áli de zańsyz jáne zańdy jolmen, ártúrli sqemamen shyǵyp jatqan qarajat kóp. Sondyqtan osyndaı qıturqy sqemanyń jolyn bógeýimiz kerek. Máselen, shelektiń túbi tesik bolsa, odan sýdyń aǵýy eshqashan toqtamaıdy. Shelektiń tesigin bitep, shetelge ketken qara­jatty naqty qaıtarý joldaryn jasaıyq. Ártúrli beıresmı derek­terde 200 mıllıard dollardan asady delinedi. Teńgege shaqsaq, 100 trıllıon teńgeden asady. Bul – Qazaqstannyń jalpy ishki ónimimen teń qarajat. Iaǵnı taǵy bir Qazaqstan shetelde júr degen sóz. Qazir qaıtqan mal-múlikti ja­rıaǵa jar salyp, aıqaılap aıtyp júrmiz. Alaıda, bar bolǵany – 730 mıllıard teńge. Ol álgi mysalǵa alǵan 100 trıllıon teńgeniń 1%- yna da jetpeıdi. Jaraıdy, 30%-y qaıtsa bir jón. Sondyqtan alda qyrýar jumys atqarý qajet. Kóz­boıaýshylyqtan góri josparly, júıeli jumys jasaýymyz tıis.

Syrttan qaıtqan qarjyny Ulttyq qorǵa túgeldeı aýdarý qa­jet. Memleket basshysynyń basta­masymen 18 jasqa deıingi balalar­ǵa e sepshot ashylyp, Ulttyq qordan qarajat bólinedi. Elge qaı­typ jatqan mol qarjyny sonda aýdarsaq, kólemi ulǵaıady. Qazirgi ýaqytta onda 57 mıllıard dollar bar dep aıtylady. Shetel asqan mal-múliktiń 50 mıllıard dolla­ryn qaıtara alsaq, Ulttyq qorda­ǵy qarjy 100 mıllıardqa jetedi. Kólem artqan saıyn ınvestısıa­lyq kiris tek kóbeıedi. Qazir taǵy da qor ashylyp soǵan shetelden qaıtqan qarjyny salmaqshy. Bizde ondaı qorlar ashyldy ǵoı. Mysa­ly, «Qazaqstan halqyna» degen qor bar. Ol týraly kóp aıtylmaıtyn boldy. Qarajaty qaıda, qalaı jumsalyp jatyr beımálim. Jańa­dan ashylatyn qor da sonyń kebin kımesine kim kepil? Eger syrttan kelgen qarajattar Ulttyq qorǵa quıylsa, onda Ulttyq banktiń qa­daǵalaýynda bolady. Sosyn Ult­tyq qorǵa da túrli sebep aıtyp, qol sala bermeıik. Búdjet tapshyly­ǵyn Ulttyq qor aýdarymdary ar­qyly toltyryp otyrmyz. Iaǵnı keleshek urpaq qoryn anaý-mynaý­dy daqpyrtyp julmalap jatyr­myz. Demek, eldegi búdjet saıasa­tyn qaıta qaraıtyn kez jetti.

BİLİM OSHAQTARYNA «QARJYLYQ ÁLİPPE» PÁNİN ENGİZGEN JÓN

– Halyqtyń qarjylyq saýa­tyn arttyrý úshin ne isteýimiz kerek?

– Eń birinshi kezekte, ulttyq baǵdarlama qabyldaý kerek. Búgin­de Ulttyq bankten, Qarjylyq qa­daǵalaý agenttigi bólinip ketti. Olarda halyqtyń qarjylyq saýat­tylyǵyn arttyrýǵa qatysty baǵ­darlama jumys jasaıdy. Alaıda, onyń nátıjesi kóńil kónshitpeıdi. Bul memlekettik dárejede úlken mán beretin baǵdarlama bolýy tıis. Mekteptiń 4-synybyna «Qarjy­lyq álippe» degen pán engizýge bo­lady. Sebebi, Garvard ýnıversı­tetiniń zertteýin negizge alsaq, 7 jastan bastap qarjylyq bilim bere berýge bolatyn kórinedi. Árı­ne, endi árip t anı bast aǵan búldirshinge qarjy týraly aıtqan erte bolar. Degenmen, 10 jastyń shamasyndaǵy balaǵa qarjy álip­pesin úıretýge bolady. 6-7-synypqa kóshkende «Ekonomıkalyq kirispe» degen pánnen sabaq bersek durys-aq bolar edi. 9-10-synypta «Kásip­kerlik negizderi» degen pán engizeıik. Sonda óz urpaǵymyzdyń qarjy jóninen saýattylyǵyn arttyryp, bızneske yntasyn ashar edik.

Taǵy bir másele – muǵalim. Sa­baq saǵatyn toltyrý úshin kitapha­nashy, geografıa, matematık kásip­kerlik jaıly dáris berip ketpeýi kerek. Bul sabaqty arnaıy daıyn­dalǵan ekonomıs, qarjygerler oqytýy qajet. Sol kezde qandaı da bir effekt oryn alady. Sondaı-aq, balalarǵa arnalǵan qarjylyq ki­taptar daıyndalsa degen oıdamyz.

Memlekettik telearnalarda arnaıy baǵdarlamalar júrse deımin. Onda qalaı qarjyny únem­deımiz, qor naryǵy, depozıt, oblı­gasıa, aksıa jáne t.b. kóteretin taqyryp jetedi. Sonymen qatar, nesıege ádeıi toqtalaıyq. Kiris pen shyǵys kategorıasyn esepteý, neǵurlym shyǵyndardy azaıtyp, kiristerdi ulǵaıtýǵa bolady – bári- bárin qaraıyq. Qarjylyq saýatty­lyqqa qatysty oqytý, úıretý plat­formasy qurylýy tıis.

– Bizdegi jappaı 10% salyq saıasatynan bas tartyp, damyǵan elderdegi ozyq tájirıbelerdi engizetin kez keldi me?

– Álbette! «Salyq kodeksi» ázirlendi. Jeke tabys salyǵyn salý boıynsha progresıvti kór­setkish qoldanylatyn bolyp tur. Máselen, 100 myń teńgege deıin aılyq alatyn azamattarǵa múldem salyq salynbaýy kerek. Odan jo­ǵary bolsa belgili bir deńgeıde paıyzdardy kóbeıte berse bolady. Tabysy 1 mıllıonnan teńgeden assa 15%, 2 mln-nan assa 20 % dep bólip qarastyrýǵa bolady. Taby­syna qaraı salyǵyn salý óte ma­ńyzdy. Belgili bir deńgeıde búd­jet kiristerin arttyrady. Sodan keıin «Baılyq salyǵy» jónindegi usynystar aıtyp júrmiz. Bul da tym shekten shyqpaýy qajet. Bel­den bassaq, baı-qýattylar baıly­ǵyn jasyra bastaıdy. Kóleńkeli ekonomıka ósedi. Eýropa elderinde salyq tólemeýi úshin azamattyqtan bas tartyp, ózge jaqtan azamattyq alyp jatatyn jaǵdaılar ushyrasa­dy. Bizde óte qymbat taýarlar alyp, Ferrari, lamborghini avtomo­bılderin mingisi keletinder je­terlik. Olarǵa tıisti salyǵyn salý qajet. Óıtkeni, sondaı dárejege laıyqty bolyp júrgiń kelse, óz memleketińe salyqty kóp tóle. Bundaı salyq reformasy asa aý­qatty olıgarhtar men qarapaıym azamattar arasyn jaqyndatady. Aılyq-tabysqa kúneltip júrgen­derge salyqty úıip sala bermeı, baı-baǵlandardy da kólemdi salyq tóleýge ıtermeleý kerek. Bul kedeı azamattardyń áleýmettik teńsizdigin sheshedi.

QARAJAT QAZAQ TİLİNDE «SÓILESE»…

– Ekinshi deńgeıdegi bankter keminde nesıeni 27%-dan asyryp beredi. Arab elderi bankterindeı nege 3%-ben nesıe bermeske?

– Suraq óte oryndy. Álemniń damyǵan elderin qaraıtyn bolsaq, tek Saýd Arabıasynda ǵana emes, Amerıka Qurama Shtattary, Eýropa elderinde nesıe paıyzy áldeqaıda tómen. Kerek deseńiz, ıpotekalyq nesıeleri 3-4%-dan aspaıdy. Bizde nege 20%-ǵa deıin kóteriledi degen suraq týyndaıdy. Oǵan mardymdy jaýap joq. Basty sebep – aqsha ne­sıe saıasatyndaǵy olqylyqtarda. Buǵan áser etip turǵan faktor – ınflásıa. Ekonomıkada «keshegi aqsha búgingi aqsha emes, búgin aqsha erteńgi aqsha emes, ol – qunsyzdan­ǵan aqsha» degen sóz bar. Iaǵnı kiltı­pan – aqshanyń qunsyzdanýynda. Ozyq elder, onyń ishinde Eýropa memleketterin qarasańyz, ınflásıa 1-2%. Olarda sońǵy jyldary ǵana 5%-dan asyp qarqyndandy.

Dese de, bizdegideı 20%-dy qu­rap turǵan joq. Osyny ekinshi deńgeıli bankter eskerip, 27% mól­sherde kredıt berip otyr. 2008 jylǵa deıin nesıeler azamattary­myzǵa ońdy-soldy taratyldy. So­lar problemalyq nesıeler bolyp jınaqtaldy. Keıinirek osynyń saldarynan birneshe bankter ju­tyldy. Problemalyq nesıeler bolǵan BTA bank «Kazkom» bankke ótti. Ózderi de «Halyq bank» qura­myna ótýge májbúr boldy. Sony­men qosa, osyǵan tikeleı áser etken jaǵdaı máselelik nesıelerdiń qordalanyp qalýy edi. Bul arada da jalǵan nesıe rásimdeý de bolǵan. Ortasha statısıkaǵa qaraǵanda, 3/1 adam alǵan qarjyny qaıtar­maıdy. Sonyń esesinen paıyzdyq mólsherleme ósip ketedi. Keıbir kepilsiz nesıe alǵandar «kóligimdi, úıimdi kepilge qoımadym, tóle­meımin» dep miz baqpaı júrip al­ǵandar ushyrasady. Biraq olar bo­lashaqt a jurt a latyn ne sıe paıyzynyń ósýine yqpal etip tur­ǵandyǵyn bilip, elemeıdi. Mundaı enjarlyqtyń artynda azamattyq jaýapkershilik turady.

Bazalyq paıyz da ınflásıa­nyń joǵary bolýymen túspeı tur. Ulttyq banktiń bazalyq mólsher­lemesi 16,75%. Ondaı jaǵdaıda nesıe alǵan ekinshi deńgeıli bank­ter odan tómen halyqqa kredıt bermeıdi. Zań boıynsha olar 56% nesıe berýge quqyly. Bankterdiń shegin 30%-dan asyrmaý qajet de­gen pikirdemiz. Bul jurtqa qatty aýyrtpashylyq túsirmes edi. Inf­lásıany tejeıik. Ol úshin otandyq ónimniń básin arttyraıyq. Sol kezde 7-8% nesıe beriledi. Azamat­tar memleketten arnaıy ıpoteka­lyq baǵdarlama surap áýrelen­beıdi. «7-20-25», «Baspana hıt» degenge júgine bermeıdi. Kez kel­gen adam baryp bankke kirip, 7-8% ıpotekaǵa úı ala beretin bolady.

– Qarjy taqyrybyndaǵy mańyzdy málimettiń deni – orys nemese aǵylshyn tilinde. Endi qaıtemiz? Qarjy naryǵyn qa­laı qazaqsha sóıletemiz?

– Qazir qandaı kitap shyqsa da, tikeleı aǵylshyn tilinen aýdaryla­dy. Bul aýdarma salasyndaǵy oń ózgeristerdi kórsetedi. Jas maman­darǵa da kóptep qoldaý kórsetý ke­rek. Ózimizdiń jas ǵalymdar qazaq tilinde jeńil, túsinikti oqýlyqty úlkendermen birlesip, shetel táji­rıbesin eskerip jazsa deımiz. Ol qalamaqy daıyndaý, arnaıy grant bólý jáne t.b. qoldaýlar arqyly iske asady. Sonda bıznes, ekonomı­ka, qarjy sektorynda kóptep ki­taptar jazylady.

Ulttyq ekonomıkanyń bet-beı­nesin kórsetý úshin hakim Abaıdyń eńbekke baýlý, adaldyq, kásipti ıgerý, mal tabý syndy ıdeıalaryn alýǵa ábden bolady. Alash ardaqty­larynyń barlyǵy – bir-bir taý tulǵa-tuǵyn. Alash orda kósemi Álıhan Bókeıhanov ekonomıs bol­ǵan. Ult zıalylary qurǵan memle­ket 5 jyl ǵana turǵan shyǵar. Arty repressıa qurbanyna aınaldy. Olardyń japondyq úlgi arqyly damý strategıasy óte oryndy. Iaǵnı ulttyq memleketti saqtap, órkenıet kóshbasshysyna aınaldyrýǵa ty­rysty. Jalpy qazaq ultynyń tili, dili órkendeýi úshin ultymyzǵa ja­nashyr jandar qyzmet qylyp, el basqarýy qajet. Sóıtip qana til máselesin túbegeıli sheshe alamyz.

QAZAQ BRENDİN QALYPTASTYRÝYMYZ TIİS

– Qashanǵy tabıǵı resýrstar­ǵa senip, shıkizatty eksporttap otyra beremiz. Qalaı ekonomıka­ny ártaraptandyrýǵa bolady?

– Qazaqstanǵa 30 jyldan beri tartylǵan ınvestısıa kólemi – 370 mıllıard dollar. Sol qarajattyń 90% shıkizat sektoryna jumyldy­rylypty. Dáp qazirgi kezde ǵarysh­ty ıgerip, nanotehnologıa salasyn meńgerý qıyn. Aralyq ónimdi óń­deýimiz qajet. Álemde qazaqtyń tól brendin qalyptastyraıyq. Baryn­sha az shyǵynmen mol tabys kózin izdeıik. Qazaq eliniń ekonomıkalyq damýyna tikeleı serpin beretin ba­sym baǵyttaryn anyqtap alaıyq.

Dálirek: Aýylsharýashylyq salasy, Týrızm, Logıstıka. 20 mıl­lıon halqy bar elge bul úlken ekonomıkalyq dúmpý beredi. Ja­handyq ekonomıkalyq kóshten qa­lyp qalmaýǵa negiz bolady. Osyny júzege asyrsaq, munaı men gazǵa táýeldilikten arylamyz.

Damyǵan elder ǵylymǵa qatty kóńil bóledi. Japonıa, Izraıl, Ger­manıa JİÓ 4-5% ǵylymǵa beredi. Al Qazaqstanda bul kórsetkish – 0,3%. Óte uıat. Bul túkke turmaıdy. Tym az. Qazirgi ýaqytta 1% jetkizemiz dep talaptanyp otyrmyz. «Ǵylymǵa qarjy bólý ulǵaıdy» dep esep be­redi. Biraq áli seń qozǵalar emes.

Sońǵy ýaqytta UǴA memle­kettik statýs berip jatqandyǵy kóńilge biraz úmit syılady. Sondaı- aq, startap, İT jobalardyń úlken nátıjesi bar ekendigin baıqaımyz. Mobıldi qosymshalar, bankterdiń jasap jatqan ekojúıeleri – bári tamasha. Bul bizde básekelestik orta­nyń qalyptasyp bara jatqandyǵyn kórsetedi. Álemde Kaspi.kz qosym­shasy joǵary baǵalanady.

Balamaly energetıka kózderi boıynsha da úlken múmkindik­terimizdi paılalanaıyq. Kúnnen, jelden qýat kózin óndireıik. Jańa standartqa sáıkes keletin kompa­nıalardy quratyn bolsaq, órken­deımiz. Osyǵan ǵylymı jetistik­terdi qosyp damytý qajet.

Ǵylymı ınstıtýttar men ýnı­versıtettegilerdiń jalaqysy az. Jumys júktemesi kóp. Sondyqtan kóptegen oqytýshylar mektepke aýysyp jatyr. Keıbir oqytýshy- profesorlar qos ýnıversıtette sabaq beredi. Olar buǵan aılyq az bolǵandyqtan baryp júr. Óıtkeni, bala-shaǵa baǵý ońaı emes. Bul da bir synaq sıaqty. Endi osy qalǵan mamandardyń jalaqysyn arttyrý qajet dep esepteımin. JOO oqytý­shylarynyń oqý júktemesin qaıta qarap, bir jerden qomaqty aılyq tólenip, ǵylymmen de aınalysýy­na jaǵdaı jasaý kerek.