· Resmı derekterge sáıkes, Uly Otan soǵysyna Qazaqstannan 1 mln 200 myńnan astam adam alynǵan eken. Solardyń jartysynan kóbi maıdan dalasynan oralmaǵan. Sol soǵysty Germanıada aıaqtap, jeńisti jaqyndatqandar sapynda on jeti jasynda maıdanǵa attanyp, aman-esen oralǵan qazaqtyń myqty aqyny da bolǵan.
«Jetimdikti mendeı kórgen bala ilýde bireý bolar»
Qazaq poezıasynda keremet aqyn dep baǵalanyp, zamandastary moıyndaǵan Toqash Berdıarovtyń qujatyna eki jas qosyp alyp, on jeti jasynda soǵysqa attanǵanyn bilesiz be?!
Toqash Berdıarov Ońtústik Qazaqstan oblysynda 1925 jyldyń 19 qazanynda dúnıege kelipti. Jetim ósken Toqash bes jasynan Tashkenttegi №6 balalar úıinde jáne №23 qazaq balalar úıinde tárbıelenipti. «Jıyrmasynshy ǵasyrdyń otyzynshy jyldarynyń basynda aýylymyzdyń qasyndaǵy Tashkent qalasyn panaladyq. Seńdeı soǵysqan jetimektermen birge men de detdomdyq «propıskaǵa» iliktim...», – dep eske alypty sol kezderdi Toqash aqyn. Eńbekke erte aralasqan Toqash 13 jasynan kolhozdyń maqta alqabynda tábilshi bolǵan. Bul týraly da aqynnyń ózi: «Jetimdikti mendeı kórgen bala ilýde bireý bolar. Alty jasymda mektepke bardym. Esep shyǵarýda, óleń jattaýda eshkimge des bermedim. Úshinshi synypty attap ótip, 13 jasymda aýyldaǵy ortalaý mektepti úzdik bitirdim. İle-shala ujymshardyń esepshotyna, aýyldyq keńestiń hatshylyq jumysyna aralasyp kettim», – dep eske alypty.
1-shi Ýkraına maıdanynan – Berlınge deıin
Toqash on altyǵa da tolmaǵan kezinde Uly Otan soǵysy bastalady. Qıalshyl, óleńqumar bozbalanyń sanasyna taǵy bir arman qosylady ǵoı. Ol – alapat soǵysqa baryp, Otan qorǵaý edi. Erte eseıgen bozbala soǵysqa ketýdiń jolyn izdestiredi.
Bul – sovet memleketiniń Ekinshi dúnıejúzilik soǵysqa 18 ben 45 jastyń aralyǵyndaǵy jaramdy jandardyń barlyǵyn alyp jatqan kezi edi.
Keýdesinde jalyndaǵan oty bar Toqash bozbala retin taýyp qujattaǵy jasyna eki jas qosyp, 1942 jyly maıdannan bir-aq shyǵady ǵoı. Ol kezde okýpasıada qalǵan 14-15 jastaǵy ýkraın, orys uldary maıdanda «polk balasy» bolyp júrgen edi. Al Toqash bolsa qolyna qarý alyp, qasap maıdanǵa tústi.
1-shi Ýkraına maıdanynda soǵysty Toqash maıdanger. Sodan 17 jastaǵy jaýynger Toqash Berdıarov qasap maıdannyń qaq ortasynda júrip, Berlınge deıin jetti. Jıyrma jasynda jeńisti toılady. Soǵysta jaýdy Sovet jerinen tyqsyryp, búkil Shyǵys Eýropa – Rýmynıa, Vengrıa, Chehoslovakıa, Avstrıany azat etip, Germanıaǵa baryp bir-aq toqtaǵan ǵoı azamat. Talaı erlik kórsetip, qatardaǵy jaýyngerden serjant, bólimshe komandırine deıin ósken. Maıdandaǵy erlikteri úshin Toqash Berdıarov «Za otvagý», «Za oboroný Lenıngrada», «Za osvobojdenıe Pragı», «Za vzátıe Berlına», t.b. medaldarmen, «İİ dárejeli Otan soǵysy» ordenimen marapattalypty.
Aqyn esteliginen:
«Eger men soǵys kezindegi jáne Uly Jeńisten keıingi júrip ótken jolymdy qaǵaz betine túsirsem, jarty Eýropanyń topografıalyq kartasy syzylar edi...».
Súńgýir qaıyqta qyzmet etken jalǵyz qazaq
Jáne bir qyzyq oqıǵa: Toqash maıdanger soǵystyń sońyna Germanıanyń Ilmenaý qalasynyń gaýptvahtasyna túsip qap, ony abaqtydan sol Ilmenaý qalasynyń komendanty Qalmuqan Isabaı shyǵaryp alǵan eken. Qos qalamger solaı tanysyp, keıin qazaqtyń ádebıet maıdanynda qatar júrgen.
Jıyrma jastaǵy Toqash Berdıarov Uly Jeńisten soń da ásker qatarynda qalǵan. Es bilgeli soǵysqa aralasqan bozbala basqa qaıda barsyn. Sol kezeńde azıattardy ala bermeıtin Áskerı-teńiz flotynda qalǵan ǵoı. Qyzyl týly Baltyq teńizi flotynda teńizshi bopty Toqash. Qazaqtyń qaısar ulyna teńiziń ne, qurlyǵyń ne, birdeı bop tur ǵoı sonda. Aqynnyń esteligine súıensek, sol jyldarda súńgýir qaıyqta qyzmet etken jalǵyz qazaq Toqash bopty. Ol bul áskerı qyzmetten 1950 jyly ǵana elge oralady.
On jeti jasynda alapat soǵysqa attanyp, Berlınge deıin jetip, Jeńis jaýyngeri atanǵan qazaqtyń qaısar uly – Toqash Berdıarovtyń erlik jolyn máńgilik ulyqtaý – búgingi urpaq aldyndaǵy qasterli paryz.
Alapat maıdannan – ádebıet maıdanyna
Alapat soǵystan keıin de Keńes áskeri qatarynda tórt jyl qyzmet etken Toqash aqyn 1950 jyly Almatyǵa oralyp, ádebı ortaǵa aralasty. Qazaq poezıasynan oıyp turyp óz ornyn aldy, ózinen keıingi talaı shaıyrlarǵa ustaz boldy. Elýinshi jyldar aqynjandy Toqashtyń keýdesinde jazylmaǵan jyrlar tunyp turǵan kezeń edi. Maıdanger Berdıarovtyń óleńi 1945 jyly Ońtústik Qazaqstan gazetinde jaryq kórdi degen de derek bar... Poezıaǵa biryńǵaı den qoıǵan Toqash Berdıarovtyń alǵashqy jyr jınaǵy «Shalqar teńiz» degen atpen 1952 jyly jaryq kóredi de, óz ortasyna, Almatysyna oralǵan Toqash aqynnyń shabyty sharyqtap, talaı jaýhar jyrlar jazylady.
1958–1962 jyldary ol respýblıkalyq «Lenınshil jas», «Qazaq ádebıeti» gazetterinde qyzmet etti. 1960 jyldan bastap on besteı óleńder men poemalar jınaqtary, úsh áńgimeler men povester jınaǵy basyldy.
Zamandastary joǵary baǵalaǵan daryndy aqyn
Qazaq poezıasyndaǵy erekshe aqyn bolǵan Toqash Berdıarovqa sol dáýirdiń aqyn-jazýshylary da óz baǵasyn bergen eken. Sábıt Muqanov: «Shynynda da Toqash Berdıarov bárimizden bólek tulǵa, óte daryndy aqyn...», – dese, Qadyr Myrza-Áli: «...Zamanǵa laıyq jańalyq ákelgen aqyndar – Muzafar Álimbaev pen Toqash Berdıarov edi», – depti.
Osynaý moıyndaý, jyr áleminde oıyp oryn alýdyń bastaýy sonaý erte eseıtken, jetimdik kórgen balalyq shaqtarda, eńbekke aralasyp, Otan qorǵaǵan bozbala kezeńderde jatyr-aý.
Eń aldymen, Ol – maıdanger aqyn edi...
REDAKSIADAN:
· Bozbalalyq shaqtan-aq talaı tar jol, taıǵaq keshýlerden taısalmaı ótken Jeńis jaýyngeriniń erligi, ulttyq ádebıet áleminde taǵylymdy mura qaldyrǵan Toqash Berdıarovtyń tulǵasy nege osy ýaqytqa deıin eskerýsiz, eleýsiz qalyp keledi?
Bıylǵy Uly Jeńis kúniniń 80 jyldyǵy qarsańynda jáne Toqash Berdıarovtyń 100 jyldyǵyna oraı tıisti oryndar osynaý olqylyqqa mańyz berip, tıisti qorytyndy shyǵarady dep senemiz. Almatyda daryndy aqyn turǵan úıge eskertkish-taqta qoıylyp, batyr esimi ońtústik astananyń bir kóshesine berilse, quba-qup.
Taqyrypqa oraı
Bolat SHARAHYMBAI, aqyn, QR mádenıet qaıratkeri: Qazaq poezıasynda qaıtalanbas olja salyp, óz mektebin qalyptastyrǵan tulǵa
Qazaq ádebıeti tarıhynyń tórinen óz ornyn oıyp turyp alǵan bir aqyn bolsa, ol, sóz joq, Toqash Berdıarov. Onyń ulttyq poezıamyzǵa ózindik únimen tyńnan órnek salǵany óz aldyna, qaıtalanbas qoltańbasymen óz mektebin qalyptastyrǵan daryn. Ol qazaq óleńiniń qadir-qasıetin, kórkemdik dárejesin asqan zor sheberlikpen shyrqaý bıikke kótergen sırek sýretker, halyqtyq aqynǵa aınalǵan dara tulǵa. Qazaq ádebıetine elýinshi jyldary qosylǵan aqynnyń alǵashqy kitaby «Shalqy, teńiz» – jetimhananyń qara nanyn jegen jaraly júrek, «er etigimen qan keshken» maıdanger, matros, sýretshi, aqyn Toqash Berdıarovtyń ómirden kórgen, kóńilge túıgenderi men sezingenderiniń óleń bolyp aq qaǵazǵa túsken betashar kórinisi edi. Osy betashar kitabymen-aq sol kezdegi ádebı álemdi eleń etkizdi. Ol oıly oqyrman úshin otyz shaqty jyr jınaqtarymen birge, prozalyq shyǵarmalar da usyndy. «Ot jáne gúl», «Eski parovoz», «Sónbeıtin ottar» syndy dastandary qazaq poezıasynda qubylysqa aınaldy. Kóptegen óleńderi shetel tilderine, atap aıtqanda, orys, eston, bolgar, ózbek, taǵy basqa tilderge aýdaryldy. Ózi de tárjima ónerimen aınalysyp, orys aqyndary S.Esenın men F.Túchevti qazaqsha sóıletken. Munyń bári – órshil jyrlarymen ultyn asqaqtatqan aqıyq aqyn Toqash Berdıarovtyń aıshyqty qoltańbasy.
Qazaq poezıasynda qaıtalanbas olja salyp, óz mektebin qalyptastyrǵan aqyndar bizde sonshalyq kóp pe? Toqash Berdıarovtyń esimi istegen isine laıyqty elenbeı eskerýsiz qalǵanyn qalaı túsindirýge bolady? Shaıyrdyń atyn máńgi este qaldyrýda eshqandaı bir irgeli jumystardyń uıymdastyrylmaı, umytylyp bara jatqanyn nesine jasyramyz? Elimizdiń bas shaharlary – Astanada, Almaty men Shymkentte ony eske túsiretindeı birde-bir kóshe, kitaphana, mádenı ortalyqty kezdestire almaısyz. Sońǵy otyz jylda memlekettik tapsyryspen birde-bir kitaby jaryq kórmepti. Tipti Almatydaǵy aqyn turǵan úıge (Taıyr Jarokov kóshesi, 199-úı, 20-páter) memorıaldyq taqta ornatylmaǵan. Osyndaı keleńsizdikterge qaramastan, halyqtyń súıiktisine aınalǵan aqynnyń áziz esimi oqyrman júregin áli kúnge terbetip kele jatqanyna shúkirshilik etesiń...
Toqash Berdıarovtyń aqyndyq talantyn aǵa býyn ókilderinen Muhtar Áýezovten basqa, Ǵabıt Músirepov, Sábıt Muqanov, Qasym Amanjolov, Ábdilda Tájibaev, Taıyr Jarokov, Qalıjan Bekhojın, Ǵafý Qaıyrbekov, Serik Qırabaev, Saǵat Áshimbaev syndy aqyn-jazýshylar joǵary baǵalaǵan.
Aqyndyq muraty – eldikti ulyqtaý, órlikti kórsetý bolsa, aqynǵa turǵyzylǵan eskertkishtiń muraty – halyqtyń otanshyldyǵyn oıatý, ózin-ózi tanýdy úıretý. Aqynǵa kórsetilgen qurmet – ádebıetke kórsetilgen qurmet. Ádebıetke kórsetilgen qurmet – rýhanıatqa kórsetilgen qurmet. Al ulttyń rýhyn asqaqtatý úshin Toqash Berdıarov syndy birtýar aqynǵa laıyqty qurmet kórsetýimiz kerek. Odan utpasaq, utylmaımyz. Mundaı tulǵalardyń eskertkishi eldikke qyzmet etedi.