Sońǵy ýaqytta elimizde alaıaqtarǵa aldanǵandar kóbeıip barady. Kópshiligi – jıǵan-tergen az-maz aqshasyn eselep qaıtaryp alý maqsatynda áldebir kúmándi platformalarǵa, shottarǵa aýdaryp jiberip, aqyrynda jer sıpap qalatyndar. Saıyp kelgende, «múıiz suraımyn dep, qulaǵynan aıyrylǵannyń» keri.
Derekterge júginsek, Qarjylyq monıtorıń agenttigi byltyr 22 qarjy pıramıdasyn áshkerelegen. Tekserý barysynda olardan zardap shekkender sany 3 esege artqany belgili bolǵan. Iaǵnı 2022 jyly 427 adam shaǵymdansa, 2023 jyly alaıaqtardyń quryǵyna 1275 adam ilikken. Resmı aqparattarda japa shekkenderdiń deni – áıelder men qart adamdar ekeni kórsetilgen. Bul, negizi, aldanǵanyn aıtyp, tıisti oryndarǵa júgingender ǵana. Keıbir kisiler salǵan aqshasynyń eselep qaıtýynan áli de dámeli kúıinde júrgenin nemese «bolǵan is boldy, boıaýy sińdi» dep, aryz da jazbaı, ishinen tynyp qalǵanyn eskersek, qapy qalǵandar qatary shyndyǵynda budan áldeqaıda kóp ekenin shamalaý qıyn emes.
Al taıaýda Astanada Qarjylyq monıtorıń agenttiginiń qoldaýymen ótken «AFM – onlaın» konferensıasynda bıylǵy jarty jyldyqta 36 qarjy pıramıdasy áshkerelengeni aıtyldy. Sondaı-aq arnaıy tekseris nátıjesinde 200-deı WhatsApp, Telegram chattar toqtatylǵan. 182 chat múlde joıylǵan. On myńǵa jýyq saıttar men akkaýnttar buǵattalǵan. Sóıtip, solarǵa tirkelgen talaı jurttyń alaıaqtyq qurbanyna aınalýynyń aldyn alýǵa múmkindik týǵan.
Saıyp kelgende, qazirgi tańda qarjy pıramıdalaryna, qarjylyq alaıaqtyqqa qatysty meılinshe aýqymdy aqparat berý mańyzdy bolyp tur. Bul rette, QR Qarjy naryǵyn retteý jáne damytý agenttiginiń basshysy Mádına Ábilqasymova búginde eń osal aýdıtorıa – jastar ekenin, áleýmettik jelide kóp otyratyndyqtan, sáıkesinshe, alaıaqtarǵa tutylatyn da solar bolatynyn aıtady. Sondaı-aq, «Quzyrly organdarmen birlesip, qanshama zańbuzýshylyqty áshkerelep jatyrmyz. Biraq uıymdastyrýshylar bir orynda turmaıdy, kúnnen kúnge sqemany ózgertip otyrady. Sondyqtan halyqtyń qarjylyq saýattylyǵyn arttyrý, jastardy aqparattandyrý máselesine den qoıýymyz kerek», – deıdi.
Aqparattandyrý demekshi, qarajatyn ınvestısıalaǵysy keletin ár adam ne nársege mán berýi kerek, qandaı da bir kompanıada qarjylyq pıramıda belgisi bar-joǵyn qalaı bilýge, qaıdan tekserýge bolady, onyń bári resmı habarlamalarda, senimdi derekkózderde aıtylmaı, jazylmaı jatqan joq. Qarjylyq monıtorıń agenttigi azamattardy qyraǵy bolýǵa, jınaqtaryn kúmándi qarjy ınstıtýttaryna salmaýǵa úndep, habarlamalar da taratady, arnaıy telegramm boty, sall-ortalyǵy bar. Kúni-túni qolynan telefonnan túspeıtin, álemniń búkil jańalyǵyn alaqanyndaǵydaı aıqyn kórip-bilip otyratyn jurtqa óz elindegi mekemeniń eń qajetti, eń mańyzdy habar-oshary qalaı jetpeıtini túsiniksiz.
Jaqynda ǵana bir tanys kelinshek sondaı alaıaqtarǵa tap bolyp, biraz qarajatynan qaǵyldy. Aıtýynsha, Kaspi Profit degenge tutylǵan. Tez arada jáne mol tabysqa keneltýge ýáde etkender Kaspi.kz logotıpin paıdalanyp, odan bólek, kompanıa basshysynyń jalǵan beınesin, daýsyn qoldan qurastyryp qosyp, ańǵal jurtty sendirýdiń túrli aıla-sharǵysyna baryp júr. Instagramdy, ıý-týbty ashyp qalsań aldyńnan shyǵa keletin, eń kóp taralǵan beınejazbanyń biri de – osy. Kaspi Profit týraly taratylǵan aqparat jalǵan ekeni jáne Kaspi.kz kompanıasyna onyń esh qatysy joqtyǵy ár jerde aıtylǵanymen, sony jelige júkteýshiler men beınejazbany taratýshylar nege aıaq tartpaıtyny, nege quryqtalmaıtyny oılandyrady.
Bul rette, mamandar qarjylyq pıramıdadan qalaı qorǵanýdy ǵana emes, alaıaqtardyń arbaýyna túsip qalǵan jaǵdaıda odan qalaı shyǵý kerektigin túsiný de mańyzdy ekenin eskertedi. Polısıaǵa barýǵa, al is qozǵalǵan jaǵdaıda advokat jaldaýǵa keńes beredi. Sebebi, «qarjy pıramıdasy bir adamnyń ǵana shyr aınaldyryp otyrǵan tirligi emes, onyń mańaıynda uıymdasqan úlken top bar. Bireýleri – uıymdastyrýshy, bireýleri – fılıaldaryn basqarýshy, endi bireýleri – jarnamamen aınalysýshy. Advokat olardyń qandaı aktıvterdi ýysqa túsirgenin, keltirilgen shyǵyndy óteýge qanshalyqty daıyn ekenin anyqtaýy shart». Alaıaqtyq júıe jyldar boıy oılastyrylyp, qalyptasqandyqtan, ókinishke qaraı, qoldy bolǵan qarajatty qaıtarý ońaıǵa soqpaıtyny anyq. Eń qıyny, sazǵa otyrǵan adam bir tyǵyryqtan shyǵam dep, ekinshi pálege urynyp jatady.
Kaspi Profit-ke tutylǵan kelinshek te sonyń kebin kıgen. Alaıaqtardyń qoldan qurastyrǵan jalǵan platformasy ekenin bilmegen. Sóıtip, kún saıyn, saǵat saıyn «ósip» jatqan qarajat mólsherine qarap qyzyǵyp, ústi-ústine sala bergen. «Pálen myń dollarǵa jetti» degende shyǵaryp almaq bolyp, chattaǵy «keńesshige» jazǵan. Ol «aqshany shyǵarý úshin munsha komısıa tóleý kerek, bank talaby sondaı» degen. Bul «qyrýar aqsha alady ekenmin, endeshe, komısıasyn tólegende turǵan ne bar» degen oımen kredıt alyp, 800 myńdy taǵy salyp jibergen. Sóıtip, kúmándi platformaǵa óz qolymen aýdarǵan qarajaty 5 mıllıon teńgege jetken. «Komısıasyn tóledim, endi aqshany qalaı alam?» dep jazsa, jaýap joq. Álgi chat ta, keńesshi de, saıt ta zym-zıa.
Aldanǵanyn sonda ǵana bilip, endi qarajatyn qaıtaryp alýdyń amalyn izdegen. Internetti sharlap júrip bir jerden: «Siz brokerge aldandyńyz ba, biz aqshańyzdy qaıtaryp beremiz» degen jarnamany kórgen. Alaqaılap soǵan habarlasqan. Búkil jaǵdaıdy «surap-bilip», «janashyrlyq» tanytqan jalǵan jarylqaýshylar budan tólqujatyn, bank kartochkasynyń málimetterin surap alǵan. Biraz kúnnen soń alaıaqtardyń «tabylǵanyn» habarlaǵan. Sosyn jalǵan qujat jasap, «aktıvterińiz munsha ese ósipti» dep kórsetip, saqtandyrý sharty retinde 500 dollar tóleýdi «ótingen», odan keıin jańadan «esepshottar» jiberip, taǵy bir «qyzmetter aqysyn» tóleý kerektigin málimdegen. Sonda ǵana mıyna birdeńe baryp, qaıta-qaıta aqsha jiberýden bas tartqan kelinshekke álgiler: «ne tóleısiń, ne qarajatyńdy qaıtara almaımyz» degen. Aqyrynda, aldanǵanyn túsinip qoıǵanyn bilgen de, múlde buǵattap tastaǵan. Sóıtip, bala emes, shaǵa emes, dap-dardaı adam ishpeı-jemeı, búkil tapqan-taıanǵanyn alaıaqtardyń aýzyna salyp berdi, ol azdaı, kredıtke uryndy. Jalpy, «jan qınalmaı jumys bitpes, talap qylmaı muratqa jetpes» demekshi, eshteńe ońaılyqpen kelmeıtini belgili ǵoı. Ásirese qarajatty ınvestısıalaýǵa qatysty, kim bolsa da, óziniń habary shamaly nárseden tartynǵany, táýekelge barmaǵany jón.
Osy oraıda eske túsetin bir jaıt, qaıbir jyldary mektep baǵdarlamasyna «Qarjylyq saýattylyq» pánin engizý týraly áńgime bolǵan-dy. IT jetistikterin jaqsy jaǵynan da, kerisinshe, teris maqsatta da qoldaný múmkindigi artqan búgingideı zamanda muny jaı áńgime kúıinde qaldyrmaı, sheshimin tabar másele retinde kóteretin kez keldi. Qysqasy, bizge qazir joǵary synyptaǵy balalardyń kásipkerlik, bank júıesi, ınvestısıa, qarjy uıymdary jáne olardyń ishindegi qyzmeti alaıaqtyqpen baılanystylaryn ajyrata alý turǵysyndaǵy saýatyn qalyptastyrý aýadaı qajet.