Sońǵy ýaqytta shyǵarmalary kóziqaraqty qaýymnyń yqylasyn ıelenip, aty el aýzynan túspeı júrgen qalamgerdiń biri – Qanat Tileýhan desek artyq aıtqandyq emes. Jýrnalıs retinde esimi elge burynnan tanys bolǵanymen, ol ádebıetke keshteý keldi. Biraq qarap júrmepti. Jandúnıesindegi jazýǵa degen qulshynysty ómirden kórgen-bilgenimen, kókeıge túıgenimen tolyqtyryp, ózin meılinshe shyńdap, shıryqtyryp, naǵyz tolysqan shaǵynda qalamyn qolǵa alypty.
Áýelde áleýmettik jelide jarıalanǵan birdi-ekili áńgimelerin izdep júrip oqyp, tánti bolǵan kópshiliktiń qolyna byltyr kúzde Qanattyń «Shatyrdaǵy áıel» atty kitaby tıdi. Ómirdiń ózindeı shynaıy, áserli áńgimeler toǵysqan bul jınaq, qazaq ádebıeti qoltańbasy dara, tanym-talǵamy bólek sýretkermen tolyqqanyn aıshyqtaı tústi. Jerdiń san qabat qyrtysynan asyl qazyna taýyp, nebir jaqutty jarqyrata alyp shyǵatyn kenshideı, Qanattyń keıipker harakterin, ishki álemin ashýdyń sheberine aınalǵany baıqaldy.
Sonymen qatar, Qanat Tileýhannyń derekti kıno men teatr salasyndaǵy izdenisi de erek. Biz ári qaraıǵy áńgimeni Qanattyń ózimen tildese otyryp sabaqtaǵandy jón kórdik.
«Keıbir nárseler janyńa aýyr tıetini sonsha, syrtqa shyǵarmasań bolmaıdy...»
– Qanat, kórkem ádebıetke kelý jolyń ózge qatarlastaryńa qaraǵanda uzaqtaý bolǵany kópshilikke málim. Al osy jolda taǵdyryńdy sheshken qandaı mańyzdy oqıǵalar, jaǵdaılar boldy?
– Bizdiń bala kezimiz 90-jyldarǵa tuspa-tus keldi. Ol – aýylda elektr jaryǵy da, teledıdar da joq kez. Buryn úıdegi maldy ákemniń aǵasyna qosyp qoıatynbyz da, ol kisi sovhoz malymen birge baǵatyn, jaılaýda, qystaýda bolatyn. Sovhoz tarap ketkennen keıin ózimiz baǵýǵa týra kelip, jazdaı qoı kezekke shyǵatynbyz. Kúni boıy zerigesiń, ishiń pysady. Bizdiń aýyl Óskemen men Taldyqorǵan tas jolynyń boıynda ǵoı. Ermek úshin ótken-ketken mashınalardy sanaımyz. Odan da jalyǵasyń. Sóıtip júrip kitapqa áýestik paıda boldy. Qolǵa túskenderin shetinen oqı beretin edim. Sodan jazýshy bolǵym keldi. 10-11 synypta áńgime jaza bastadym. Muǵalimderdiń yqpalymen múshaıralarǵa, aıtysqa qatysyp, óleń de jazdym. Mektepti bitirgen jyly armandaǵan KazGÝ-ge túse almadym. Taldyqorǵandaǵy kásiptik-tehnıkalyq ýchılıshege tústim. Bir jyl traktorshy, fermer mamandyǵyna oqydym. Mýzykalyq kolejden Jangeldi Nemerebaı esimdi aqyndy taptym. Ekeýmiz dos boldyq. Ádebı orta izdeımiz. Aıtaqyn Bulǵaqovty izdep bardyq. JGÝ-diń fılologıa fakúltetinde oqıtyn Oljas Kereı degen óleń jazatyn jigitpen joldas boldyq. Ózimizshe qalamgerler bolyp dúrkirep júrdik. Kóshede ótip bara jatqan qyzdardy toqtatyp óleń oqıtynbyz. Keıin KazGÝ-ge tústim. Biraq 1 kýrsta oqyp júrgende jazǵan áńgimelerim eshkimniń aýzyna ilikken joq. Al Nazıra Berdaly, Baýyrjan Qalıolla, Janar Ábsadyq, Torǵyn Turlybaeva degen qatarlastarym KazGÝ-grad qalashyǵy jastarynyń aýzynda júrdi. Sol kezderde ózimdi qabiletsiz, talantsyz sezindim. Taldyqorǵanǵa qaıtqym kelgen kezder de boldy. Óıtkeni ol jaqta qalalyq «Taldyqorǵan» gazetine jazǵandarym shyǵyp turǵan. Ózimdi ájeptáýir myqty sezinsem kerek. Sóıtip, 2004-2005 jyldary jazýdy múlde qoıdym. Tek 10 jyldan keıin ádebıetke qaıta keldim.
– Oǵan ne áser etti?
– Ákem mal dárigeri bolatyn. Biraq ózi kúndelik júrgizip otyrady eken. Dúnıeden ótken kezinde sol jazbalaryn taýyp aldym. Sony 1 jyldaı oqyp júrdim. Kóńilimdi bir tolqytqany, ákem meniń jazǵan dúnıelerimniń bárin jınap júripti. Ózi buryn «Seniń ádebıetke beıimiń bar, jazyp kórseńshi, qaıtesiń basqa nárselerdi» dep aıtatyn. Ákemniń ómirden ótýi, basqa da bir oqıǵalar qolyma qaıtadan qalam alýǵa ıtermeledi. Sol tusta «Qaryz» degen áńgime jazdym, biraq ádebı orta jaqsy qabyldaı alǵan joq, «Jerleý» degen áńgimem de nazarǵa onsha ilikpedi.
– Qazir oılap qaraǵanda, sol alǵashqy áńgimelerińe ne jetispegen? Kemshiligi nede?
– Aıtaıyn degen nárselerimdi ustap qalǵam, qysylý bolǵan ba, kórgen, bilgen, estigen nárselerim basqa adamdarǵa qalaı áser etedi degen oı bolǵan shyǵar... Biraq «Jerleýdegi» aıtam degenimdi keıin «Janaza» degen poveste jazyp shyqtym. Mende qatty qorqynysh boldy, negizi. Óıtkeni jazǵan dúnıeń ózge úshin emes, ózińe kerek nárse bolǵannan keıin ýaıymdaısyń. Men «Qaıtqan qyzdy» alǵashynda Qasym Amanjolovqa aıtyp bergem. Qasekeń ekeýmiz 4-5 kompanıada birge qyzmet ettik. Sonda ádebıet týraly kóp pikirlesetinbiz. Ol kisi maǵan «osyny jazsańshy» dep kóp senim bildirdi. Jazdym, jurt jaqsy qabyldady. Qasymǵa kórsetsem: «Seniń aıtqanyń kúshti edi, odan keıin oqyǵan qyzyqsyz» deıdi. Keıinnen «Meniń sheshelerimdi» jazdym. Qasekeń onda da áýelgi sózin aıtty.
– Jalpy, oıyńdaǵy dúnıeni aldyn ala áńgimeleýdiń jazýǵa áseri qandaı? Mysaly, aıtqanda belgili bir emosıamen, kóńil kúımen aıtasyń. Sosyn jazýǵa otyrǵanda sol áserdi, dınamıkany saqtaı alasyń ba?
– Negizi, úlken qalamgerler «jazatyn shyǵarmany áýeli qaǵazǵa túsirgen durys» dep aıtady. Men de sol pikirdi ustanamyn. Biraq meniń jaǵdaıymda bul basqasha boldy. «Qaıtqan qyz», «Meniń sheshelerim» meni qatty mazalap, qınap júrgen nárseler edi. Sondyqtan men ony syr ǵyp aıttym, tipti, jazamyn dep oılaǵan joqpyn. Al keıingi dúnıelerimdi eshkimge aldyn ala aıtqan emespin.
– Bul jerde seni qınaǵany – shyǵarmanyń jazylý barysy ma álde keıipkerlerdiń taǵdyry ma?
– Ony naqty aıtý qıyn. Ómirde keıbir nárseler janyńa, júregińe qatty áser etetini, aýyr tıetini sonsha, ony syrtqa shyǵarmasań bolmaıdy. Bastapqy shyǵarmalarym solaı jazylyp ketken shyǵar dep oılaımyn. Negizi, keıipkerlerdiń ómirine alańdaısyń. Óıtkeni saǵan da qatysy bar ol adamdardyń.
– Al jazylyp bitkennen keıin qandaı sezimde bolasyń?
– Shyǵarmaǵa oqyrman, óziń qurmetteıtin ádebıetshiler jaqsy pikir bildirip jatqannan keıin boıyńdy bir qýanysh bıleıdi, qalǵan nárseni oılamaısyń. Adam báribir ishinen jyly sóz dámetip turady ǵoı, sol nárse bárin kómkerip tastaıdy. Biraq árıne, qarym-qatynas kúrdelene túsedi. Sebebi adamdar kóbinese túsinbeıdi. Olar seni qupıany áshkerelep, jarıalap jibergendeı qabyldaıdy.
– Óıtkeni olardyń da óz ortasy, dos-dushpany bar. Sol úshin qysylady, renjıdi. Solaı ma?
– Jalpy, árkim ózin baqytty, tórt qubylasy teń sıaqty kórsetkisi keledi. Adam tabıǵatynda sondaı minezder bolady. Al sen olardyń basqa qyrlaryn kórsete bastaǵan kezde «bul men týraly emes» nemese «bizdiń ishki qupıamyzdy nege jarıalaısyń», «nege jahanǵa jar salasyń», «bul bárinde bar problemalar ǵoı» dep renjıdi.
– Osy jaǵynan alǵanda, shyǵarmany birinshi jaqtan jazýdyń artyq-kem tusy qandaı?
– Qarashtyń áńgimeleri maǵan óte jaqyn, tanys nárseler bolǵandyqtan ony birinshi jaqtan jazýdy jón kórdim ózim. Negizi, birinshi jaqtan jazýdy bári ońaı dep oılaıdy. Biraq olaı emes. Óıtkeni oqyrman seniń keıbir kórkem shyndyqtaryńdy da birden «bul óziniń basynan keshkenderin baıandap otyr», «ómirden sol qalpynda alyp bere salǵan» dep qabyldaıdy, solaı túsinedi. Mundaǵy taǵy bir qıyndyq – shynaıylyǵyńdy ustaý, ótirikke boı aldyrmaý. Osy jaǵynan alǵanda, kerisinshe, birinshi jaqtan jazý qıyn.
«Mundaı keıipkerler, osyndaı orta bizdiń aınalamyzda bar...»
– «Meniń sheshelerimdi» Jumabaı aǵa 4 ret jazǵyzǵanyn aıtyp ediń. Ol kisige sol kezde ne unamady? Al qaıta óńdep, jóndegennen keıin shyǵarmada ne ózgerdi?
– Jumabaı aǵa (Shashtaıuly – avt.) jastardyń jazýyna janashyrlyqpen qaraıtyn jáne ol kisi óziniń yqylasy aýǵan, janyna jaqyn tutqan adamdaryn eshqashan kóleńkesinde qaldyrmaıtyn. Kerisinshe, alǵa ozdyryp, ashyp jiberetin qasıeti bar edi. Ol kisi «búıtip jaz», «súıtip jaz» dep aqyl aıtpaıtyn da. Maǵan tek «kompozısıasyn shıryqtyr, jınaqylyq bolýy kerek» dedi. Sodan keıin «Meniń sheshelerimniń» bas jaǵyndaǵy epızodty qostym, sóılemdermen biraz jumys jasadym. Sóıtip, 4 ret jazǵyzdy. Sonda da «qaıta jazyp kel» dedi. Men «endi jazýǵa shamam joq» dedim. Basynda da solaı degem. «Maǵan báribir, «Qazaq ádebıetine» shyǵyp jatyr ǵoı neshe túrli áńgimeler. Men tek saǵan janym ashyǵannan keıin ǵana aıtyp turmyn, sen osyny túsinshi» dedi. Jumabaı aǵa ózi aıtatyn, «Aspanqorany» jazǵan kezimde Rymǵalı Nurǵalıev birneshe ret jazdyrtty» dep. Bizdiń kemshiligimiz – azaptanǵymyz kelmeıdi ǵoı, bárin jeńil jazyp tastaǵymyz keledi. Sodan da, men keıingi jazǵandarymdy Jumabaı aǵaǵa kórsetpeı qoıdym. Endi oılasam, sonym beker bolypty. Ol kisi «Baıaǵyda jastaý kezimizde qatarlastarymyzǵa: «Tolstoı shyǵarmalaryn 3-4 ret jazǵan» desem: «Nemenege qaıta-qaıta jaza bergen?» deıtin. Sonda men bizdiń jazýshylardy «Tolstoıdan da myqty eken ǵoı» dep oılaıtynmyn» deıtin.
Negizi, qaıtalap jazý Abaıda da bolǵan. Ol Turaǵuldyń estelikterinde bar. Al biz bir jazyp tastasaq, soǵan qaıtadan jolaǵymyz kelmeı turady ǵoı.
– Abaı demekshi, óziń bir jazbańda: «Abaı eń birinshi ózin aıamaǵan» degeniń bar edi. Shyǵarmalaryńda keıipkerlerińniń qupıasyn ashqanyń jáne sol oqıǵalarǵa ózińniń qatysyń bolýy, bul da sol Abaı sıaqty, ózińdi aıamaǵanyń ba?..
– Abaıdan tálim aldym desem ol ótirik bolatyn shyǵar. Qarashtyń áńgimeleri, ol – men óte jaqsy biletin, maǵan jaqyn taqyryp, maǵan qatty áser etken dúnıeler. Kóp adamda «osy seniń týysqandaryń ba, otbasyń ba, ortań ba?» degen suraqtar bolady. Negizi, maǵan osy unamaıdy. Jaı oqyrmandar surasa keshirimdi shyǵar, biraq ádebıetshiler, jazýshy bolýǵa úmitti adamdar úshin ol artyq dep oılaımyn. Óıtkeni, mundaı keıipkerler, osyndaı orta bizdiń aınalamyzda bar.
Jalpy, ómirdegi eń mańyzdy nárse, ol – adamdar arasyndaǵy, onda da jaqyn adamdar arasyndaǵy qarym-qatynas. Adamdar bir áke, bir shesheden týýy múmkin. Biraq birge júrý degen joq. Sebebi adam ózimen jany týys, pikirles adamdardy izdeıdi. Mysaly, aralaryńda eshqandaı arazdyq bolmasa da, sen 11 jyl ózińmen birge oqyǵan dosyńmen keıin bir sháýgim sháıdi birge iship otyra almaýyń múmkin. Haıýan bolmaǵannan keıin, dúnıetanym, ıdeıa, ustanym degen nárse biriktiredi ǵoı adamdy. Mine, osy kezde jaqyn adamdar arasynda bir qaqtyǵystar bastalady. Adamǵa eń aýyry, ol – ózińniń jaqyndarymen arazdasýy, sózge kelip qalýy. Bul – jazylmaıtyn jara. Áıtpese jumysta, qoǵamda adamnyń ómirinde túrli jaǵdaı bolady, dostaryn joǵaltady, aıtysady, tartysady, biraq onyń bári umytylady.
Bizdiń qazaq qoǵamynda týystyq qarym-qatynas óte nashar, durys jolǵa qoıylmaǵan. Qalalyq ultqa aınalyp jatyrmyz, biraq aýyldyq túsinikter de bar. Mysaly, qalada eki bólmeli páterińiz bolsa ol sizdiń eki balańyz jáne jaryńyzǵa ǵana arnalǵan. Al aýyldan kelgen týǵan-týys onda syımaıdy. Onyń óziniń zańdylyqtary bar. «Oı, biz baıaǵyda jata bergenbiz» degen áńgime endi júrmeıdi. Osyndaı ádepterdi, araqashyqtyqty saqtaý bolmashy nárse sıaqty kórinedi, biraq adamnyń kóńiline keletin, júregine salmaq túsiretin jaǵdaılardy týyndatady. Sosyn bir úıde 10 bala bolyp, ishinde bireý jumys isteıtin bolsa, «osy arqyly Qudaı bizge nesibe berip otyr» dep búkil balany sonyń moıyna artyp qoıady. Nemese 10 balanyń ishinde bireýi tabysker bolsa, basqalarǵa qaraǵanda sony artyq kórip, ata-ana basqa balalarǵa teń qaraı almaıdy. Osynyń bári adam taǵdyryna aýyr áser etetin jaǵdaılar ǵoı. Sondaı-aq ata-ananyń balany dúnıege ákelip, «men seni oqyttym, baǵyp-qaqtym, kıindirdim» dep mindetsinýi... Biraq túsinisý joq. Meniń áńgimelerime ózek bolǵan osy nárseler dep oılaımyn.
– Jalpy, osyndaı jaǵdaılar qazir prozada kóp qamtylmaıtyn sıaqty. Ózińmen qatarlas qalamgerlerdiń mundaı taqyryptarǵa barmaýynyń sebebi nede?
– Qosa keteıin, «Meniń sheshelerim» shyqqan kezde: «Anańdy nege jek kóresiń?» dep suraǵandar da boldy. Joq, men anamdy jek kórmeımin, anama ómir boıy qaryzdarmyn. Biraq qarap tursań ol degen keremet harakter ǵoı. Ony eleýsiz qaldyrýǵa qımaısyń, jazǵyń keledi. Bizde bir stereotıpter bar: áke – asqar taý, ana – aıaýly, qyz – janashyr, ul – bezbúırek, áıeliniń artynan ketedi degen. Biraq ár adam ózinshe ındıvıd qoı, árkimniń minezi ártúrli.
Al osy taqyryptardy nege jazbaıdy degenge keletin bolsaq, qazir ádebıette de bir áńgime bar: «anany jazbaýymyz kerek», «mynany jazýymyz kerek», «álemdik deńgeıdegi máselelerdi kóterý kerek» degen. Menińshe, árkim ózine áser etken, ózin oılandyrǵan nársesin jazady. Meniń uǵymymda solaı. Eger «Qarashtyń áńgimeleri» sıklyndaǵy nárselerdi jazbasa, ol nárseler múmkin ol kisilerdi tolǵandyrmaıtyn shyǵar. Baıaǵyda osy «Meniń sheshelerim» shyqqanda bir ádebıetshi Jumaǵańa: «Bul kádimgi turmystyq nárse ǵoı, oǵan nege sonsha tań qalasyń?» degen kórinedi. Óziniń pikiri ǵoı, men oǵan renjimeımin. Basqa adamdar solaı da oılaýy múmkin.
– Degenmen týystyq qarym-qatynas barysyndaǵy túrli jaıttardyń ashyq aıtylýy, jazylýy adamnyń ózin ózi tanýy, sabaq alýy úshin de kerek qoı.
– Mundaı nárseler barlyq otbasynda, jalpy, adamzat qoǵamynda bar. Mysaly, M.Gorkııdiń «Detstvo» degen áńgimesin oqyp otyrsań ata-ananyń jaýyzdyǵy keremet sýretteledi. Mundaı realısik shyǵarmalar orys ádebıetinde kóp kezdesedi. Al qazaq ádebıetinde nege joq ekenin men bilmeımin.
– Ondaı nárselerdi aıtýdy uıat sanaý, múmkin, qazaqtyń mentalıtetine, ulttyq tanym-túsinigine baılanysty shyǵar.
– Menińshe, sosrealızm áser etken sıaqty. Óıtkeni Júsipbek Aımaýytov, Beıimbet Maılın, İlıas Jansúgirov, Muhtar Áýezovtiń realısik klasıkalyq prozasy keremet qoı. Keıinnen Sovet úkimeti kelgennen keıin keıipkerler «jaqsy», «jaman» dep bólinip, aq pen qarany ǵana qýalap ketken sıaqtymyz. Ekinshiden, joǵaryda aıtylǵandaı stereotıpterden, túsinikterden adam uıalyp, qysylyp turady. Biraq ol shyndyǵynda ár adamnyń ómirinde bar nárseler ǵoı.
«Bir ǵana talap, ol – jaqsy jazý, oıyńdy qaǵazǵa tolyqtaı túsirý»
– «Shatyrdaǵy áıeldiń» tusaýkeserinde qalamdastaryń seni «taqyrybyn tapqan adam» dep esepteıtinin aıtyp jatty. Osyǵan óziń qalaı qaraısyń? Taratyp aıtqanda, taqyrybyń ne?
– Men, negizi, taqyryp izdegen joqpyn ǵoı. Ózimdi tolǵandyrǵan dúnıeni jazdym. Mundaı nárse adamǵa beısanaly túrde keletin sıaqty. Biraq maǵan bul nársemen otyryp qalýǵa bolmaıdy, bul taqyryptan ketý kerek. Qazir kóbinese sony oılaımyn.
– Derekti fılm túsirip, teatrǵa pesa jazyp, arasynda ıýtýb arnasynan tartymdy suhbat jasap júrgeniń sodan ba?
– Joq, men prozany o bastan bárinen joǵary qoıamyn, uly óner dep esepteımin. Jýrnalısıkamen, shynymdy aıtsam, kúnkóris retinde aınalystym. «Qaıtqan qyz» shyqqan kezde áriptesim Anar Áldıbekova: «Osyny nege pesa ǵyp shyǵarmaısyń? Qazir ajyrasqan qyzdar kóp qoı, bul óte ózekti bolar edi» dedi. Ol kezde sonshalyqty mán bermedim. Birneshe ret aıtqannan keıin Bolat Atabaevqa jiberdim: «qarap shyǵyńyzshy» dep. Bolat aǵa ol kezde Germanıada bolatyn. Ol kisi: «Avtorlyq fılmge keledi, is-áreket az» dedi. Sol boıy qalyp qoıdy, telearnadaǵy jumysyma baılanysty teatrdan qol úzip qaldym.
Keıin Bolat aǵa elge kelgen soń, jastar teatry «Qulager» spektaklin sol kisige arnap qoıdy. Túski saǵ 1-de, basqa kórermen joq, birer shákirtimen, Bolat aǵa ǵana otyrdy zalda. Al sahnada búkil trýppa oınap jatty. Ónerpazǵa sondaı qurmet kórsetilgenin men sonda ómirimde birinshi ret kórdim. Sirá, ondaı oqıǵa búkil qazaq teatry tarıhynda da bolmaǵan shyǵar. Sol spektáklden keıin Azamat Satybaldy: «Bolat Atabaev atyndaǵy laboratorıa ashsaq» dedi. Bolat aǵa: «Osy pálenbaı atyndaǵy degendi qoıyńdarshy, samolúbıeni, slashavyı nárselerdi nege jaqsy kóresińder? Reseıde «Chaıka» degen teatr bar, A.Chehovtyń shyǵarmasyna arnap qoıǵan. Odan da «Qulager» bolsyn. Mine, Qulagerdi óltirdi. «Obal-aı», «obal-aı» dep otyrmyz. Qazaq sol, «obal-aı» deımiz de otyramyz» dedi. Sosyn: «Jańa avtorlar kerek. Qanat jazýy kerek. Qanatty paıdalanýǵa bolady» dedi. Mende sol kezde bir qulshynys paıda boldy. Biraq kóp uzamaı Bolat aǵa dúnıeden ótip ketti de, onyń bári jaıyna qaldy.
Sodan birde Nurjan Beksultanova habarlasyp: «Maǵan eki adamǵa arnap, kameralyq spektákl jazyp bershi» dedi. Oıymda júrgen birdeńeler bar edi, sodan «Keshirshi» degen peasa jazyp berdim. Biraq ol kisiler emes, sony Qyzylorda teatry qoıdy. Qazir anshlagpen júrip jatqan kórinedi.
– Budan basqa da, «Abaı-Erkejan», «Aqbóbek» peasalaryn jazǵanyńdy bilemiz. Olarmen jumys istep jatqan rejıserler de bar eken. Buıyrtsa, aldaǵy ýaqytta teatrdan kórip te qalarmyz degen úmittemiz. Jalpy, qaı janrǵa qalam tartsań da, áldeneni jaza otyryp óziń ustanatyn, basshylyqqa alatyn qandaı da bir qaǵıdalar, talaptar bar ma?
– Bir ǵana talap, ol – jaqsy jazý, oıyńdy qaǵazǵa tolyqtaı túsirý.
– Jaqsy jazýdyń ólshemi ne?
– Menińshe, shynaıy bolý shyǵar. Óıtkeni seniń qandaı oımen, qaı aýanda jazǵanyńdy oqyrman báribir bilip qoıady. Ony aldamaý, keı sátterde ózińdi de aıamaý mańyzdy. Jalpy, jazýshylyq degenniń ózi – keıde satqyndyq sıaqty.
– Satqyndyq degende, keıipkerdiń jeke keńistigine ótip ketýdi aıtasyń ba?
– Keıbir adamdardyń áldebir áreketin kórgende nemese áńgimesin estigende ol taptyrmaıtyn materıal ekenin bilip turasyń. Oǵan jazýshy kózimen qaraısyń, ol saǵan qyzyq. Ol bireýdiń tragedıasy bolýy múmkin. Al sen ony jazyp tastaısyń.
– Mysaly, qaı shyǵarmańda osyndaı qadamǵa bardyń?
– Ony aıta almaımyn, uıat... Biraq sony jazǵanym, ol kisini jek kórgendikten emes. Jaqsy kóremin, qurmetteımin. Biraq materıal, detal retinde ol qyzyq. Men ondaı dúnıelerdi qalt jibermeımin, jazamyn. Sosyn keı adamdar: «Saǵan bir nárse aıtsaq, sony ózińe paıdalanǵyń kelip turady» dep renjıdi.
– Oqyrmandaryńnyń kóbi: «keıipkerlerińniń bári nege muńly, baqytsyz?» dep suraıtyn kórinedi. Árıne, óziń sezingen, ózińdi tolǵandyrǵan jaǵdaılardy jazǵanyń túsinikti. Áıtse de, shyǵarmalaryńda osyndaı sıpat, reńk basym bolýy neden?
– Bizde kóbinese serıalǵa áýestik basym ǵoı. Mysaly, Reseıdiń telehıkaıalaryn alsaq, bir áp-áıbat áıeldiń kúıeýi ońbaǵan bolady, kózine shóp salady, urady, soǵady. Sosyn áıel odan ketip qalady da, gúl satyp júrgen kezinde keremet bir baı jigitke jolyǵyp, baqytty turmys quryp ketedi. Adamdardyń bári «ómir solaı» dep oılaıdy. Biraq ómir tym qatygez ǵoı. «Esh jerden sújet izdemeımin. Aınalańa qarasań, bári – surqıa ómir, bylǵanysh. Barlyǵy – bir-bir sújet. Men sony alyp jaza beremin», – deıdi Flober. Shynymen de solaı. Qazir adamdardyń peıili de tarylyp ketti. Men mysaly, qazir aımaqtarǵa jıi saparǵa shyǵamyn. Baıqaǵanym, burynǵydaı úıine shaqyryp, shaı beretin adam neken-saıaq. Myqtasa – kafege shaqyrady. «Qudaıy qonaq» dep úıinde kútpeıdi.
Sosyn qazir bizdiń qoǵamda bárin joqqa shyǵarý úrdisi baıqalady. Árıne, ıdealdar jasap alýǵa bolmaıdy. Biraq shekten shyǵyp ketip júrmiz. Aıaýly degen nárselerdi aıaqqa taptaý, qadirin bilmeý beleń alýda. Abaıǵa, Shoqanǵa tıisý, odan qalsa, qaısybir adamdardyń jaǵasynan alý – sonyń bir ǵana kórinisi. Maǵan unamaıtyn taǵy bir nárse, sońǵy kezde áıeldiń haqysy týraly da ásire kúreskerler kóbeıdi. Bul ózin batysshyl, bolmasa zıaly etip kórsetýdiń amaly ma, túsinbeımin. Árıne, zorlyq-zombylyq oqıǵalary da kezdesip júr ǵoı. Biraq solaı eken dep búkil el, qoǵam bolyp daýryǵyp, áıeldiń haqysyn daýlaýdy, ásire qoldaýdy óz basym ersi kóremin.
«Shyǵarmashylyǵymdaǵy aýyzǵa iligetin nárse – Qarash qana bolyp qalmasa deımin...»
– Birneshe derekti fılm túsirdiń. Kórermen tarapynan olar tyń taqyryp, tosyn másele retinde qabyldandy. Ǵylymı-tanymdyq zertteýlerge qyzyǵýshylyq neden týyndady?
– Telearnada jańalyqtar qyzmetinde jumys istedim. Adam odan óspeıdi. 1,5 mınýttyq habar jasap júrip-aq, búkil ómiriń ótip ketýi múmkin. Al Reseı telearnasyn qarap otyrsaq, mysaly, Parfenovtar kezinde sújetten keıin reportaj, ary qaraı fılm, teleocherkter jasaıtyn. Men soǵan qyzyǵatynmyn. Keıin bizde jýrnalısıkanyń aıasy tarylyp ketti. Táýelsiz BAQ-tar jabyldy. Tek úgit-nasıhattyq, birjaqty, úırenshikti dúnıeler alǵa ozdy. Jýrnalısıka mánsiz, maǵynasyz bolyp qaldy. Sol kezde nege fılm túsirip kórmeske dep, eksklúzıv taqyryptardy izdestire bastadyq. «Abaıdyń sońǵy kúnderi» Baǵashardyń ıdeıasynan týdy. Sodan keıin Qasym Jákibaevtyń uly Azamat týraly «Kisenashqan» túsirildi. Men Azamat týraly aıtý mańyzdy dep oılaımyn. Mysaly, sovet kezinde Pavlık Morozov, batyr bala Bolatbek sıaqty ıdealdar shyǵaryldy. Bizge qazir mektep baǵdarlamasynda Álıhan, Mirjaqyp, Ahmetterdi, Mustafa Shoqaılardy oqytý durys shyǵar. Biraq osy azattyq máselesinde Azamat Jákibaev týraly aıtsa, balaǵa tez sińisti bolar edi. 15-16 jastaǵy balanyń dıssıdenttik jolǵa túsip, óziniń ómirin tárk etýi – sımvoldyq máni bar jaıt. Azamat – jas urpaq úshin naǵyz qaharmandyq beıne. Ózim solaı bolsa dep tileımin.
– Bul rette, «Áýezovtiń qustary» da taqyryby, sújeti jaǵynan tyń dúnıe bolǵany anyq.
– Ádette kóp adamdar derekti fılm dese, mindetti túrde tulǵalar týraly, onda da aqyn, jazýshy, akter, ánshi jóninde dep oılaıdy. Sondaı-aq, bizde ǵylymǵa degen kózqaras ta óte solǵyn. Negizi, Ernar Áýezov te – ashylmaı jatqan aral. Relıkti shaǵalanyń bólek túr ekenin eshbir eldiń ǵalymdary bilgen joq, ony Ernar Muhtaruly zerttep, anyqtady. Jáne sol Ernardyń arqasynda Alakól qoryǵy qurylyp, qustardyń úlken patshalyǵy aman qaldy. Biraq ol kisiniń de 80 jyldyǵy eleýsiz ótip ketti. Úsharalda sol kisiniń atyna kóshe berse durys bolar edi.
Alakólde qazir týrızm jaqsy damyp keledi. Jetisý oblysy jaǵyna da, Abaı oblysy jaǵyna da álemniń túkpir-túkpirinen demalýshylar óte kóp keledi. Jurt kólge tek sýǵa túsip, tamaq jeý úshin ǵana barmaıdy ǵoı. Mysaly, tanymdyq sharalar uıymdastyrýǵa, ishki-syrtqy týrızmdi jandandyrýǵa osy Áýezovtiń brendin paıdalanýǵa bolar edi. Sol arada Ernarǵa, relıkti shaǵalaǵa eskertkish qoısa da artyqtyq etpeıdi.
– Bolat Atabaev týraly «Myńjyldyq oıynyń» da sýretkerdiń avtorıtarlyq júıege qarsy kúresi, qarsylyǵy aıshyqtalǵan tartymdy týyndy retinde baǵalandy. Bul fılm arqyly sen tyń kózqaras, tosyn sheshimderimen qazaq sahnasyn ǵana emes, qazaqtyń oı-sanasyn da dúr silkintken Bolat aǵadaı birtýar rejıser, biregeı tulǵanyń áli eshkim túren sala qoımaǵan tylsym álemine bir sáýle túsirdiń dep oılaımyn. Alda qandaı josparlar bar?
– Negizi, bolashaqta jazatyn dúnıelerdi aldyn ala aıtqym kelmeıdi. Biraq josparlarym bar. Mysaly, Gogoldiń shyǵarmalaryn qarasań, «Taras Býlba», «Vechera na hýtore blız Dıkankı» sıaqty aýyl áńgimeleri, odan keıin «Peterbýrgskıe povestı» sıaqty qala prozasy bar, keıin pesalary arqyly úlken dúnıelerge ótip ketti. Qolymnan kele me, joq pa, bilmeımin, biraq mende de osyndaı kezeńder bolsa dep oılaımyn. «Bir sarynda qalyp qalmasam, shyǵarmashylyǵymdaǵy aýyzǵa iligetin nárse – Qarash qana bolyp qalmasa» deımin.
– Áńgimeńe rahmet! Qalam-qanatyń talmasyn, qıalyń qıaǵa samǵasyn!..