Joshy – Shyńǵysqannyń úlken uly, Altyn Ordany negizin qalaǵan uly qolbasshy jáne qazaq handarynyń arǵy atasy.
Halyq arasynda «uly adamdardy analary tárbıeleıdi» degen sóz bar. Joshy hannyń jaǵdaıynda da solaı boldy, degenmen jazýshylardyń aıtýynsha, ony úsh áıel tárbıelep ósirgen. Kazinform agenttigi oqyrman nazaryna uly qolbasshy Joshy hannyń anasy, onyń balalyq shaǵy men tárbıesi týraly áńgimeni usynady.
Tarıhı derekterge sáıkes, kıat rýynyń borjyǵyn taıpasynan shyqqan batyr Esýgeı 9 jasar uly Temirshini (bolashaq Shyńǵysqan) ertip, qońyrat rýynyń jerine barady da, kóne túrki salty boıynsha ulyna qalyńdyq retinde Bórte esimdi qyzdy aıttyrady. Kóp uzamaı Esýgeı qaıtys bolyp, Temirshi jetim qalady jáne ómiriniń bastapqy kezeńinde kóptegen qıyndyqtardy bastan keshiredi. Tek kámeletke tolǵannan keıin, shamamen 1178 jyly, ol dala zańy men kóshpendiler dástúrine saı, Bórtege baryp, ony óz úıine ákeledi. Kóp uzamaı olardyń úıine merkitter shabýyl jasap, Bórteni tutqynǵa alady. Keıin Temirshi kereıit hany Tuǵryldyń kómegimen Bórteni tutqynnan bosatyp alady. Osyǵan baılanysty halyq arasynda Joshy Shyńǵysqannyń týǵan uly emes degen qaýeset taraıdy. Alaıda, Shyńǵysqan ómir boıy Bórtege qurmet kórsetip, Joshyny jaqsy kórip ótken.
Tarıhı romannyń avtory Ýlarbek Dáleıulynyń aıtýynsha, Bórte – qońyrat rýynyń kósemi Daı-sheshenniń qyzy bolǵan. Ol mońǵol ımperatorynyń ómirinde mańyzdy ról atqarǵan. Onyń tolyq esimi – Bórte-fýjın nemese Bórte-ýjın. Mońǵol tilinde «fýjın» sózi «hanym» degen maǵynany bildiredi. Shyńǵysqan qıyn-qystaý sátterde Bórteniń aqyl-keńesine qulaq asqan.
Temirshi alǵash ret mońǵol taıpalaryn biriktirýge tyrysqanda, Bórte oǵan Jamuha atty mońǵol qolbasshysynan alshaqtaýdy usynǵan. Temirshi áıeliniń aqylyn tyńdap, ólimnen aman qalǵan. Tarıhshylardyń málimdeýinshe, Bórteniń aqyly men parasattylyǵy Temirshiniń uly mońǵol ımperatory Shyńǵysqanǵa aınalýyna úlken yqpal etken.
Bórteniń tórt uly – Joshy, Shaǵataı, Úgedeı jáne Tóleı – uly qaǵannyń jaýlap alǵan barlyq jerlerin mura etip alyp, árqaısysy óz ulysyn basqardy. Shyńǵysqannyń súıikti áıeli ári tórt ulynyń anasy bolǵan Bórte erekshe qurmetke ıe boldy. Onyń esimi tarıhta altyn áriptermen jazyldy.
Tarıhı romannyń avtory Ýlarbek Dáleıuly «hanym Bórte» jaqsy bilim alǵan, óte aqyldy áıel bolǵanyn jáne Shyńǵysqannyń adal serigi ári qundy keńesshisi bola bilgenin atap ótedi.
– Joshynyń balalyq shaǵy óte qıyn kezeńge tap boldy. Anasymen tárbıelengen ol aqyldy ári kemeńger adam bolyp ósti. Sol ýaqytta qońyrat taıpasy salystyrmaly túrde tynysh ómir súrdi, jıi shabýyldarǵa ushyramady. Bórteniń ákesi Daı-sheshenniń ordasynda kóptegen dana adamdar jınalǵan. Ordada Tan áýletine baǵynǵan Qytaıdyń tangýt jáne shurshyt oqymystylary da qyzmet etken. Bórte osy adamdardan bilim alyp, saýatty áıel bolǵan. Osyndaı bilimdi jáne aqyldy ananyń qolynda Joshy tárbıelenip ósti, – dep jazady Ýlarbek Dáleıuly.
Jazýshynyń aıtýynsha, Joshy anasynan bólek ájesi Óelún jáne Shyńǵysqannyń kishi qaryndasy Temúlúnniń tárbıesin de alǵan.
– Jalpy, Joshyny úsh áıel tárbıeledi deýge bolady. Múmkin, onyń meıirimdiligi men jumsaqtyǵy sol áıelderden berilgen shyǵar. Ájesi, Shyńǵysqannyń anasy, sulý jáne aqyldy áıel bolǵan, tájirıbeli ári batyl, kúshti jan retinde tanymal edi. Onyń «Mergen» degen laqap aty beker emes. Sondaı-aq Temirshiniń qaryndasy Temúlún de myqty jaýynger ári mergen bolǵan. Temúlún Joshyny jas kezinen bastap áskerı ónerge baýlyǵan. Úsh áıelden Joshy erjúrektilik, aqyl men parasattylyqty boıyna sińirgen. Múmkin, osy tárbıeniń arqasynda ol Shyńǵysqannyń basqa uldarymen salystyrǵanda meıirimdi ári keshirimdi bolǵan shyǵar. Ol jaýlap alynǵan qalalardyń turǵyndaryn qyrýǵa qarsy bolǵan. Múmkindiginshe Joshy elshilerdi jiberip, jaýlaryn qan tókpeı berilýge shaqyrǵan, – dep jazylǵan «Han Joshy» kitabynda.
Ýlarbek Dáleıulynyń jazýynsha, Joshynyń meıirimdiligi qanquıly shaıqastar kezinde de kórinis tapqan.
– Joshy er jetkende, 1202 jyly Shyńǵysqan tatar taıpasymen soǵysty bastady. Shaǵataı men Úgedeı basqarǵan áskerler tatarlardy qyryp, qalǵandaryn tutqynǵa aldy. Joshynyń sarbazdary basyp alǵan aýyldarda turǵyndardy jáne jaralanǵan jaýyngerlerdi óltirmeı, olardy bosatqan. Sondaı-aq, olar bul aýyldarda kóp olja jınaýǵa da tyryspaǵan. Osydan keıin Shyńǵysqan tórt jyl boıy Joshyny joryqtardan shettetip, shaıqastarǵa qatystyrmaı qoıǵan. 1207 jyly Shyńǵysqan Joshyny Baıkal kóliniń batysyndaǵy jerlerdi jaýlap alýǵa jiberdi. Munda da Joshy qataldyq tanytpady. Ol jerde ómir súrgen orman halyqtary – teleýit, ýrsút – mońǵol qolbasshysyna soǵyssyz berildi. Taıpa aqsaqaldary kelisimge kelip, aq attar, qundyzdar jáne dala suńqarlary sekildi syılyqtar ákeldi. Perzentiniń jaýyngerlik darynyn baǵalaǵan Shyńǵysqan Joshyǵa jaýlap alynǵan jerlerdi basqarýǵa berdi. Osy jerlerde Joshy ulysynyń, keıinnen Altyn Ordanyń negizi qalandy, – deıdi jazýshy Ýlarbek Dáleıuly.
Joshy jas kezinde-aq kórnekti qolbasshy retinde kózge túsken. 1211-1215 jyldary ol Qytaıǵa joryqqa qatysty. Úsh jyl ótken soń Joshy Qypshaq dalasyn basyp ótip, Yrǵyz dalasyna jetip, sol jerde Horezmshah Muhammedtiń 60 myńdyq áskerine qarsy shaıqasqa kirdi. Áskeriniń sany az bolǵanyna qaramastan, qolbasshylyq qabiletiniń arqasynda Joshy Horezmshahtyń áskerin jeńip, maqsatyna jetti. Osy joryqtan keıin Joshy Jetisýdyń barlyq qalalaryn baǵyndyrdy.
1220-1222 jyldary Joshy Syrdarıa jaǵalaýyndaǵy Otyrar, Syǵanaq, Úzkent, Barshynkent, Jankent sekildi qalalardy basyp aldy. Osylaısha Horezm memleketi tolyǵymen jaýlandy.
1223 jyly Shyńǵysqan Kúlenbasy jazyǵynda úlken quryltaı uıymdastyrdy. Sol quryltaıda ol jaýlap alǵan barlyq jerlerdi óziniń Bórteden týǵan tórt ulyna bólip berdi. Joshyǵa Ertisten batysqa qaraıǵy jerler, onyń ishinde Soltústik Jetisýdyń bir bóligi jáne Edildiń tómengi aǵysyna deıingi aýmaq, ıaǵnı búkil Deshti Qypshaq aýmaǵy berildi. Onyń ordasy Ertis ózeniniń boıynda ornalasty.
– Joshy ulysynyń negizin buryn Deshti Qypshaqty mekendegen túrkitildes taıpalar qurady. Joshy ulysy – ol biz. Biz han Joshy qurǵan jáne han Batýdyń kúsheıtken memlekettiń 65-70 paıyz jerin alyp jatyrmyz. Joshy ulysyn qurýǵa qatysqan taıpalar men rýlar keıin birigip, qazaq ultyna aınaldy, – deıdi jazýshy Ýlarbek Dáleıuly.
Joshynyń anasy qońyrat rýynan shyqqandyqtan, ol ózine baǵynyshty halyqtarmen óte jaqyn qarym-qatynasta bolǵan desedi. Shyǵystyq tarıhshylardyń málimetteri boıynsha, Joshy qaıratty, batyl, qatal minezdi adam bolǵan. Onyń aqyl-parasaty men erekshe erjúrektigi Shyńǵysqannyń ózine de qorqynysh uıalatqan. 1260 jyly jazylǵan «Tabaqat-ı-Nasırı» eńbeginde shejireshi Ábý-Omar ál-Djýzjanı: «Joshy qypshaqtardy sonshalyqty jaqsy kórgendikten, mońǵoldardyń Horezmde olarǵa qarsy áreket etýine jol bermedi» dep jazady.