Álem tarıhyn kóshpeliler tarıhynsyz qarastyrý múmkin emestigin ǵylymı turǵydan dáleldegen Lev Nıkolaevıch Gýmılev týraly biz ne bilemiz?
Lev Nıkolaevıch Gýmılev – HH ǵasyrdyń kórnekti ǵalymy. Ol eýrazıalyq keńistiktegi halyqtardyń tarıhyn jan-jaqty júıeli túrde zerttegen. Onyń muralary tarıhı, fılosofıalyq, etnostyq jáne saıası oıdyń perspektıvalyq baǵyty retindegi eýrazıatanýdyń tereń negizdemesine aınalǵan.
- Lev Nıkolaevıch Gýmılev - túrki halqy tarıhy syńarjaqty baǵalanǵan keńestik zamanynda Uly Dala tarıhy týraly irgeli zertteýler júrgizip, oı tereńdigimen, sony paıym-tujyrymdarymen, erekshe daryndylyǵymen, ǵylymǵa degen shynaıy adaldyǵymen oza bilgen dara tulǵa, ǵalym.
Ol ómir súrgen kezendegi qoǵamda bolyp jatqan saıası-áleýmettik jaǵdaılar men júıelik almasýlar onyń jastyq shaqtaǵy taǵdyryna aýyr tıdi. Ol ómirinde birneshe ret jaýapqa tartylyp, temir torǵa toǵytylsa da, ómirde qansha súrinip qulasa da, ómirdiń synaǵynan synbaı ótip, aldyna qoıǵan asqaq armandaryna jetýge tyrysty. Onyń júrgen joly ylǵı da kedergilerge tap bolyp, tosqaýylǵa tirelse de, ómirden kórgen qıynshylyqqa moıynsynbaı, aldyna qoıǵan maqsatyna jetý jolynda óziniń aıtqanynan qaıtpaıtyn qaısar adam boldy.
- Ómirbaıan joldarynan
Ǵalymnyń ómiri men shyǵarmashylyǵyna toqtalyp ótetin bolsaq, ol 1912 jyly 1 qazanda Sarskoe Selo degen aýmaqta, ádebıetshiler áýletinde dúnıege keldi. Onyń ata-anasy orystyń áıgili aqyndary Nıkolaı Gýmılev pen Anna Ahmatova. Bul adamdardyń ómiri men shyǵarmashylyǵy XX ǵasyr basyndaǵy jańa orys mádenıetindegi aıtýly qubylysqa aınalǵan. Nıkolaı Gýmılev 1921 jyly kontrrevolúsıalyq áreketteri úshin atý jazasyna kesildi. Al anasy Anna Ahmatovanyń shyǵarmashylyǵyna 1946 jyldan bastap resmı túrde tyıym salynady. Ata-anasy úshin Lev Nıkolaevıch eki ret túrmede otyrdy.
Lev Nıkolaevıch basynan aýyr jyldardy ótkere júrip, Lenıngrad ýnıversıtetin támamdaıdy. Ýnıversıtet qabyrǵasynda oqyp júrgende birneshe tilderdi (fransýz, nemis, eski túrki, latyn) úırenip, qatardaǵy bitirýshi stýdenttiń biri emes ǵundar órkenıeti jáne baıyrǵy mońǵol tarıhy boıynsha maman bolyp qalyptasady. Ol 1948 jyly Túrki qaǵanatynyń (546-659) saıası tarıhyna arnalǵan taqyrypta kandıdattyq dısertasıa qorǵaıdy. Alaıda, 1948 jyly 6 qarashada, Altaıdaǵy ǵylymı ekspedısıa jumystaryn qorytyndylaý kezinde, ǵylym kandıdaty dıplomyn alý qarsańynda ol taǵy da tutqyndalady. Bul joly ózi aıtqandaı, «anasy úshin» qamaýǵa alynady (alǵashynda, 1935 jyly, ózi úshin; 1938 jyly «ákesi úshin» qamalyp edi). Lenıngradtyń erekshe keńesýinen keıin «kontrrevolúsıalyq áreketi» úshin ol 10 jylǵa sottalady. Lager Qaraǵandydan onsha qashyq emes, Sherýbaı-Nura jaılaýynda, kóptegen sovet ǵalymdary jazasyn ótep jatqan orynda bolatyn. Odan soń L.Gýmılev Mejdýrechensk degen jerge aýystyrylyp, jazasyn óteý merzimin Omby abaqtasynda aıaqtaıdy. 1956 jyly uzaq suraý salyp, ótinish etýden soń bostandyqqa jiberilip, qylmysynyń bolmaýyna baılanysty aqtalyp shyǵady. 1956 jyly Ermıtajǵa kitaphanashy bolyp jumysqa turady. Qarapaıym kitaphanashy bola júrip, túrkiler taqyryby boıynsha 1967 jyly doktorlyq dısertasıa qorǵaıdy. Sol jyly qorǵaǵan doktorlyq dısertasıasynyń tolyqtyrylǵan nusqasy negizinde «Kóne túrkiler» atty eńbegi jaryqqa shyǵady. Alaıda, Joǵarǵy attestasıalyq Keńes Lev Nıkolaevıchtiń doktorlyq dısertasıasyn bekitpeıdi, ol qaıtys bolardan sál-aq buryn onyń jumysy resmı bekitildi.
- Bizdiń dáıekteme
Lev Gýmılev Bejesk orta mektebinde oqyp, 1930 jyly Lenıngradta sovet mektebin támamdaıdy. Ýnıversıtetke túskisi keledi, biraq ata-anasynyń dvorán teginen shyqqanyna baılanysty jańa qoǵamdyq qurylys adamynyń áleýmettik mártebesine «laıyqty» bolmaǵandyqtan oqýǵa qabyldaý kezinde qarsylyqqa tap bolady. 1934 jyldan bastap Lenıngrad ýnıversıtetiniń Tarıh fakúltetinde oqydy. 1935 jyly ýnıversıtetten shyǵarylyp, tutqynǵa tústi, biraq az ýaqyttan keıin bosatyldy. 1937 jyly L.Gýmılevti ýnıversıtetke qaıta qabyldaıdy: ol birneshe ret ǵylymı baıandamalar jasaıdy, B.Grekov jáne S.Malov sıaqty profesorlarmen, Ejelgi Reseı tarıhy men Sibir, Mońǵol túrikteriniń kóne tarıhyn zertteýshi mamandarmen shyǵarmashylyq baılanysta bolady.
Ǵalymnyń doktorlyq dısertasıa taqyrybynyń ózektiligi jáne kóshpendiler mádenıetiniń beımálim qyrlarynyń ashylýy, onyń tereń bilimdi ekendigin ǵylymı ortada dáleldese, al onyń jazý stıli, tiliniń qarapaıymdylyǵy kópshilik oqyrman qaýymynyń da nazaryn ózine aýdarady. Ǵalym álem tarıhyn tutastaı kóshpeliler tarıhynsyz qarastyrý múmkin emestigin ǵylymı turǵydan dáleldedi.
Lenıngrad ýnıversıteti negizinde 1967 jyly ashylǵan geografıa ǵylymı-zertteý ınstıtýtyna, rektor A.Aleksandrovtyń shaqyrýymen L.N.Gýmılev ǵylymı qyzmetker bolyp jumysqa qabyldanady. Osy jumys orynda ǵalym 1986 jyly eńbek demalysyna shyqqanǵa deıin kishi, aǵa, jetekshi ǵylymı qyzmetker degen satylardan ótip eńbek etedi.
- Derek
Ǵalym 1938 jyly negizsiz jazanyń kesirinen tutqyndalyp, jazasyn óteýge áýeli Belomorkanal jeri belgilenedi. Alaıda, zań oryndary «jumsaq jazany qataıtý kerek» dep onyń qujattaryn qaıta tekserýge jiberedi, sóıtip atý jazasyna úkim shyǵarady, ol jazany keıinnen Norılskidegi túrme tutqyny etýmen almastyrady. Qamaýdaǵy ýaqyt aralyǵynda ol jer qazýshy, taý-kenish shahtasynda, rýdnıktegi kitaphanada kitap saqtaýshy, tehnık, geolog (geotehnıkalyq, keıin taý basqarýynda geofızıkalyq topta) bolyp túrli jumys istedi, al ýaqytynyń sońynda tipti laborant-hımık bolyp ornalasty. 1943 jyly qamaý merzimi aıaqtalǵan boıda maıdanǵa suranyp, 1944 jyly birinshi Belarýs maıdanyndaǵy Erekshe ekpindi áskerdiń aıyp batalónyna erikti soldat retinde jiberiledi.
Kóshpeliler tarıhyna erekshe qaıtalanbas, álem tarıhyna oń yqpalyn tıgizgen órkenıet dep qaraý, kóptegen batys ǵalymdary úshin shyndyqqa saı kelmedi. Kóshpeliler, nemese nomadtar dep atalǵan erekshe sharýashylyǵy men turmysy bar halyqtardyń tarıhyna degen kózqaras ejelden birjaqty bolyp keldi. Sondyqtan L.N.Gýmılev kóshpendilerdiń álem tarıhyna qosqan úlesin burmalap kórsetýge tyrysqan eýrosentrıstik birjaqty pikirlerge únemi qarsy shyǵyp, ǵylymı dáleldi turǵyda soqqy berdi.
- Lev Nıkolaevıchtiń HH ǵasyrdyń 60–80-jyldary jaryq kórgen ǵylymı muralary «Ǵundar», «Ejelgi túrkiler» «Qıal patshalyǵyn izdeý», «Hazarıanyń ashylýy», «Etnogenez jáne Jer bıosferasy», «Ejelgi Rýs jáne Uly Dala», sondaı-aq Eýrazıa halqy tarıhy týraly taǵy basqa da zertteýleri quraıdy. Ǵalym óziniń eńbekterinde kóshpendilerdiń dúnıejúzilik órkenıetiniń damyp, órkendenýine baǵa jetpes jaǵymdy yqpalyn tıgizgenin dáleldep berdi.
Eýrazıanyń kóshpeli halyqtarynyń tarıhyn zertteýden bastaı otyryp, Lev Gýmılev áýel bastan Uly Dalany jáne oǵan irgeles jatqan aımaqtardy bir keńistik sheńberinde qarastyrdy. Al kóshpeli turmystyń paıda bolýy men kóshpeli memleket bıliginiń qulaýyna deıingi aralyqty bir ýaqyt sheńberinde alyp qarady. Óziniń aldyndaǵy ǵalymdar árbir halyqty jáne olardyń damý tarıhyn da jeke-jeke, derbes zertteýmen aınalysyp kelgen edi. Al Lev Nıkolaevıchtiń zertteý jumysyndaǵy oı-tujyrymdary sol kezdegi keńestik ıdeologıany jaqtaýshy qoǵamtanýshy ǵalymdarlardyń oı-tujyrymdaryna múlde qarsy boldy. Keńestik kezeńde partıa ıdeologıasyn jaqtaǵandarǵa qarsy pikir bildirgeni úshin Lev Nıkolaevıchke «antımarksıst», «geografıalyq determenıst», «sholaq oıly anarhıs», «násilshil» jáne t.b. aıyptar taǵyldy.
1976–1989 jyldar aralyǵynda onyń eńbekteri jarıalaný quqynan aıyryldy. Lev Nıkolaevıch Gýmılev 1992 jyly 80 jasynda dúnıe saldy. Nıkolsk qorymyndaǵy Aleksandr-Nevskıı lavrasynan topyraq buıyrdy.
Ózi ómirden ótkenimen, ǵalymnyń qaldyrǵan murasynan 15 tomdyq eńbekter jarıalandy. Onyń qaldyrǵan murasy búginde talaı ǵylymı izdenisterge negiz bolary anyq.
TÚIİN:
Lev Gýmılev eńbekterinde ózekti máselelerdi qamtyǵan tyń oılar, ótkir de, tapqyr tujyrymdar, tosyn ıdeıalar óte kóp. Olardyń arasynda baǵa jetpes qundysy – eýrazıalyq teorıa. Bul ıdeıa bizdiń aımaqtaǵy memleketterdiń ıdeologıalyq jáne saıası ilimderiniń (doktrına) negizine aınalyp otyr. Eýrazıalyq ıdeıanyń ǵylymı-bilim keńistiginde júzege asýynyń bir kórinisi – bul kúnde ataqty ǵalymnyń muralaryn oqyp-zertteýdiń jáne eýrazıalyq ıdeıany óristetýdiń qazaqstandyq ortalyǵyna aınalyp otyrǵan ári Lev Nıkolaevıch Gýmılev atyn ıelengen Eýrazıa ulttyq ýnıversıtetiniń qurylýy dep bilemiz.