Bıyl balalar ádebıetiniń kórnekti ókili, klasık jazýshy Berdibek Soqpaqbaevtyń týǵanyna 100 jyl. Qalamgerdiń mereıli jasy IýNESKO kóleminde atalyp ótýde. Bul mártebege sózsiz laıyqty. Shoqtyǵy bıik jazýshy balalar men jasóspirimderge arnalǵan 20-dan astam áńgime, poves, roman jazyp qaldyrdy. «Meniń atym Qoja», «Balalyq shaqqa saıahat», «Ólgender qaıtyp kelmeıdi», «Jekpe-jek», «Qaıdasyń, Gaýhar?», «Ergejeıliler eli» týyndylarynda ózi ómir súrgen zamannyń shynaıy kelbetin sýrettedi.
«Meniń atym Qoja» (alǵashqy ataýy «Ózim týraly poves») demekshi, bul povesi áýeli orys tilinde, Máskeýde shyǵyp, sosyn fransýz, polák, cheh, bolgar, moldavan, latysh, ýkraın tilderine tárjimalanyp, bas-aıaǵy jıyrmashaqty tilde taraǵan. Sodan keıin ǵana óz tilimizde jaryq kórgen. Nege? Ol tusta ádebıet tárbıe quraly bolǵan. Al jazýshylar bul týyndydaǵy bas keıipker – Qarakójeniń, ıaǵnı Qojanyń qısyq, qyńyr minez-qulqy balalardyń oı-sanasyna keri áserin tıgizedi dep qoryqqan. Iaǵnı balalarǵa bul kitap qandaı tárbıe bermek dep daýryqty. Al shynaıy ómirdi ǵana jazatyn Soqpaqbaev bul shyǵarmasynda kórkem beıneniń tek unamdy sıpattardan turmaıtynyn ashyq kórsete bilgen. Qanshama sotqarlyq jasasa da kórermen Qojany báribir unamdy obraz dep tanıdy. Sebebi ol bolmys-bitimi shynaıy bala. Sultannyń sońynan qanshama ermeıin dese de, ańdamaı erip ketip, oqys qımyldar jasap qoıǵanyn ózi de bilmeı qalyp jatady. Jáne de onysy úshin uıala da biledi. Óziniń basynan keshkendi, baıqap, kókeıge túıgenderin, óz aınalasyndaǵy shynaıy oqıǵalardy boıamasyz sýretteýge umtylǵan qalamger týyndysynyń myń san júrekten oryn alǵany da sondyqtan bolar.
***
Iá, ár úıde, ár mektepte bir-bir Qoja bar edi. Al Qoja kóp bolǵanymen, ony eshkim Berdibek Soqpaqbaevtaı sýretteı almaǵan shyǵar-aý! Aıtpaqshy, «Meniń atym Qoja» povesiniń alǵashqy aýdarmashysy – qalamgerdiń qyzy Samal Soqpaqbaeva. Samal Berdibekqyzy sondaı-aq Sh.Aıtmatov, M.Shahanov, S.Baqbergenov, M.Sqaqbaev, S.Adambekov, S.Omarov, B.Nurjekeuly, M.Gýmerov, Q.Segizbaev syndy qalamgerlerdiń de shyǵarmalaryn orys tiline aýdarǵan.
Qazaq prozasyna jańa lep, ózgeshe órnek ákelgen jazýshy povesiniń jelisimen rejıser Abdolla Qarsaqbaev túsirgen «Meniń atym Qoja» kınokartınasy 1967 jyly Fransıanyń áıgili Kann festıvalinde «Balalarǵa arnalǵan eń úzdik shetel fılmi» nomınasıasyn jeńip alady. Bul qazaq kıno salasyndaǵy tuńǵysh júlde bolatyn. Arada alpys jyldan astam ýaqyt ótse de, qansha urpaq aýyssa da, kórermenin áli kúnge joǵaltpaǵan ómirsheń týyndy.
Sóıtip Berdibek Soqpaqbaev bizdiń balalyq shaǵymyzǵa eskertkish ornatyp ketti. Al búginde Astanadaǵy Jetisý saıabaǵynda «Meniń atym Qojaǵa» qoladan eskertkish ornatylǵan. Músin aına aldynda óz-ózin «pedsovetke» salyp jatqan Qojany beıneleıdi.
Berdibek Soqpaqbaev qazaq ádebıetine İİ dúnıejúzilik soǵystan keıingi jyldary qosyldy. Jazýshy shyǵarmalarynda Uly Otan soǵysy jyldaryndaǵy balalardyń ómiri, tyldaǵy qarapaıym eńbek adamdarynyń bolmysy áserli sýretteledi.
***
Berdibek Soqpaqbaev Almaty oblysynyń Narynqol aýdanyndaǵy Qostóbe degen aýylda ómirge kelgen. 8 jasynda anasynan aıyryldy jáne bul onyń ómiriniń sońyna deıin júregindegi úlken qaıǵysy bolǵan desedi. Soqpaqbaev bala kezinde kóp qıyndyq kórdi, ashtyqty da, aýyr eńbektiń taýqymetin de basynan keshti. Degenmen, ol ómirge degen qushtarlyǵyn joǵaltpaı, óte zerek, qabiletti, bilimdi bala bolyp ósti.
Áskerden keıin Abaı atyndaǵy Qazaq pedagogıkalyq ınstıtýtyna oqýǵa túsedi. Odan soń Máskeýdegi joǵary ádebı kýrstaryn támamdaıdy.
Týǵan óńirinde muǵalim boldy. Kınostýdıada da qyzmet etti. «Qazaq ádebıeti», «Baldyrǵan» gazet-jýrnaldarynyń redaksıasynda jumys istedi. Qazaqstan Jazýshylar odaǵynda balalar ádebıeti boıynsha keńesshi boldy. Balalyq pen jastyq shaq qalamgerdiń barlyq kitabynyń negizgi ózegi bolǵany zańdy da. Soqpaqbaev shyǵarmalarynyń deni avtobıografıa. Shynaıy, boıamasyz, rıasyz ómir shyndyǵy sýrettelgen týyndylary sondyqtan da ómirsheń.
***
«Almaty qalasy Ortalyqtandyrylǵan kitaphana júıesine» qarasty A.P.Chehov atyndaǵy Ortalyq qalalyq kitaphanada Berdibek Soqpaqbaevtyń 100 jyldyǵyna oraı «Aqıqattan aınymaǵan qalamger» atty ádebı-sazdy kesh ótti. Keshke kórnekti jazýshynyń qyzy Samal Berdibekqyzy, QR eńbek sińirgen qaıratkeri Darıǵa Turanqulova, dástúrli ánshi Tileýles Qurmanǵalıev, akter Baqyt Týshaev kelip, estelikterimen bólisti.
T.Júrgenov atyndaǵy QazUÓA-daǵy Darıǵa Turanqulova sheberhanasynyń shákirtteri Berdibek Soqpaqbaevtyń shyǵarmalarynan «Sumdyq sóz», «Meniń atym Janbolsyn» atty qoıylymdar qoıyp, kópshiliktiń qoshemetine ıe boldy. 2-kýrs stýdentteriniń, ıaǵnı bolashaq akterlardyń Soqpaqbaev zamanyndaǵy jasóspirimder keıpine enip, shynaıy beınelegen ár keıipkerine «bárekeldi» dep qol soqtyq.
Dástúrli ánshi Tileýles Qurmanǵalıevtiń shákirtteri Alýa men Jaısań ádebı-sazdy keshtiń kórkin ásem ánderimen qyzdyra tústi.
Aǵa býyn men jas býynnyń kezdesýinde ánshi, sazger Gúljanat Muhamedjan B.Soqpaqbaevtyń mereıtoıyna arnap shyǵarǵan «Balalyq shaqqa saıahat» ánin ánshi qurbysy Venera Ábdihalyqqyzymen birge oryndap, áserli ótken ádebı-sazdy keshti áýezdi sazben túıindedi.
Samal SOQPAQBAEVA,
Berdibek Soqpaqbaevtyń qyzy, aýdarmashy:
Osyndaı kezdesý, ádebı keshter jyl basynan beri ótip jatyr. Efırlerge de jıi shaqtyrý alyp júrmin. Qýanatynym – ákemniń atynyń ólmegeni jáne aıtylatyn taǵylymdy áńgimelerdi osyndaı móldiregen jastardyń qulaq qoıyp tyńdap otyratyny. Mundaı keshter jastar úshin óte kerek. Ákemniń «Meniń atym Qoja» kitabyn oqymaǵan qazaq balasy joq shyǵar dep oılaımyn. Ákemniń kitaptaryn kitap dúkenderinen tabý qıyn bolatyn, eshqashan sórede jatpaıtyn. Jastanyp oqıtyn talaı oqyrmanyn kóz kórdi. Onyń keıipkerleri oıdan alynbaǵan, sújeti de qıaldan týmaǵan, bári óziniń aınalasynda júrgen aýyl adamdarynyń shynaıy beınesinen, óziniń basynan keshken oqıǵalardan órilgen bolatyn. Sondyqtan da ákemniń kitaptaryn barlyq jastaǵy oqyrmandar jaqsy kórdi.
Ákemniń kózi tirisinde kitabyn orys tiline aýdardym. Onyń aldynda da aýdarylǵan bolatyn. Biraq «podstrochnık» (jolma-jol aýdarma – avt.) bolǵan soń ba, kóńili tolyńqyramady. Al maǵan «seniń aýdarmańda qazaqtyń, aýyldyń ıisi, lebi bar, qarapaıym qazaq balasynyń minezi, bolmysy bar» dep qýanyp, aq jol telip, batasyn bergen bolatyn. Mine, 35 jyldan beri aýdarmashy bolyp kelemin.
Taǵy bir qýanatynym, ákemniń «Meniń atym Qoja» shyǵarmasy mektep baǵdarlamasyna endi. Bala bolmysyn, tabıǵatyn shynaıy jetkize bilgen ákemniń týyndylaryn sol balalardyń ózi oqıtyny men úshin úlken mártebe. Jalpy, kitap degenniń qudireti ǵajap bolady, jastar! Men kitap oqýǵa bala kúnimnen qushtar boldym. Senderge kitapqa kóbirek kóz salyńdar degim keledi. Kitap ol saǵan kez kelgen ýaqytta, kez kelgen sátte aqylshy, dos bola alady dep oılaımyn.
Darıǵa TURANQULOVA,
QR eńbek sińirgen qaıratkeri, T.Júrgenov atyndaǵy Qazaq ulttyq óner akademıasynyń akademıgi, profesor:
Samal Berdibekqyzy jaqsy aıtyp ótti, kitap eń úlken dos bola alady adamǵa. Klasık jazýshynyń artynda osyndaı urpaǵy qalǵanyna qýanyshtymyn. Qazir ǵana stýdentterim aldaryńyzda sahnalyq qoıylym kórsetti. Onyń bári Berdibek Soqpaqbaevtyń shyǵarmalarynan alynǵan kórinister. Iaǵnı, stýdentterim aldymen kitapty oqyp alyp, ondaǵy oqıǵalardy boıyna sińirip baryp, osyndaı áserli qoıylym usyndy. Jazýshynyń ár sózinde aqıqat, shyndyq jatyr. Qalamger atalaryń ózderiń sıaqty jastardyń arman-maqsatyn, ómirin qalam ushymen órnektedi.
Bala kúnimde ádemi, jyltyraq kóılek kıgen adamdardyń bárin óte bilimdi, kitapty kóp oqıtyn jandar dep qabyldaýshy edim. Shyny kerek, ol tusta bárimizde birdeı kók kóılek bolǵan joq. Sondyqtan maǵan da kóp kitap oqý kerek dep oılaıtynmyn. Qazaq klasıkteriniń bárin jastanyp oqydym desem qatelespeımin. Odan jaman bolǵanymyz joq, kókirek kózimiz ashyldy, jaqsylyqqa, jaqsy bolýǵa umtyldyq. Tulǵa bolyp qalyptasqanymyz da sol kitaptardyń arqasy shyǵar dep oılaımyn. Kitap degen úlkenge de, kishige de rýhanı azyq bola alady. Uıaly telefonǵa jabysyp otyra bermeı, bir mezgil kórkem shyǵarmalar oqýǵa keńes beremin.
Tileýles QURMANǴALIEV,
dástúrli ánshi, QR mádenıet salasynyń úzdigi:
Berdibek atamyzdyń kitaptaryn jastanyp oqýshy edik. Tipti sabaq ústinde, eń sońǵy partaǵa otyryp alyp kórkem shyǵarmalardy oqıtynmyn. Matematıka muǵaliminiń qaharyna talaı ushyraǵanmyn. Soǵystan keıingi tolqynnyń shyǵarmalary ǵajap edi! Biz sol kitaptarmen óstik.
Berdibek atamyzdyń «Meniń atym Qoja», «Balalyq shaqqa saıahat», «Ólgender qaıtyp kelmeıdi» kitaptaryndaǵy ár sát kishkentaı júregimizdi qozǵap ótetin. Jazýshynyń soǵystan keıingi aýyldyń qońyrqaı tirshiligin, tipti bir tilim qara nannyń ózin sýretteýi keremet! Tátti kámpıtke kózin satyp, jeýge qoly jetpeı, qumarlanǵan keıipker-balaqaıǵa janymyz ashyp, kózimizge jas ta keletin. Iá, kitaptaryn oqyǵanda keıipkerleriniń basynan keship jatqan oqıǵalaryna kóńil bólmeý, jetistigine birge qýanbaý, olardy jaqsy kórmeý múmkin emes edi.
Osy kúni, eseıgen shaqta oqysańyz tipti áserli. Sol bala shaǵymyzda jete túsine qoımaǵan keıbir detaldaryna oıly júrekpen úńiletinimiz bar. Qolymyzda «Meniń atym Qoja», sháı iship otyryp myrs etip ezý artyp alamyz. Ózińniń de balalyq kezderiń eriksiz eske túsedi. Qoja sıaqty bir buzyq balanyń ár mektepte bolatyny sózsiz. Qalamgerdiń shyǵarmasynda oqyrmanyn eriksiz kúldiretin ıýmor da, teris áreketterdi kelemejdeıtin ıronıa da bar. Sóıtip jazýshy atamyz kúldirip otyryp oıǵa batyryp ta qoıatyn. Armandarǵa jeteleıin oqıǵalary da kóp bolatyn. Balalar, armandaı bilý kerek, qıaldaı bilý kerek, kóp oqý kerek. Oqyǵan, toqyǵan adam eshqashan etekte qalmaıdy.
Baqyt TÝSHAEV,
akter, QR eńbek sińirgen qaıratkeri, «Serper» syılyǵynyń laýreaty:
Sońyna ólmes mura qaldyrǵan Berdibek Soqpaqbaev atamyz maǵan alys emes, naǵashy bolyp keledi. Sol úshin maqtanamyn. «Meniń atym Qojany» jastanyp oqydyq. Jaılaýǵa jınalǵanda sheshelerimiz qorjynymyzǵa «On alty jasar chempıon», «Balalyq shaqqa saıahat», «Ólgender qaıtyp kelmeıdi» degen kitaptaryn da salyp beretin. Ár shyǵarmasynan áserlenetinimiz sonshalyq, tipti ár betinen sol ýaqytqa tán ómir belesterin sezinetinbiz. Atamyzdyń kóptegen shyǵarmasy jas oqyrmandarǵa arnap jazylǵandyqtan bolar, bizdiń júregimizge birden jol taýyp jatty. Iá, biz kitappen ósken býynbyz. Myna otyrǵan Darıǵa Turanqulqyzy ustazymyzdyń aldynan elimizdegi atynan at emes, arystan úrketin teatr, kıno sańlaqtarynyń 80 paıyzy ótken desem, qatelespespin. Óner akademıasynda oqyp júrgenimizde, dálizden kórip qalsa, «sendelip qur bosqa júrgenderiń jaramaıdy, bos ýaqyttaryńda kitap oqyńdar» dep kitaphanaǵa kirgizip jiberetin. Sosyn arasynda kelip, otyrǵan, otyrmaǵanymyzdy bilý úshin syrtymyzdan tekserip ketetin. Odan jaman bolǵan jerimiz joq. Ol kezde uıaly telefon, ǵalamtor degen bolmaǵan, aqyn-jazýshylardyń shyǵarmashylyq keshterine kompozısıa daıyndaý kerek bolsa, bizge kómekke keletin osy kitaptar, ondaǵy keıipkerler edi. Sol arqyly oıymyzdy, sózimizdi túzep óstik, bıikteı tústik.
Bizdegi jaqsy jańalyq – Almaty Memlekettik qýyrshaq teatry bıyl «Meniń atym Qoja» shyǵarmasyn sahnalaıyn dep jatyr.
Mine, ózderińizdeı oqyrmandary, kórermeni turǵanda Berdibek atamyzdyń bolmysy Hantáńirideı bıiktep, mol murasy aıshyqtala túspek.