Abaı – Zamanaı syry
Uly aqyn ári qaıratker Abaı Qunanbaıulynyń 180 jyldyq mereıtoıy qarsańynda jazýshy Bolat Júnisbekov «Kúnge asyǵý. Abaı – Zamanaı syry» atty, tórt taraýdan turatyn roman-novellasyn jazyp bitirdi. Buǵan deıin avtordyń hákim sóziniń «sáýlesimen» ádiptep, jalǵyz árippen tańbalanǵan «Ý» atty roman-essesi, táýelsiz elimizdiń birinshi qorǵanys mınıstri, birinshi Halyq qaharmany, keńester odaǵynyń Batyry Saǵadat Nurmaǵambetov týraly «otAsý» roman-dılogıasy jaryq kórgen.
Oqyrmanǵa jazýshy, sondaı-aq hákim Abaıdyń ómiri men shyǵarmashylyǵy jaıyndaǵy «Abaı sáýlesi», «Aqıqat ushqyny» atty zertteýler men maqalalar jınaqtary jáne «Abaıdyń aqyn uldary» kitabymen tanymal. Abaı Qunanbaıulynyń 175 jyldyǵyna oraı basylǵan «Abaı sáýlesi» zertteý eńbegi úshin ol halyqaralyq «Alash» ádebı syılyǵyna ıe bolǵan. Ádebıet súıer qaýym avtordy «Shýaq» jáne «Ǵaıyp» áńgimeler men novelalar jınaqtary arqyly da biledi.
B. Júnisbekov jańa shyǵarmasynyń: Súıiný, Kúıiný, Sýyný, Seıilý atty taraýlarynda myńdardyń armany men muń-zaryn myń birinshiniń – Abaıdyń jáne birneshe urpaqtyń ókili – Zamanaıdyń jan syry arqyly sanaǵa toqytady. Qazaǵyn órkenıet tórinen kórýdi ańsaǵan Abaı – Zamanaı syry: Kúnniń, ıakı Jaryqtyń – ilim-ǵylymnyń jasampazdyǵyn pash etedi. Kitap muqabasynyń birinshi jáne sońǵy betteriniń jazýshynyń nemereleri: Aıajan (10 jas), Alsý (8 jas), Samınanyń (7 jas) salǵan sýretterimen bezendirilýi de, onyń óz urpaǵyn Kúnge «jeteleýiniń» aıǵaǵy.
Búgin, qurmetti oqyrman, Sizderdiń nazarlaryńyzǵa «Kúnge asyǵý. Abaı – Zamanaı syry» roman-novellasyna avtordyń jazǵan alǵysózin usynyp otyrmyz. Kitap muqabasynyń 1-shi betin bezendirgen jazýshynyń nemeresi – Bolat Aıajan Berikqyzy.
Alǵysóz
A I S Y Z T Ú N D E
nemese myń birinshiniń muńy
Uly adamdardy «zamanynan erte týǵan» deıtin sóz bar. Menińshe, aǵattyq: olar erte de emes, kesh te emes, tap der shaǵynda týǵandar. Zamany «tolǵatyp», zaryqqan zamandastaryna jaryqty meńzeıtin shamshyraqtar.
Aısyz túnde «týǵandar» – olar atar tańnyń sáýlesi. Uıqyly-oıaý qalpy, meń-zeń daǵdarǵan el-jurtyn alǵa jeteleıdi. Temirqazyqtaı jol siltep, oń-soldaryn ajyratyp, bosqa adaspaýyna qamqor bolady.
Kóshbasshylar zaman zarynan qaıysyp, shógip ketpek emes. Eskirgen salt, «etekbasty» kúıbeńmen syıyspaıdy. Qalǵyp-shulǵyǵan halyqtyń alǵa basýy úshin «qarańǵylyqqa» sáýle túsirip, aqyl «kózin» ashady.
Olar Aı artynan Kún shyǵatynyn aıtyp, aqıqatqa uıytady. Qarańǵylyq qapasynan jol izdep, qasań qoǵamǵa qasqaıyp qarsy turady. Jaryqqa umtylǵan janǵa tozyǵy jetken, eski salt-sanadan arasha bolady.
Demek, Kúnge asyǵyp, zaryqqan zamandas úshin bastaryn qaterge tigedi: «Júrekte qaırat bolmasa, Uıyqtaǵan oıdy kim túrtpek? Aqylǵa sáýle qonbasa, Haıýansha júrip kúneltpek» - dep tolǵanady uly Abaı.
Qoǵamda, ásili qozǵalys týǵyzyp, ony jasampazdyqqa bastaıtyndar da uly tulǵalar. Olar zamannyń «kón-qalybyna» syımaıdy. Ózderi úshin emes, týǵan eliniń, jalpy adam balasynyń baqyty úshin kúresedi.
Munsyz, qozǵalys bolmaıdy. «Ózgeris basy – qozǵalys, qozǵaýǵa kerek qolǵabys» - deıdi hákimniń inisi Shákárim qajy. Kemeńgerdiń oı-tujyrymy uly fılosof Gegeldiń «absolútti ıdeıasymen» astasyp jatyr.
Abaı patsha úkimeti aıaýsyz qyspaqqa alǵan zamanda dúnıe esigin ashty: 1822 jyly «Sibir qazaqtary týraly» jarǵy handyq bılikti, al 1868 jylǵy reforma, Jańa nızam sultandyq basqarý júıesin qurdymǵa ketirdi.
Sarjan sultannyń (1825- 1836), Isataı – Mahambettiń (1836 - 1838) kóterilisteri qanǵa boıaldy. On jylǵa sozylyp (1837-1848), elimizdi túgelge derlik qamtyǵan Kenesary kóterilisiniń «jarasy» áli qantalap turǵan.
Basy bodandyq «buǵaýyna» myqtap ilingen halyqtyń eńsesi basylyp, qarý ustaýǵa qaýqary qalmaǵan edi. Quldyq «quryǵy» alqymnan syǵymdaı tústi. «Oq jetpes jerge, qylysh sermemes bolar» - deıdi halyq danalyǵy.
Qos búıirden qysyp, jalań qaqqan» otarlyq pen nadandyq «órtiniń» ortasynda qalǵan qazaqtyń amaly taýsylǵan kezde Abaı «qarańǵylyqtyń kóginen juldyzdaı jarq etti.
Hákim Abaı oqý-bilim, ıakı aǵartýshylyq joldy tańdady: «Táńiriniń kúni jarqyrap, Uıqydan kóńil ashar kóz... Sonda aqyn belin býynyp, Aldy-artyna qaranar. Dúnıe kirin jýynyp, Kórinip oıǵa sóz salar».
Ol «beıkúná» kúres – aǵartýshylyq jolyna belin bekem býǵan bolatyn: «Qyransha qarap qyrymǵa, Muń men zardy qolǵa alyp, kektenip nadan zulymǵa, shıyrshyq atyp, tolǵanady».
Abaı nadandyq pen bodandyqqa qarsy «sardar» sózimen kúres ashty. Qarańǵylyq «bultyn» serpip jiberip, jaryqqa jol silteıdi. Týǵan halqyna «bes dushpanyn» kórsetip, «bes asyl isti» amanat etti.
«Ólmeıtuǵyn sózimen» óshpes ónege qaldyrǵan aqyn – qazaǵynyń máńgi qurdasy. Ol adamzat poezıasynyń qazynasyna jaýhar sóz, shyraıly oıymen olja saldy. Sóıtip, týǵan halqyn dúnıe júzine máshhúr etti.
«Óleń – sózdiń patshasy, sóz sarasy, Qıynnan qıystyrar er danasy... Óleńge árkimniń-aq bar talasy, Sonda da solardyń bar tańdamasy. İshi altyn, syrty kúmis sóz jaqsysyn / Qazaqtyń kelistirer qaı balasy?..».
Hákim tabıǵı darynyna nyq senimdi: «Ózim de basqa shaýyp, tóske órledim, Qazaqta qara sózge des bermedim... Qyzyl tilim býynsyz, Sózimde jaz bar shybynsyz...» - dep, bilim jolyn nusqap, renishin de jasyrmaıdy.
Abaı týraly sóz aqyl-oıymdy ıin tirese kımeleıdi. Olar beıne bir «báıgege» elikken, zamannyń «betalysynan» úrikken sáıgúlikter sekildi. Bir ýaq, tipti ıelik bermeı, julqı tartyp, ala qashatyndaı alańdatady.
Onyń qaısysyna «shalma» tastap, en salsam eken... «Óldi deýge syıa ma, oılańdarshy, Ólmeıtuǵyn artyna sóz qaldyrǵan?.. Arttaǵyǵa sóziń men isiń qalsa, Ólseń de ólmegenmen bolasyń teń».
Eski «soqpaqty» tekke shıyrlap, bosqa shańdatpaı, jańaǵy «sáıgúlikterdiń» qaısysy márege artyq dańǵazasyz jetkizedi? Tulpar dep dáme qylǵanym, tuǵyr bolyp shyqsa she... «jaby» sózdiń taqymy jazylmas.
Olaı bolǵanda, tıegin aǵytqan áńgime pyshyrap, tyńdaýshynyń kóńilin qaldyrýy da op-ońaı. Ózimdi qoıshy, Abaı sáýlesimen baýraǵan oqyrmanǵa obal. Onyń altyn ýaqytyn urlaýǵa batylym barmaıdy.
Sonymen neden bastasam eken? Aqyn murasymen jańa tanysqanda jeńildeý: «jańalyǵyńdy» jetkizgenshe asyǵasyń. Al, Abaı «teńizine» birshama «boılaǵanda», bilmeıtinińniń kóp ekenin sezip, eriksiz daǵdarasyń.
Bastapqyda «Abaı qazaqqa emes, qarańǵylyqqa qapaly», «Aldymen jyrlaǵany – adam baqyty», «Jalqyǵa emes, jalpyǵa arnap jazdy» desem, bular aqyn «teńizi» lebiniń jan saraıyn ashqan alǵashqy qýanyshy eken.
Jalpy, biz hákimniń ómirin, onyń týystyq jáne aqyndyq aınalasynyń estelikteri arqyly bilemiz. Al, shyndyǵynda Abaıdyń ómir joly, «neni súıip, neden kúıgeni», onyń asyl murasynda saırap jatyr.
Endeshe, ádepki áserlerime eshkimniń «ókpesi» bola qoımas. Hákimge uzaǵyraq «serik» bolyp, syrlasa alǵan adam rýhanı baııdy. Biraq, óleń teńiziniń túbine shókken «shyn asylǵa» jetý zor eńbek pen aqyldy tileıdi.
Asyl muradan tirlikke qaptal jeterlikteı «ystyq qaırat, nurly aqyl, jyly júrekti» tapqyń keledi. Aqynnyń jan dúnıesi ózine shyndap baýraıdy. Júregi – ashyq, oıy – tereń, maqsatyna berik oǵan janyń eziledi.
Naqurys nadandyq pen noqaı qara kúshtiń azabyn hákimmen qosa sezinesiń... Abaımen tym qurysa túsimde tildeskim keledi. Bálkim, kóp oılasam, ol maqsatyma da jetermin. Osy arman endi oıymnan shyqpaıdy.
Uıyqtar aldynda Hákimniń múbárak júzin elestetemin. Uly aqynnyń óleńi men ómiri týraly oılanamyn. Kimdi, ıakı neni kóp oılasań, sonyń túsińe kiretini bar ǵoı. Oısha sóılesip, aqyl-keńesin tyńdaýǵa dilgirmin.
Abaı jasynan alǵyr edi: «Erte oıandym, oılandym, jete almadym, Etekbasty kóp kórdim elden biraq». Soǵan oraı «ózine oı kirgeli erik tımegen» aqynnyń halqynyń múshkil halinen jany syzdaıdy.
Buǵan kináli ózge emes, eń aldymen qazaqtyń ózi edi. Onyń mal sońynda salpaqtap, oqý-bilimnen kenje qalýyn ózge jurt óz paıdasyna jaratty. «Bilektiniń áljýazǵa» álimjettik jasaýyna tańdanýǵa bolar ma!?
Ol erte eseıip, nadandyq soryn, «quldyq» qasiretin erte túısinip, qabaǵyn muń basady: «Qaıǵy shyǵar ilimnen, Yza shyǵar bilimnen. Qaıǵy men yza qysqan soń, zar shyǵady tilimnen» dep aǵynan jarylady.
Áýezov aıtpaqshy, Abaıdy jasy qyryqqa taıanǵanda jaza bastady degen aǵattyq. Muhtar Omarhanulyna júginsek, Abaı erte bastan óleń jazdy, biraq qunttamady degen tujyrymǵa toqtaımyz.
Qaıratker aqyn shyǵarmalarynyń bizge tolyq jetpeýiniń taǵy bir sebebi, onyń óleńge, ıaǵnı óz ónerine qoıar talaby tym joǵary. Osy sebeptermen jaýhar mura qolymyzǵaǵa tolyq tımedi desek, aqylǵa qonady.
Abaıdy da, aqynnyń keshegi men búgingi, tipti erteńgi qandastaryn, ıakı myń san Zamanaıdy da jan-jaqtan qaýmalaǵan saýal kóp. Uly dalanyń sonshalyqty beıqam qalǵany qalaı? Bodandyqqa túsýiniń sebebi nede?
Hákim uıqysyn urlaǵan sansyz saýalǵa jaýap izdeıdi. Bulaı sozyla berýi de múmkin emes. Uly aqynnan keıin de ol qordaly máselelerdiń, ókinishke qaraı, talaı urpaqty qınap kele jatqany da ras.
Amal qaısy, qarańǵylyqtyń qalyń bulty basyp tur edi: «Kózinen basqa oıy joq, Adamnyń nadan áýresine» ne shara?! Osyǵan qosylǵan bodandyq «buǵaýy» bulqynsa-aq boldy, burynǵydan beter qylqyndyrady.
Ult kelesheginen hákim báribir úmitti: «Júrektiń kózi ashylsa, Haqtyqtyń túser sáýlesi, İshtegi kirdi qashyrsa, Adamnyń hıkmet keýdesi». Biraq, «júrektiń kózin ashý» úshin qaıtpek kerek?
Ol qandastaryn «bulaqsha aǵyp ǵalamǵa taralatyn» sáýleli jyrlarymen oıatady. Súıine ári kúıine otyryp, óz sózin «oıǵa olaq, kóńilsiz qulaqqa» quıýǵa tyrysyp baǵady.
Kóziniń aldyndaǵy qazaǵyna qarata aıtqanymen, aqyn barsha adam balasynyń kókeıindegi armandy terbetedi: «adamnyń balasyn baýyr tutýǵa» shaqyryp, adamzattyq bıikke kóteriledi.
Óz basym uly aqyn jaıly oılanǵanda Abaıdyń jap-jaryq, sáýleli, biraq «soqtyqpaly, soqpaqsyz», taýqymetti saparynyń súıindirgen, kúıindirgen, sýyndyrǵan jáne seıilý kezeńderin sezinemin.
Bul tórt kezeń – jaı ǵana ýaqyt ólshemi emes, hákimniń jaryqqa súıinýiniń, qarańǵylyqqa kúıinýiniń jáne «qańq eter túkti baıqamas, jartas» qaýymnan sýynýynyń, erkin elimen birge seıilýiniń tórt kezeńi.
Daralyq pen danalyqtyń ózara ózektes, túbiri tamyrlas tórt kezeńi. Onyń bireýi olqy soqsa, menińshe, aqyn syry da solǵyn tartpaq. Abaı jyrlaǵan myńnyń muńyn, ıakı myń birinshiniń muńyn túsinýiń de ekitalaı.
Bul tórt kezeń, sondaı-aq dala danyshpany Qunanbaıdyń Abaıynyń, qazaqtyń Abaıynyń adamzattyń máńgi Kúnshýaǵyna aınalǵan jasampaz saparynyń birin-biri jalǵaǵan máńgilik jolynyń tórt kezeńi.
Keshegi ata-áke, búgingi nemere-shóbereniń, ıakı Zamanaılardyń ýystan shyǵaryp alǵan úmitteriniń aınasy. Bul, sondaı-aq táýelsiz qazaǵynyń ótkenge salaýat aıtyp, erteńge zor úmitpen seıilý kezeńi.
Al, ulylyqtyń osy atalǵan tórt kezeńiniń ara-jigin qalaı ajyratamyz? Qabyrǵaly saýalǵa jaýap izdegen janǵa aqyn ósıeti men amanaty – Abaı «sáýlesi» kómektesedi.
Ol sáýle kózińdi ǵana emes, kókiregińdi de ashatyn qudiret! Aısyz túndegi Temirqazyq sekildi jolaýshyny adastyrmaıdy. Olaı bolsa, aqyn ómiri men shyǵarmashylyǵynyń biz tanyǵan tórt kezeńi qandaı?
Abaıdyń ómir men óner saparynyń birinshi – «Súıiný» taraýy uly aqynnyń myna bir jumbaǵymen birge sheshiledi: «...Jan qumary dúnıede nemene eken? Sony bilseń - árneni bilgenderiń».
«Bilmekke qumar» Ibrahım «úırenýge toımaǵan» qasıetiniń arqasynda Aqıqat ushqynyn sezine aldy. Alǵyr da zerek perzenti Ábdirahmanǵa arnaǵan óleńinde de ómirge, ǵylymǵa ińkárlikti ardaq tutady.
Abaı otbasynda-aq «jasynan túsin bılep, syr bermegen» Qunanbaıdaı qaıratker ákeniń, dala danyshpanynyń týrashyl, qaıtpas, ádiletti minezinen aqyl men qaıratty mıras etti.
Aqyn «Basynda áke aıtpasa, aqyl jarlyq, Aǵaıyn tabylmasa oı salarlyq...», - deı kele, bosqa ótken jastyq dáýrenniń zar tartqyzatynyn moıyndatady. Sáýlesi bar talapker jastyń synalar jeri de, mine osy.
Ájesi Zere men anasy Uljannan bala Ibrahım meıirim men janashyrlyqty boıyna sińiredi. Júrekke júginedi: «Aqyl, qaırat, júrekti birdeı usta, Sonda tolyq bolasyń elden erek...».
Shynynda da «Júrekte kóp qazyna bar, bári jaqsy, Teńizdiń túbindeı-aq qarap baqshy. Sol júrekten jylylyq, dostyq penen / Bulaqsha aǵyp ǵalamǵa taramaqshy».
Ol sáýleli shańyraqta dúnıege keldi. «Myńmen jalǵyz alysyp», sol myńnyń muńyn myń birinshi bolyp jyrǵa qosty. Ermek úshin emes, eliniń baqyty úshin kúresti. Biraq, «sóz uǵarlyq zamandasy» (Shákárim) az edi.
Zaman, zaman... Zamanaı... Abaı sózi qazaqty jahanǵa tanystyrady. Uly dalany toqyratqan qıamet-qaıym taǵdyrdy jarıa etedi. Qarańǵylyq qasireti men bodandyq kesapatyna kúıinedi (ekinshi taraý).
Úsh júz jyldyq otarlyqtyń zardaby, tipti erkindik alǵan soń da etekten tartyp, aldymyzdan kes-kesteıdi. Abaı uly dalanyń búgingi men erteńgi urpaqtarymen taǵy da oı bólisedi .
Solardyń biri – aldyńǵy, keshegi jáne búgingi men erteńgi Zamanaı uly aqyn muńyn túsinse kerek. Adam baqytyn armandaǵan kemeńger tulǵalardyń biri – Abaı amanaty eshkimdi de beıtarap qaldyrmaıdy.
Arman... Aldyńa maqsat qoıyp, armandaı bilý de ekiniń birine buıyrmaǵan. Qanshama jan kúndelikti kúıbeńnen belin jaza almaıdy. Aınalasyn qaraý túgili, kózimen jer shuqyp, eńkeıgen kúıi ómirden baz keshedi.
Keńes zamanynda oı-sana «qamaýly» boldy. Otbasy, oshaq qasynda «arqandalǵan» adam bar men joqty sol kúıi qabyldady. Ózgeris oıǵa kirip-shyqpady. Armansyz janǵa basqa salǵanǵa kónýden basqa laj joq eken.
Ýaqyt alǵa jyljyǵan saıyn adam tabıǵaty da jarqyn bola tússe kerek. Zamanaı óz oıyn ishine búgedi: komýnızm qurylysshylaryn – «jańa adamdy» tárbıelep jatqan qoǵamda ondaı erkin oı-pikirge oryn joq.
Ras, ár zamannyń óz syıy men syny, qıyndyǵy men qýanyshy bolady. Bir qaraǵanda, keshegimiz búginnen, al búginimiz ótkennen ónegeli sekildi kórinýi de múmkin. Biraq, kóbinese olaı emes.
Zamannyń meılinshe jarqyn bolýy taǵdyrlyq syn kezeńderde utymdy sheshim qabyldaı bilýge táýeldi. El-jurttyń rýh kózin baılap, aıaq-qolyn tyrp etkizbeı, qabyldanatyn sheshimder báribir baıandy bolmaıdy.
Taǵy bir ókinishtisi, ondaı solaqaı, soıqandy saıasat bir nemese birneshe urpaqtyń ómirin urlap, úmitin úzedi, tipti olardyń sanasyn shyrmap, týra joldan adastyrady, erteńgi kúnge degen senim sýalady.
Jońǵar shapqynshylyǵy, aq patshanyń otarlaýy, 17-niń qandy tóńkerisi men tap kúresi degen sodyrly saıasat, qasaqana asharshylyq, ekinshi dúnıejúzilik soǵys, 30-shy men 50-shi jyldardyń qýǵyn-súrgini...
Biz adamǵa – «qasqyr», qaterli qoǵamda ómir súrgen ekenbiz. Orys rejıserleri: V. Stýdenıkov, M. Grıgorevtiń «Komedıa strogogo rejıma» fılmi (túsirgen «Kraýn» birlesken kásiporny) yzaly kúlkige býady.
Bul az deseńiz, «Mýdromer» komedıasyn qarańyz («Belarýsfılm» túsirgen, qoıýshy-rejısser Valerıı Ponomarev). Sonda Keńes zamanynyń keseline kózińiz burynǵydan beter ashylady.
Bodan zamanda arman da qarań eken. Basqa túsken qıyndyq úshin Qudaıdy qarǵaý qulaqqa sińisti jaıǵa aınaldy... «soqyr, shunaq», taǵysyn taǵylar. Keńestiń «jańa adamy» kompartıanyń sózine ımandaı uıydy.
Olar, tipti «shash ornyna bas alýǵa» daıar turdy. Áli de «...jaqsylyq, jamandyqty jaratqan – Qudaı, biraq qyldyrǵan Qudaı emes, aýrýdy jaratqan –Qudaı, aýyrtqan Qudaı emes» (Abaı) ekenin túsine qoımaımyz.
Tirlik taýqymeti taptap tastaǵandar úshin kún kórýdiń ózi muń. Bodan elde, jańa aıtqandaı, arman degeniń ádirem qalady. Árbir eldiń adamgershil sypatyn, onyń azamattarynyń armanshyldyǵymen ólshegen abzal.
Qysqasy, otarlyq kiriptarlyqta, tipti tutas ult arman túgili, onyń ne ekenin de oıǵa almaıdy. Oıdan – ada, qoıdan jýas, muńlyq myńdardyń arman-muńyn myń birinshiler – birtýar tulǵalar arqalaıdy.
Uly dala myń birinshilerge – ulttyń ulylaryna kende bolmaǵan. Solardyń biri – Abaı qazaǵyna baǵdar silteýge janyn sala júrip, tań aldyndaǵy qara túnekten eriksiz sýynady (úshinshi taraý).
Oıly adamǵa ómir súrý azap eken... Abaı murasyna úńilgen adam altyn izdeýshi sekildi. Tek bir aıyrmasy, altyn izdeýshi, onyń mol júlgesin tapsa, tókken teriniń qarymyn eselep qaıtarady.
Al, aqyn-jazýshy úshin oı túbine «súńgý» óz aldyna, odan tapqan «asyldy» oqyrmanǵa jarqyrata jetkize bilýi paryz. Eń aldymen, jańaǵy qazynanyń «kiltin» qashan ustaǵansha azapqa túsesiń.
Suraq kóp... myńdardyń muńyn arqalaǵan myń birinshi muń – Abaı edi. Myń bir muń... myńnyń, ıakı halyqtyń, sol myńnyń biri – Abaıdyń muńy! Tań atyp, Kún shyqqanda serpilip, seıilýdiń basy (tórtinshi taraý).
Abaı qara basy úshin emes, otbasy úshin emes, «qaıran eli» úshin, «ómirge baqytty bolý úshin kelgen» (Ábý Nasyr ál-Farabı) adam balasy úshin qamyǵady. Eliniń erteńine alańdap, eriksiz egiledi.
Ótken úsh ǵasyrda qarańǵylyq pen bodandyqtyń eki jaqty qyspaǵynda kórý men estýden, aıtý men tanýdan maqurym qaldyq. Egemendikke jetisimen týǵan el «shańyraǵynan» jaryq «quıylǵandaı» edi.
Alaıda, «batpandap kirgen keseldiń mysqaldap shyǵatyny» ashshy shyndyq eken. Osyny keıbir ádil, týrashyl zamandas eskermeıdi. Ásirese, ekonomıkalyq júıe Reseımen, órmekshiniń toryndaı, matasyp jatyr.
Ony úzbes buryn, jańa qarym-qatynastar jeli tartýy tıis. Bul uzaq ýaqytty, sarabdal saıasatty talap etedi. Kúnbe-kún dúrlikken dúnıede tekke arandap qalmaı, halqymyzdyń aman-esen órkendeýi bárinen de qymbat.
Zamanaı... ony da keshegi, búgingi jáne keleshek urpaqtardyń taǵdyry oılandyrady. Qashanda myqtynyń aıtqany oryndalǵan. Qaı zamanda da áljýaz kúshtiniń kóleńkesindeı sharasyz. Buǵan qalaı ókpelersiń!?
Tirliktiń zańy qatal. Myqty bolsa, qazaqtyń da óz tóńiregin «ýysynda» ustaryna kúmán joq. Alaıda, kúshtiniń de eki túri bolady eken. Birinshisi, ózi «soqyr, sańyraý, sanasyz», ıakı ózgeni de «qapasta» ustaıdy.
Al, jańaǵynyń ekinshisi «kózi ashyq» bolǵandyqtan «álsizdiń» de adam balasy ekenin esten shyǵarmaıdy. Óz bıligin júrgize otyryp, zamandasynyń laıyqty ómir súrýin, ádilet pen adamdyqty ardaq tutady.
Olaı bolsa, ǵylymı-tehnıkalyq, ozyq tehnologıalyq táýelsizdikke qashan jeter ekenbiz? Uly dalany kezinde erkin jaılaǵan halyqtyń namysshyldyǵy ilim-ǵylymdy serpindi damytýǵa da tirek bolsa qandaı!
Alty alashtyń adamgershiligi men darhan kóńilinen tapqan «oljasy» qaısy? Danalyǵy men parasatynyń qarymtasy bola ma? Zaman-aı... Myń, bir muń... Bul – halyqtyń muńy, sol kóptiń biri – Abaıdyń muńy.
Ol, sondaı-aq, keshegi, búgingi men erteńgi Zamanaıdyń el eńsesi bıik bolsa eken degen tilegi. Ótkenniń muń-zary urpaqqa muraǵa qalmaı, oıanǵan qazaq bilim men ǵylymǵa – jaryqqa, Kúnge asyqsa degen aqjarylqap arman!
Endeshe bul – sol myńnyń, ıakı kóptiń muńyna myń birinshi bop zaryn qosqan Abaıdyń janynyń syry. Myń birinshiniń muńy, Abaıdyń jáne táýelsiz zamanda seıilgen (tórtinshi taraý) Zamanaıdyń syry.
Uly Abaı myńnyń muńyn jadyna túıip, ony jalǵannyń jaryǵyna shyǵardy. Al, biz – aqyn-jazýshylar she? «Kúnnen týǵan» Maǵjan aqyn «...ádebıet – ádebıet úshin!» - dep, órkenıet jolyn meńzeıdi.
Sondaı-aq, Alty alashtyń aspanyna «Kún bolyp shyǵyp, muzdaǵan júrekti» jylytqan Sultanmahmut aqynnyń da armany Siz ben bizge amanat. «Kúnniń» – bilim men ǵylymnyń aldynda nadandyq qaýqarsyz.
Endeshe, sol Kúnge de, baqytqa da jetermiz... Myńnyń jáne myń birinshiniń muńnan arylatyn kúni týar. Bodan zaman azap edi. Erkin zamannyń etekten tartqan kedergilerinen de qutylatyn zamanǵa jetermiz.
«Munaıdy basty baýyrǵa, Jaýyrdy jaba toqydy. Tonady ábden tozdyryp, Jasyryp, joqty kókidi. Altyndy aldy tonnalap, Qordasyn berdi halyqqa. Sorǵany jerden azdaı-aq, Pysqyrmady salyqqa...» - deımin.
«Qorlady ábden qazaqty, Mazaq qyp kúldi jahanǵa, Maqamǵa eski salamyn, Kárimin ári balamyn. Jalyqqan halyq jaryldy, Jarylmaı endi ne qaldy. Shaınamaı jutty bárin de, Janymdy endi jalmaı ma?» - deımin.
Abaı tapqan, Zamanaı uıyǵan bóten jurtqa bodandyqtan qutylýdyń endigi qalǵan joly – bilim men ǵylym joly ekeni kámil. Barsha adam balasy sol oqý men toqýdyń arqasynda ǵana tolyqqandy azattyqqa jetedi.
Munsyz jeke adamnyń da, eldiń de eńsesin tiktep, basqalarmen terezesi teń bolýy ekitalaı. Keshe de, búgin de, erteń de solaı. Quldyqtan qutylýdyń, Kúnge jetýdiń jalǵyz joly – Bilim men ǵylym joly.
Qaı ultty bolsyn qurtyp jiberý úshin soǵys ashý emes, ony bilimnen ajyratý kerek kórinedi. Soǵysyp bereke tappaısyń. Bilimi artyq, qarýy joıqyn jaý joıyp jibermese de, tas-talqan etip, qıratyp tastaıdy.
İs júzindegi teńdik pen táýelsizdikke bilim men ǵylym ǵana jol ashady. Olaı bolsa, órkenıet saparynda kenje qalýymyzdyń sebebin, taǵy da qaıtalaımyz, ózgeden emes, ózimizden izdegenimiz abzal.
Óskeleń urpaq boıynda ulttyq maqtanysh pen ulttyq namys sezimin qalyptastyrý paryz. Ulttyq namys bilim men ǵylymǵa jetelep, ulttyq maqtanysh órkenıet kóshiniń aldyna shyǵarýynan úmittimiz.
Abaı sóziniń sáýlesi árqashan kókeıkesti ári jasampaz bolyp qala bermek. Keshegi, búgingi ǵana emes, erteńgi Zamanaı da hákimniń ulaǵatyna júginedi. Asyl mura bizge Adam degen atqa laıyq bolý úshin de qymbat!
(Abaı Qunanbaıuly sýretiniń avtory –
Toqqoja Qojaǵulov, Qazaqstan sýretshiler odaǵynyń múshesi)