Qazaq tarıhynyń zerttelmeı kele jatqan tusy kóp. Áli de tereńdeı baryp, túbin zerdeleıtin shejire jeterlik. Sonyń ishindegi kómeskilengen tusynyń biri, ol – Han Kene dáýiri. Osyny túbegeıli ǵylymı túrde júıelep, taldap, saraptaý – paryzymyz.
Qazaq halqynyń azattyq úshin kúresi teris túsindirildi
Kenesary bastaǵan kóterilis Reseıdiń tóńkeriske deıingi tarıhshylarynyń muqıat nazaryna ilikken bolatyn. HİH ǵasyrdyń 40-jyldarynyń aıaǵynan bastap bul oqıǵanyń jekelegen máselelerin sıpattaǵan M.I.Venúkov, V.Potto, A.G.Serebrennıkov, baron Ýslar, P.P.Semenov-Tán-SHanskıı, Sh.Sh.Ýálıhanov, I.F.Babkov, I.Zavalıshın, L.Meıer, M.Krasovskıı, N.Konshın, N.Sereda, A.K.Geıns, A.Ianýshkevıch sıaqty býrjýazıalyq-lıberaldy baǵyttaǵy zertteýshilerdiń eńbekterinde kórinis tapty. Olar ózderiniń qoǵamdyq-saıası kózqarastaryna oraı bul máseleni ártúrli deńgeıde qarastyrdy. Orystyń dvorándyq-býrjýazıalyq tarıhnamasynyń monarhıalyq-otarlaýshylyq baǵytynyń keıbir ókilderi bul kóterilisti «búlik», «qaraqshylardyń isi» dep baǵalady jáne qazaq halqynyń azattyq úshin kúresin teris, sýbektıvti túsindirdi.
HH ǵasyrdyń jıyrmasynshy jyldary Alash qaıratkerleri Álıhan Bókeıhanov jáne Halel Dosmuhamedovter Kenesary kóterilisiniń máselesimen aınalysyp, Álıhan Bókeıhanov qyrǵyz Qalyǵul Álibekovke jolyǵyp, Kenesarynyń qyrǵyzdar qolynan mert bolýy týraly málimetter jınasa, Halel Dosmuhamedov 1923 jyly Tashkentte arnaıy eńbek jazyp jarıalaıdy.
HİH ǵasyrdaǵy qazaq qoǵamyndaǵy tarıhı tulǵalardyń qoǵamdyq-saıası qyzmetin baǵalaý belgili dárejede patshalyq Reseı, keńestik kezeńde de qolǵa alynyp, tarıhı zertteý eńbekterinde kórinis tapty. Biraq qaı zamanda da ústemdik etken bılik tarıhı tulǵalar men ult-azattyq kúres basshylaryn óz ıdeologıasyna qaraı zertteýdi uıymdastyryp otyrdy. Patshalyq Reseı úshin qazaq eliniń han, sultandary, bı-batyrlary orys úkimeti jaqtastary men ekinshi top «qaraqshy», «barymtashy», «búlikshil» ataýlarymen anyqtaldy. Bul dástúr keıinnen keńestik tarıhnamada da jalǵasyn tapty. Sonyń ishinde han, sultandardyń qoǵamdyq- saıası qyzmetteri, olardyń kózqarastary ashyq burmalaýshylyqqa ushyrady. Kenesary tarıhyn zerttegen kórnekti tarıhshylar men ádebıetshiler E.Bekmahanov, B.Súleımenov, E.Dılmýhamedov, E.Ysmaıylov qýdalaýǵa ushyrap, ǵylymı shyǵarmashylyǵyna tyıym salyndy. Osydan soń qazaq handary men sultandarynyń qyzmetterine oń baǵa berilmeı, olardyń tarıhyn tolyqqandy tanyp bilý múmkin bolmady.
XVIII ǵasyrdyń 30–40-jyldarynan bastap patshalyq Reseı Qazaqstannyń biraz bóligin ózine qaratyp, bılik júrgizip, qazaq dástúrli qoǵamynyń ishki isterine kúsh kórsetý arqyly aralasyp, ondaǵy san ǵasyrlar boıy qalyptasqan túrli quqyqtyq jáne áleýmettik tepe-teńdikti buzdy. Degenmen, HİH ǵasyrda Reseı ımperıasynyń otarlaý prosesiniń qazaq dalasynda oryn alǵan ult-azattyq kóterilister ǵasyrǵa jýyq sozylýyna áser etkeni aqıqat. Qazaq dalasyn otarlap alǵannan keıin, ıaǵnı 1865–1876 jyldar aralyǵynda Qoqan, Buqar jáne Hıýa handyqtaryn tolyqtaı otaryna aınaldyrdy.
Keńes bıligi Reseı ımperıasyna qarsy kúresti moıyndamady
E.Bekmahanovtan keıin bul taqyrypty zerttegen tarıhshylar qatarynda Eltoq Dılmýhamedov, Januzaq Qasymbaev, Edige Jansultanuly Ýálıhanovtardy atap ótken oryndy. Eltoq Dılmýhamedov «1837–1847 j.j. Kenesary Qasymovtyń basqarýymen bolǵan kóterilis» atty dısertasıa jazdy. E.Dılmýhamedov kandıdattyq dısertasıasyn Tashkenttegi Ortaazıa memlekettik ýnıversıteti Tarıh fakúltetiniń ǵylymı keńesinde 1946 jyly 17 jeltoqsanda qorǵady.
Alaıda, Kenesary taqyrybynda doktorlyq dısertasıa qorǵaǵan E.Bekmahanov isi qozǵalyp, ózi qýǵyndalǵan kezde Eltoq Dılmýhamedovtyń da ǵylymı ataǵy alyndy, amalsyz ekinshi ret 1954 jyly «HH ǵasyrdyń basyndaǵy Qazaqstandaǵy taý-ken jumysshylarynyń revolúsıalyq qozǵalysy (1900– 1917 j.j.)» atty taqyrypta qaıta kandıdattyq dısertasıasyn qorǵady. Al onyń alǵashqy dısertasıasy kitaphanalar men ǵylymı ortadan alastatylyp, kózi joıyldy.
2002 jyly Januzaq Qasymbaevtyń «Kenesary hannyń sońǵy joryǵy jáne onyń kúıreýi» atty monografıasy tarıhshy ǵalymdar tarapynan jazylǵan úshinshi eńbek. Bul eńbektiń basqa zertteýlerden ereksheligi munda Kenesary kóterilisiniń bastapqy kezeńi emes, birden aqyrǵy kezeńi sıpattalady. Avtordyń ózi eńbeginiń hronologıalyq merzimin 1846 j. jeltoqsan, 1847 j. sáýir dep naqty kórsetken. Demek, uzaq jyldarǵa sozylǵan kóterilistiń sońǵy birneshe aıy ǵana sýrettelgen. Eńbek arhıv derekterine súıenip jazylǵan, ondaǵy oqıǵalar Kenesarynyń Jetisýǵa qonys aýdarýynan, onyń sebepterinen bastalady. Hannyń ólimine baılanysty zertteýshi ózine deıingi derekterdi, Sh.Ýálıhanovtyń, B.Ábildaulynyń, N.Maevtyń, A.Dobrosmyslovtyń, Ia.Polferovtyń, E.Bekmahanovtyń kitabynda aıtylatyn halyq ańyzyn keltiredi. Zertteýshi Kenesary hannyń sońǵy joryǵynyń sebebin hannyń «makıavellılik ustanymda» bolǵanynan, al Han Kene qolynyń jeńilýi sarbazdarynyń bir bóliginiń qorqyp qashyp ketýinen dep birjaqty túsindiredi.
Kenesary jóninde jazylǵan eńbekterdiń qatarynda Edige Jansultanuly Ýálıhanovtyń 2004 jyly Máskeý qalasyndaǵy «Molodaıa gvardıa» baspasynan jaryq kórgen «Kenesary» atty monografıasy bar. Keńes bıligi kezinde Kenesarynyń patshalyq Reseı ımperıasyna qarsy kúresin moıyndamaǵandyǵy belgili. Mine, osy olqylyqtyń ornyn Edige Ýálıhanov Kenesary kitabynda toltyrdy. Máskeý qalasynan shyǵara otyryp, Kenesary kúresin qalyń kópshilik oqyrmanǵa tanytty. Avtor zertteý eńbeginiń ózindik ereksheligi Kenesary qyrǵyzdar qolynan mert bolsa, ekinshi ret ony zerttegen E.Bekmahanovtyń aıyptalyp, qýǵynǵa ushyraýy arqyly Kenesary ekinshi ret qazaǵa ushyrady deı otyryp, ol jóninde arnaıy taraý arnady. Sonymen qatar, Kenesarydan taraǵan keıbir urpaqtaryna toqtalǵan.
Kenesary han 1847 jyly kóktemde qyrǵyzdarmen bolǵan soǵysta solardyń qolynan mert boldy. Bul jóninde Sibir korpýsy komandıriniń áskerı mınıstrge 1847 jyly 18 mamyrda joldaǵan №130 málimetinde «Kenesary qyrǵyzdarmen bolǵan soǵysta inisimen, eki balasymen jáne 15-teı sultanmen qolǵa túsip, barlyǵy derlik qaza boldy, Kenesarynyń basyn kesken Chyjym bı boldy», – dep málimdegen.
Qyrǵyzdar Shýdyń kúnshyǵys jaǵyndaǵy Kekilikten on-on bes shaqyrymdaı jerdegi Almaly saı degen jerde aty turyp qalǵan Kenesaryny ustap alǵan. Naýryzbaı da sol shamada Kenesarydan bólek ustalǵan. H.Dosmuhamedovtiń eńbegine súıensek, tórelerdi atqa mingizip, qyrǵyzdar taý ishindegi eline aparady. Ózderine bólek úı tigip berip, qurmetpen syılaıdy. Kenesary, Naýryzbaıdyń jatqan úıi Jolba degen qyrǵyzdyń úıi eken. Osy úıde tóreler jeti kún jatqan. Kenesaryny Sarbaǵysh Tastanbek balalary, Naýryzbaıdy Sarbaǵysh Tileýqabyl balalary jabylyp óltirgen. Ekeýi eki bólek qoıylǵan. Kenesary Bordy degen saıǵa kómilgen. Bordy Toqmaqtan jıyrma bes shaqyrymdaı Býamǵa júretin qara joldyń oń jaǵynda bolady. Naýryzbaıdyń basyn Tólebaı degen jigit qylyshpen shaýyp, óltirgen, súıegi Shamshynyń (Samsynyń) kún shyǵys jaǵyna qoıylǵan. Kenesary men Naýryzbaıdan basqa 19 sultan, sondaı-aq kóptegen bıler men qarapaıym adamdar qaza tapty.
Olardyń arasynda Kenesarynyń jaqyn týystary Qudaımende tóre, Erjan tóre bar edi. Qazaq hanynyń basyn qyrǵyz manaptary Batys Sibir general-gýbernatory A. Gorchakovqa 1847 jyly syıǵa tartqan. Bas súıekti jetkizip bergeni úshin Hojabek Tashtambaev pen Qalyǵul Álibekovter altyn jáne kúmis medaldarmen marapattalady. Tikeleı bas súıekke qatysy bar orys áskerı shendileri – general-maıor N.F.Vıshnevskıı, esaýl T.V.Núhalov, sotnık S.M.Abakýmov. 1847 jyly 26 tamyzda Batys Sibir general-gýbernatory Gorchakov jekelegen Uly júz qazaqtaryn Kenesary kóterilisine qospaǵany úshin esaýl T.V.Núhalovtyń áskerı shenin voıskovoı starshınaǵa, al sotnık S.M.Abakýmovtyń áskerı shenin esaýlǵa kóteredi. Ombydan ary qaraı bas súıekterge qatysty derekter joq. Bas súıek Ombyda qaldy ma, álde Sankt-Peterbýrg qalasyna jóneltildi me, ol da anyq bolmaı tur.
Arhıv qorlarynda saqtalǵan qujattarǵa zer salar bolsaq, Kenesarynyń bas súıeginen de bólek, qazaq dalasynan kóne zırattardan qazyp alynǵan bas súıekter júıeli túrde Máskeý men Sankt-Peterbýrg qalalaryna jóneltilip otyrǵanyn kóremiz. Ondaǵy maqsat qazaqtardyń antropologıasyn zertteý úshin dep kórsetilgen. Kenesary hannyń bas súıegi tabylyp jatqan kúnniń ózinde ony elimizge alyp kelý úshin antropologıalyq jáne genetıkalyq saraptamalar jasap baryp, súıek naqty Kenesary babamyzdiki me – anyqtaýdy qajet etetini anyq. Osy máseleler sheshilse, bas súıek elge kelýi múmkin.
Kóteriliske qatysqan ústem tap ókilderi arasynda aýyzbirshilik bolmady
HİH ǵasyrda órkenıet kóshinen artta qalyp qoıdyq. Muny moıyndaýymyz kerek. Uly geografıalyq ashylýlarǵa deıin at qulaǵynda oınaǵan kóshpendiler tarıh sahnasynan yǵystyrylyp, sahnaǵa ǵylym men tehnıkany ıgergen otyryqshy memleketter kóterildi. HİH ǵasyrda qazaq memleketi tehnologıadan artta qalǵandyqtan, kórshiles Reseı eliniń otaryna aınaldy. Abylaı áýletinen taraǵan urpaqtyń ózi ekige jaryldy. Ýálı bastaǵan top bodandyqty moıyndaı otyryp, solarǵa qyzmet etý arqyly ózinen taraǵan urpaǵyn bilim alýǵa jetelese, al Qasymnan taraǵan urpaq qolyna qarý alyp Reseı ımperıasynyń otarlyq saıasatyna óre qarsy turdy. Reseı ımperıasynyń otarlyq saıasatyn Qasymnan taraǵan urpaq birneshe ondaǵan jyldarǵa tejedi. Degenmen de, burynǵy sadaq, naızanyń zamany ótkendigi, endigi ýaqytta otty qarý men myltyqtardyń soǵys taǵdyryn sheshetinine kóz jetkizdi.
Sol tarıhı kezeńde Qazaqstanda qalyptasqan qoǵamdyq- saıası, áleýmettik-ekonomıkalyq jaǵdaılar ult-azattyq qozǵalystardyń túpkilikti jeńiske jetýine múmkindik bermedi. Jerimizdiń baıtaqtyǵy da áser etti. Reseı ımperıasynyń qýatty, turaqty áskerı kúshi bar ekenin bylaı qoıǵanda, jeńilýdiń basqa da sebepteri boldy. Kóteriliske qatysqan ústem tap ókilderi arasynda aýyzbirshilik bolmady. Jikke bólingen qazaq rýlary kóterilisti kóbine óz aımaqtarynda qoldap, basqa aımaqtarǵa aýysqanda, ásirese, Qoqan jáne Qyrǵyz jerine basyp kirgende, oǵan qosylmady. Ózin qoldamaǵan aýyldardy qatań jazalaýy da kóterilisti álsiretti.
HİH ǵasyrda Orta Azıanyń ózinde birneshe handyqtar ómir súrdi. Sol kezde Ońtústik ólke, Syr boıy men qyrǵyzdyń biraz jerlerine Qoqan handyǵynyń ústemdigi júrip turǵan. Kenesarynyń baýyrlary men ákesiniń Qoqan bıleýshileri qolynan qaza tabýy jáne Syr boıyndaǵy qazaqtardyń qoqandyqtardyń jıi shabýylyna ushyraýy qazaq hany men Qoqan handary arasyndaǵy baılanysqa jik túsirmeı qoımady. Sondyqtan da sol tarıhı ýaqytta baýyrlas túrki halyqtarynyń basy qosylýy da múmkin emes edi. Bul úrdisti saýda kerýenderimen jibergen tyńshylary arqyly Reseı ımperıasy jaqsy bilip otyrdy. Kenesarynyń qyrǵyzǵa jasaǵan joryǵynyń maqsaty da tize qosa otyryp, syrtqy jaýlarǵa qarsy kúresý bolatyn. Biraq bul úmit aqtalmady.
Elimiz egemendik alǵannan keıin ǵana Kenesary handy ulyqtaý qolǵa alyndy. Oǵan deıin bundaı múmkindik bolǵan joq. 1992 jyly Kókshetaý qalasynda Kenesary Qasymov hannyń týǵanyna 190 jyl tolýy jáne onyń basshylyǵymen bolǵan kóterilistiń 150 jyldyǵyna arnalǵan konferensıalar ótkizilse, 2002 jyly Kenesary Qasymulynyń týǵanyna 200 tolýyna oraı Almaty qalasynda Sh.Sh.Ýálıhanov atyndaǵy Tarıh jáne etnologıa ınstıtýtynda halyqaralyq ǵylymı tájirbıelik konferensıa ótkizilip, Kenesary hannyń qolbasshylyq tulǵasy jan-jaqty taldandy. Konferensıa jumysyna tarıhshylarmen qatar, ádebıettanýshylar da qatysyp, Kenesary hannyń ómiri men kúresine qatysty tarıhı derekter men fólklorlyq derekterdi ár qyrynan taldaýǵa aldy. Astana qalasynda Kenesary hanǵa eskertkish qoıylǵan jáne onyń esimimen atalatyn kóshe bar.