Koreı túbegi – eki túrli damý jolyn tańdaǵan bir ǵana halyqtyń ómir súrý aýmaǵy. Iaǵnı Koreı Halyqtyq Demokratıalyq Respýblıkasy jáne Koreıa Respýblıkasy syndy eki memleketke bólingen. Jer aýmaǵy jaǵynan Soltústik Koreıa (KHDR) – qazirgi Jetisý oblysymen, Ońtústik Koreıa – qazirgi Almaty oblysymen shamalas keledi. Ońtústik jarty túbektiń halyq sany soltústikten eki esege kóp, ońtústikte 51 mln, soltústikte 25 mln turady. Biraq eki el arasyndaǵy aıyrmashylyq tek halyq sanynda emes. Ońtústik Koreıanyń JİÓ-i soltústik kórshisinen 55 esege kóp, ómir súrý deńgeıi jaǵynan 10 ese joǵary. Statısıkalyq málimetter kórsetkendeı, soltústiktegileri ortasha eseppen ońtústiktegilerden 10 jyl az ómir súredi. Osy bir shaǵyn aýmaqtaǵy áleýmettik teńsizdik Batys Eýropa men Ortalyq Afrıka arasyndaǵy aıyrmashylyqpen birdeı. Sonymen Koreı túbegi bizge neni túsindiredi? Bir aýmaq, bir halyq 70 jyl ishinde nege eki basqa álemge aınalyp ketti?
Teńsizdik teorıalary
Biz ózimiz jasap jatqan álemdegi teńsizdikti joqqa shyǵara almaımyz. Sóz etip otyrǵanymyz, áleýmettik teńsizdik. Álemimiz shekaralarǵa bólingen memlekettermen, túrli deńgeıdegi ómir súrý sapasymen aıyrmalanady. Bylaı qarasańyz, kórshiles eki eldegi áleýmettik damý men azamattardyń tabys deńgeıi, ómir súrý uzaqtyǵy ártúrli. Bir kezderi jalpyǵa birdeı moıyndalǵan jahandaný úrdisi jáne tehnologıalyq damýdyń qarqyny da bul teńsizdikti joıa almady. Jasyrary joq, sońǵy jyldary elimizde de qordalanǵan tereń áleýmettik máseleler birtindep kún tártibiniń aldyna shyqty. Týrasynda, bul udaıy basty nazarda turýǵa tıisti másele edi. Qalyptasqan jaǵdaıymyz memleket pen qoǵamǵa ony sheshýdiń jańa aýyr mindetterin júktedi. Endi bir jaǵynan qoǵam ókilderine ózimizdi ózge álemmen salystyra qaraýǵa, álemdegi teńsizdiktiń túpki mánine úńilýge ıtermeledi.
Sonymen, álem elderindegi ómir súrý sapasynyń birdeı bolmaýynda basty sebep ne? Bul saýal uzaq ýaqyt áleýmettanýshylardyń, ekonomıserdiń, saıasatkerler men tarıhshylardyń zertteý túıini boldy. Ári zertteýshiler jaǵynan túrli teorıalar da ortaǵa salyndy. Biri geografıalyq ornalasýdaǵy artyqshylyq keıbir elderge damýdyń asa mol tabıǵı múmkindigin beretinin alǵa tartty. Endi biri mádenı-tarıhı faktorlar damýǵa tikeleı áser etedi dep kórsetti. Bylaısha aıtqanda, keıbir elderdiń ekonomıkalyq damýyna tusaý bolyp otyrǵan olardyń mentalıteti men dinı senimderi bolýy múmkin degenge saıady. Bul kózqarasqa senseńiz aǵylshyn qundylyǵy, Batys Eýropa qundylyqtary áleýmettik damýǵa yńǵaıly bolyp keledi eken-mys. Zertteýshilerdiń endi birqatary odan da ásire oılardy aıtady. Iaǵnı aqyl-oı damýynda aıyrmashylyqtar bar, bul aıyrmashylyq túrli eldiń damýyn túrli deńgeıde qalyptastyrady degendeı. Alaıda, ózinshe dálelderi men dáıekteri bar bul kózqarastardy teriske shyǵaratyndar da bar. Aıtalyq, Daron Asemoǵly men Djeıms Robınson ózderiniń «Memleketter nege damymaı qalady» atty qosavtorlyq eńbekterinde ulttyq damýdyń geografıaǵa, mádenı-tarıhı erekshelikterge tikeleı táýeldi emestigin dáleldeýge tyrysqany bar. Al biz joǵaryda aıtyp ótken Koreı túbegi mine, sonyń aıqyn dáleli.
Teorıalardy buzǵan túbek
Bul kúndegi Koreı túbegindegi geosaıası jaǵdaı ótken ǵasyrdyń orta shenindegi derjavalar arasyndaǵy qarym-qatynastyń nátıjesi deýge bolady. Soǵysta tize búkken Japonıanyń otarynan azat bolǵanymen, shaǵyn túbek endi eki úlken lager arasyndaǵy talastyń qyzý núktesi boldy. Túbektiń teristigine Máskeý, tústigine Vashıngton yqpaly ornyǵa bastady. Múlde qarama-qaıshy eki ustanym men eki túrli qundylyq kóp uzamaı máseleni soǵyspen sheshýge tyrysty. Osy kezde is basyna Beıjiń de aralasty. Kapıtalısik jáne sosıalısik eki alyp lager shaǵyn túbekti 1945 jyly qazirgideı eki bólikke bóldi. Al 1953 jyldan bastap eki el eki túrli damý jolyna tústi. Áne, sodan qazirge deıingi ýaqyt túbekte eki túrli damý deńgeıin, eki túrli ómir súrý sapasyn, eki túrli ekonomıkalyq ósimdi qalyptastyrdy. Ońtústik Koreıa men Soltústik Koreıa atalǵan eki memleket búginniń ózinde beıbitshilik kelisimine qol qoıysqan emes, tek ýaqytsha tynyshtyq kelisimi aıasynda tur.
Al osy túbektiń sońǵy 70 jyldyq tarıhy joǵaryda aıtyp ótken teńsizdik teorıalaryn tas-talqan etip buzdy. Anyǵynda, bul teorıalar ekonomıser men áleýmettanýshylardy, saıasattanýshylar men tarıhshylardyń ortasynda uzaq ýaqyt saltanat qurǵan edi. Koreı túbegin mysal ete otyryp aldyńǵy kózqarastardy taldaǵan kezde manaǵy aıtylǵan álemdik teńsizdikke qatysty túsindirýler jaramsyz bolyp qala berdi. Sebebi, geografıalyq artyqshylyq deıtindeı bir ǵana túbekte úlken geografıalyq aıyrmashylyq joq edi. Aýmaǵy burynǵy Almaty oblysymen birdeı kólemde qanshalyqty klımattyq aıyrmashylyq bolýy múmkin. Onyń ústine, qazir eki elde jasap jatqan halyq mádenıeti men tarıhy jaǵynan jyǵa tanyp aıyrǵysyz bir halyq ekeni málim. Al aqyl-oıdyń damýyna qatysty kózqarastar onsyz da ótken ǵasyrdyń qoınaýynda ózdiginen joǵalǵan. Sonymen, zertteýshilerdiń basym kóp toby ekonomıser alǵa tartqan ekonomıkalyq damý tikeleı ekonomıkalyq ınstıtýttar men ekonomıkalyq saıasatqa ǵana baǵynyshty degen teorıany moıyndaı bastady.
Túbekti ekige bólgen tańdaý
Koreı túbeginde KHDR men Koreıa eki túrli damý jolyn tańdap bólingennen tartyp, ońtústik tarapy barynsha jeke menshikke basymdyq bergen ekonomıkalyq saıasatty qoldap otyrdy. Tipti, bertingi dáýirge deıin Ońtústik Koreıanyń ózi dıktatýranyń siresken shyrmaýynan shyǵa almaı, el ishinde kúrdeli saıası jaǵdaılardy bastan keship kelgen. Alaıda, týra tańdalǵan ekonomıkalyq baǵyt pen saıasat meılinshe ıkemdilik tanytty. Pıońáń (Phenán) bolsa munyń kerisinshe ekonomıkany ortalyqtandyryp, josparly qatań júıeni, ıaǵnı ujymdyq ekonomıkalyq saıasatty ustandy. O bastan belgili bolǵanyndaı, eki elde azamattardy ekonomıkalyq yntalandyrýdyń eki túrli tásili birtindep óziniń uqsamaǵan nátıjesin kórsetti. Soltústik Koreıadaǵy jekemenshikke salynǵan tyıym qoǵam músheleriniń ınvestısıalaýǵa degen yntasyn óltirdi. Keńes Odaǵynyń úlgisine uqsas eńbek kúsh resýrsyn qajetti salalarǵa tıimdi buryp otyrýǵa tıis ortalyq bılik múlde ıkemsizdik tanytty. Nátıjesinde aýyl sharýashylyǵy da, ındýstrıasy da damýǵa múmkindik ala almady. Ekonomıkalyq ınstıtýttar el azamattarynyń ıgiligine emes, Kım áýletiniń jáne ony qoldaýshy birneshe áýlettiń ıgiligine ǵana jumys isteıtin bolyp shyqty. Qazirge deıin Soltústik Koreıany bılegen Kım áýletinen shyqqan birde-bir jetekshi ekonomıkalyq saıasatty ózgertýge tyrysqan joq. Sebebi, ózine yńǵaıly bul júıeni ózgertýge qulyqsyz boldy.
Azamattarǵa keńirek quqyqtyq múmkindikter berilgen jáne ınvestısıa men saýdaǵa barynsha yntalandyratyn ekonomıkalyq ınstıtýttary bar Ońtústik Koreıadaǵy jaǵdaı qazir aıtpasa da túsinikti. Bul eldiń órkendeýindegi tájirıbelerdi zerttegen keıbir zertteýshiler óz kezinde Ońtústik Koreıada azamattarǵa jáne olardyń bilim alýyna kóbirek ınvestısıa da salynǵanyn aıtady. Bul qoǵam músheleriniń jańa reformalarǵa beıimdiligin arttyra túsken faktordyń biri. Osylaısha Ońtústik Koreıa tıimdi saıası jáne ekonomıkalyq ınstıtýttarynyń arqasynda álemdegi qarqyndy damyǵan elge aınalyp shyqty.
Eger eki eldegi qarapaıym eki adamdy salystyrǵanda, bul aıyrmashylyqty bylaı túsindirýge bolatyn shyǵar: Soltústik Koreıanyń týmasy Pak (mysal retinde) mektep jasynan tartyp memleket belgilegen erejelerdiń sheńberinde tańdaý jasaıdy. Mektep qabyrǵasynda memlekettik nasıhatpen ábden «sýsyndap», keıingi taǵdyry da tikeleı áskerı jáne saıası túzimder ishinde ótedi. Onyń jeke menshigindegi múlki bolmaıdy, bolǵan kúnde de óz qajettiligin óteı almaıdy. Ásker qatarynda bolsa da áskerı kıimdi memleketten jalǵa alady. Qandaıda bir bıznes ashyp baıyp ketýge quqyǵy da, erkindigi de joq. Ońtústik Koreıada ósken Ion (mysal retinde) mektep qabyrǵasynan bastap sapaly bilim alady. Ata-anasynyń áleýmettik jaǵdaıy jaqsy bolǵandyqtan qosymsha bilim alýǵa da múmkindigi mol. Naryqtaǵy erkindik oǵan qandaı mamandyq oqysa tabysy jaqsy bolatynyn túsindirip turady, ári sol mamandyqty oqyp, keıin tabysty qyzmetker nemese jeke kásipker bolýyna bolady. Alǵashqy bıznesiniń ózin túrli deńgeıdegi bankter ınvestısıalaıdy nemese tómen ósimdi nesıelermen qamtamasyz etiledi. Túıindep aıtar bolsaq, ekonomıkalyq ınstıtýttardyń Iondy yntalandyrýy onyń naryqqa, tutas ekonomıkanyń kletkasyna aınaldyryp jiberedi. Bul aýqymdy masshtabqa kelgende Ońtústik jáne Soltústik Koreıanyń aıyrmashylyǵyn qalyptastyrady.
Yntaly qoǵam – memleketti damytýshy kúsh
Qazirgi álem elderinde ekonomıkalyq ınstıtýttardyń eki túri bar ekenin zertteýshiler alǵa tartady. Biri – memlekettik basqarýǵa kóbirek jaǵdaı jasaıtyn, elıtanyń múddesine ońtaıly keletin ekstratıvti ekonomıkalyq ınstıtýttar bolsa, ekinshisi – naryqty quraýshylarǵa barynsha tańdaý erkindigin, ekonomıkaǵa qatysý múmkindigin beretin ınklúzıvti ekonomıkalyq ınstıtýttar. Mine, osy qarapaıym ári kúrdeli aıyrmashylyq Koreı túbegindegi jaryq pen qara túnekti qalyptastyrǵan. Olardyń qaısysy qaısy ekonomıkalyq ınstıtýttardy qoldanyp otyrǵany jalpy kópshilikke túsinikti. Eki Koreıanyń mysaly túsindirgendeı, kóp jaǵdaıda memleketterdiń damýy onyń geografıalyq ornalasýy men mádenı-tarıhı erekshelikterine, ne bolmasa jerasty baılyqtaryna táýeldi emes. Tek qaı eldiń ekonomıkalyq, saıası-áleýmettik ınstıtýttary qoǵam múshelerin yntalandyrýǵa beıim bolsa, sol el damýǵa sonshalyqty beıim. Ári bul eldegi áleýmettik máselelerdi ońtaıly sheshýge bolady.
Qazirgi bizdiń qoǵam músheleriniń syrtqy álemdegi áleýmettik teńsizdikke qatysty kózqarasy birtindep qalyptasyp keledi. Qoǵam múshelerindegi bul izdenis elimizdiń bolashaq damýyna óz septigin tıgizeri anyq. Biz ózimizdiń qoǵam múshelerinde aqyl-oı almasý deńgeıiniń joǵary ekenin, álemdegi jańa úrdister men ozyq jetistikterdi qabyldaýǵa meılinshe beıim ekenin sezemiz. Mundaı artyqshylyqtardy memleket taraby eldiń áleýmettik damýynda tıimdi paıdalanýy mańyzdy. Sondyqtan qoǵamnyń qos taraby birdeı álemdik tájirıbeler jónindegi pikir birligin taýyp otyrǵany tıimdi.