«Jaýyńdy basyndyrma, halqyńdy ashyndyrma»

Kók Túrikter dáýiriniń kósemi Tonykóktiń osy bir qudiretti sózi árkez tórimizden kórinsin.

Nurlan Orazalın – Almaty qalasynyń qurmetti azamaty. Jańa dáýir ádebıetiniń klassıgi, qazaq jyryna olja salǵan kórnekti aqyn, tanymal dramatýrg, belgili memleket jáne qoǵam qaıratkeri.

Ol - baspa, baspasóz, mádenıet salasynda eńbek sińirgen tulǵa, Qazaqstan Teatr qaıratkerleri odaǵynda Birinshi hatshy, «Egemen Qazaqstan» gazetinde Bas redaktor, Qazaqstan Jazýshylar odaǵynda uzaq jyl tóraǵa bolyp qyzmet etken, Qazaq KSR Joǵarǵy Keńesiniń Hİİ shaqyrylymynda halyq depýtaty, Qazaqstan Respýblıkasy Parlamentinde senator bolǵan.

Nurlan Orazalın – Qazaqstan Respýblıkasy Memlekettik syılyǵynyń laýreaty, Qazaqstan Respýblıkasynyń eńbek sińirgen qaıratkeri, «Barys-1», «Barys-İİİ», «Parasat», «Qurmet» ordenderiniń ıegeri.

Nurlan Orazalınniń elýge tarta kitaby jaryq kórip, shyǵarmalary álemniń kóptegen tilderine (orys, fransýz, qytaı, túrik, ýkraın, bolgar, ózbek, qyrǵyz, tájik, ázirbaıjan, tatar, t.b.) aýdarylǵan.

Bıyl  óziniń 75 jyldyq mereıtoıyn qarsy alyp otyrǵan Alashtyń ardaqty  azamaty, qazaq óleńiniń aqıyǵy Nurlan Orazalın týraly «Egemen Qazaqstan» gazetinde jarıalanǵan (12 maýsym, 2022 jyl) Aıgúl AHANBAIQYZYNYŃ suhbatyn oqyrmandar nazaryna usynamyz.

Ótkendi búgin­nen, búgindi bolashaqtan bóle-jara qaraýǵa bolmaıdy

– Nurlan Myrqasymuly, 75 jasqa tolǵan mereıtoıyńyz qutty bolsyn!

– Rahmet!

–Siz teatr, basylym, Jazý­shylar odaǵyn basqar­dy­ńyz, depýtat boldyńyz. Osy soq­paq­tyń bárimen júrip ótken­nen keıin qandaı ómirlik túıin jasa­dyńyz? Keshegi qundy­lyq­tar búgin qaıta bezbendelip, qo­ǵam­da ótkir pikirtalastar jú­rip jatqan kezde sizdiń Jańa Qa­zaqstan júıesine alyp-qosary­ńyz bar ma?

– Árıne bar.

– Mysaly?

– Áýeli bir shyndyqtyń basyn ashyp alaıyq. Basqarý júıesinde úlken ózgerister bolǵanymen el ózgergen joq. Ondaǵan ǵasyrlyq tarıhy bar Uly Dala da, uly dala­ny meken etken halyq ta, halyq­tyń tili de, dili de ózgergen joq. El minezi men bolmysy qalpynda.

El tarıhy – birtutas. Bul – dálel­siz aqıqat. Ótkendi – búgin­nen, búgindi bolashaqtan bóle-jara qaraýǵa bolmaıdy. Taǵdyr-talaıy ǵalam­dyq qaıshylyqtardyń kók­paryna túsken Uly Dalanyń búgingi kúrdeli ahýalyna árbir qazaqtyń, árbir qazaqstandyqtyń beı-jaı qaraýǵa haqysy joq. Biz­diń halyqta «til tas jarady, tas jarmasa, bas jarady» degen maqal bar. Bul maqaldan halqymyz úshin sóz deıtin uǵymnyń qanshama kıe­li, qasıetti ekenin ańǵarýǵa bo­lady.

      Óz taǵdyryn ózi qoly­na alǵan keshegi bodan eldiń azat­tyq­qa qol jetkizgen 1990-2000 jyl­dar aralyǵyndaǵy tarıhı ja­ýap­kershilik arqalaǵan kezeń men úshin asa qymbat, qadirli! Óıt­keni bul kezeń – Ult, Memleket Táýel­sizdiginiń alǵysharttaryn qa­lyp­tastyrǵan urpaqtyń armany men muratyn, oıy men jigerin arqalaǵan kezeń! Men – sol urpaqtyń bir ókilimin. Qatary kún sanap sırep kele jatqan urpaq Táýel­sizdik týraly aq aıtylǵan sóz­di estigende – qýanady. Syńa­rezý pikirlerdi estigende qýarady. Sóz qadiri ketken myna beıdaýa minezdi zamanaǵa, álde ary men namysy taptalǵan adamǵa renjirin bilmeı dal bolady. Ókinishti árıne...

«Memlekettik dástúri bolmaǵan el» deıtin dúdámál ýaqytta irgeli reformalardyń tusaýy kesilgen kúrdeli kezeńge jan-jaqty saraptama jasalyp, tarıhı baǵa tolyq berile qoıǵan joq. Onyń ornyna qoǵamdyq pikirdi ózge arnaǵa buryp, tóbeden túskendeı etip, «otyz jyl bizdi qurtty, otyz jyl bizdi ońdyrmady» deýshi­lerdiń qatary kóbeıe túsýde. Táýel­­sizdiktiń irgesi qalan­ǵan jyl­­dardaǵy qıyndyq, qýanysh, je­tis­­tik, jańashyldyq, jasam­paz­dyq, bári sol jalpylama aıtylǵan «jazǵyrý» men «bı­lik­ti kinálaýdyń» kóleńkesinde qalyp barady... Jaqsymyz da, jamanymyz da «ońdyrmaǵan otyz jyldyń» qursaýyna qamalyp, óz ót­kenimizdi ózimiz ógeısitip, óz tarı­hymyzǵa degen jıirkenishti sezimdi urpaq sanasyna, ult jadyna «egip» jatqanymyzdy baıqa­maı­myz. Bul – qaterli qubylys!

Otyz jyldy aparyp salǵanda ótken ǵasyrdyń qoınynda qalyp bara jatqan Azattyq úshin jan alysyp, jan berisken, Táýelsizdik úshin turysqan toqsanynshy jyl­ǵy tulǵalardy qaıda qoıamyz?! Ti­ri­­lerimizdi túgendep jatpaı-aq ba­qıǵa ozǵan Salyq Zımanov, Saǵadat Nurmaǵambetov, Sultan Sartaev, Qarataı Turysov, Ózbekáli Jánibekov, Sherhan Murtaza, Ómirbek Joldasbekov, Ábish Kekilbaev, Balǵabek Qydyr­bekuly, Shahmardan Esenov, Ánýar Álimjanov, Manash Qozybaev, Saýyq Tákejanov, Marat Ospanov, t.t. tárizdi eki ǵasyr toǵysy týdyr­ǵan tulǵalardyń rýhtaryna ne deı­miz?

Kún saıyn alapat ózgeristerge ushyrap jatqan dáýirdiń jańa beınesin jasaýǵa úles qosqan ózge de qaıratkerlerimizdiń qyzmetin qaıtemiz? Syzyp tastaýymyz kerek pe? Otyz jyldy tarıh betinen tolyqtaı alastap tastasaq kim qalady? Kimmen qalamyz sonda? Utatyn kim? Utatyn qazaqtyń uly baıtaǵyn túsinde kórip, «osynshama jerdi alash jurtyna Uly Jaratýshy jańylyp bere salǵany nesi» deıtin uly jurttar ekenin nege esten shyǵaramyz? Óz tarıhymyzdy joqqa shyǵarǵannan utylar kim? Utatyn kim? Utylatyn qazaq ekeni basy ashyq! Eger eshnárse jasalmasa, Táýelsizdik qaıdan paıda boldy? Men bir qoǵamdyq formasıadan ekinshi qoǵamdyq formasıaǵa ótý kezeńinde bar qıyndyqty ıyǵyna salyp, jaýap­ker­shilik júgin arqalaǵan memleket basshysynyń sol tustaǵy ma­ńyzdy qadamdary týraly jaz­ǵan synyq súıem sózimniń birde-birinen bas tartqan emespin. Bas tartpaımyn. Óıtkeni, sol irgeli reformalardyń aqparattyq nasıhatyn júrgizip, qazaq elin ońynan da, solynan da sansyz márte kók­tep ótken egemendiktiń ár kir­pi­shiniń qalaı qalanǵany meniń kóz aldymda... Eger osy sózime kúmánmen qarap, kiná artar adam bolsa, 1993, 1994 jyldardaǵy El Prezıdenti Nursultan Nazar­baev­pen júrgizgen eki suhbatymdy taýyp alyp oqýyna bolady. Mem­le­ket irgesi bekimegen, sha­ńy­raǵy bolǵanymen, ýyǵyn qadaı almaı, qalyń tuman arasynan qańtarylyp jol izdegen tusta, Prezıdenttiń sol suhbattarynda eldi, eldikti saqtaýdyń barlyq júıe-jobasy aıtylyp, ıdeologıa tu­ǵyryn bekitýge negiz bolyp edi...

Árıne, ár kezdiń óz qıyndyǵy, óz máneri bolady. Táýelsizdik dáýiriniń «kózimizdi ýqalap ashqan» kezin eske alǵan saıyn, bılik pen halyq arasyndaǵy osy bir uǵynysty úılesimniń barynsha tabıǵı bolǵanyn eriksiz sezinýge bolady. Halyqty – bılikten, bılikti halyqtan úrkitetin ásire resmılik joq kez. Eli – basshysyna sengen, basshysy halqyna arqa súıegen kezeń... Osy bir jarasty úılesim kúrdeli kezdiń qıyndyǵy men aýyrtpalyǵyn jýyp-sha­­ıyp, júdegen eldiń kóńiline qanat bitir­gendeı edi. Kúdik pen kúmán órtteı qaýlap, «qazaq ulty memleket qura almaıdy» degen sypsyń sózdiń jolyn kesýde de osy úılesim erek­she ról oınaǵan jyldardy ja­mandyqqa qalaı qıýǵa bolady?! El Táýelsizdikke sendi! Búgin qı­nal­­ǵanymen, erteń ómirleriniń ońa­la­ty­nyna sendi...

Egemendik alǵannan keıin eki máselede qatelik jiberdik.

– Demek, halyq Táýelsizdikke sený arqyly bılikke, bolashaqqa sendi ǵoı?

– Árıne... Ekonomıkamyz turalady. Rýhanı keńistigimizde de toqyraý boldy. Biraq halyq erteńine sendi. Senimdi serik etti...

– Ótpeli kezeńniń órti tımegen sala boldy ma?

– Joq! Ótpeli kezeńniń órti men dertiniń jalyny qatty shalǵan rýhanı salanyń biri – ádebıet.

Ekinshisi – kitap! Keńes Odaǵy kezinde Qazaqstan kitapty kóp oqıtyn el edik... Naryq bastalǵan soń jaǵdaı ózgerdi. Kitap shyǵarý isi men kitap saýdasy qıyndady. Toqyrady. Aýyl-aýyldaǵy kitap­ha­nanyń bári jabyldy. Kitapsyz eldiń erteńi ne bolady? Jazýshy qaýymnyń taǵdyry kitappen baılanysty. Jazýshy da, kitap deıtin uly qazynamyz da júdedi. Biraq Sózdiń rýhy júdegen joq.

Mine, El Úkimetin Á.Qajy­gel­dın basqarǵan kezeńde­gi kitap pen kitaphanalar aınalasyndaǵy osy qıyndyqqa ári bas gazettiń basshysy, ári qalamger retinde aralasýyma týra keldi. Úkimet bas­shy­sy men bas redaktor arasyn­da qyrǵı-qabaq kelispeýshilik bas­tal­dy. Júregim syzdady. «Ja­by­lyp jatqan kitaphanalar úshin kim ja­­­ýap beredi?» degen aıdarmen «Egemen Qazaqstan» betinde syn materıaldar basyldy. Jer-jerden kelgen hattar dabyl qaǵa bastady. Esigine qara qulyp salynǵan kitaphanalar qastandyqpen para-par edi... «Oljabaıdyń aýyly ashyǵyp otyr» tárizdi maqalalar úshin tıisti jerlerden syn-eskertýler estip, «sybaǵamyzdy» da aldyq... «Egemenniń» 75 jyldyq mereıtoıynda quttyqtaý kútip otyrǵan redaksıa ujymy surapyl daýyl men bet qaratpas borannyń ótinde qalǵan da kezi boldy. «Sender naryq qatynasyn nege durys nasıhattamaısyńdar?» degen Memleket basshysynyń aýzynan aýyr syn estý ońaı bolǵan joq.

Degenmen... Basylym basshysy retinde sońynan sóz alyp, on-on bes mınýt sóılep, shyndyqty jaıyp salýǵa týra keldi. «Egemen» – el bıliginiń kózi men qulaǵy bolýy kerek. Biraq kóz bar – kórmeıdi, qulaq bar – estimeıdi. Bılik pen halyq arasyndaǵy esik bekitilgen... Kórsetpeıtinder bar, estirtpeıtinder bar. Óńirlerdegi «SQ»-nyń kezinde syqıyp «Volga» minip júretin menshikti tilshilerdi ákimder esiginen syǵalatpaıdy... Esik-tereze tars jabýly. Sonda tilshi qalaı jazbaq, neni jazbaq? Tilshilerdiń alatyn aılyǵy mardymsyz. «Karavan» bolsa, júırik jýrnalıserdi Peterbýrgten, Más­keýden, Ombydan shaqyrady. Eki basylymda isteıtinderdiń aılyqtarynyń aıyrmasy – jer men kókteı. Olar shaqyrǵan tilshisine Almatynyń tórinen oıyp úı alyp beredi. Al Úkimet jalǵyz basylymyna jaǵdaı jasaýdyń ornyna qol-aıaǵymyzdy qysyp, týlaqtaı tartyp, kókparǵa salady» dedim. Shyndyqty estigen Prezıdenttiń beti bizge buryldy. Júzi de, sózi de jumsardy. «Egemenniń» mereıtoıy kúnde bola bermeıdi» dep kúnilgeri josparlanǵan Parlamenttegi jıynǵa barmaı, redaksıa qyzmetkerleriniń ortasynda otyryp, qýanyshymyzdy bólisti, jalaqy ornyna kúrish pen qoı alatyn qyzmetkerlerimizben sýretke tústi. Qoldaýy men qam­qor kóńilin kórsetti. Keıin Nur­sultan Ábishuly bir sózinde «Se­niń «Karavanmen» salystyryp aıt­qan sózińe qatty oılanyp qal­dym» degeni bar.

– «Bıznestiń jaýapkershiligi, dári­gerdiń, muǵalimniń jaýap­kershiligi» degen uǵym bizge jaqsy tanys. Al tabıǵaty er­kin­­dikpen etene jaqyn qalam­ger­diń qoǵam aldyndaǵy jaýap­kershiligi qandaı bolady?

– El basyna aýyrtpalyq túsip, qandaı qıyn-qystaý kezeńder ornasa da, jalpaq jurttyń janynan aldymen aqyn men jazýshy tabylady. Sebebi, olar – jan dárigeri. Adamnyń janyn emdeý­­­­men aınalysatyn sýretkerdiń jaýap­kershiligi tándi emdeıtin dá­riger jaýapkershiliginen kem emes. Keńes qoǵamyndaǵy adamdar úshin qudaıdan kem bolmaǵan Stalın ózi qurǵan júıeniń qaly­byna syımaǵan Býlgakovty «ala­­qanyna salyp», nege «keshi­rim­men» ustady? Italıada júrgen Gor­kııdiń Otanyna oralýyna nege múddeli boldy? Óıtkeni, ádebıet­tiń úgit-nasıhattyq, tárbıe­lik mánin jaqsy túsingen totalı­tar­lyq júıe qoǵamdy rýhanıat pen mádenıettiń ósiretinin, al qalam­ger­lerdiń jasampazdyq qa­sıetke ıe ekenin jaqsy túsindi.

Biz egemendik alǵannan keıin eki máselede qatelik jiberdik-aý dep oılaımyn. Biri – ǵylymdy quldyrattyq, ekinshisi – ádebıetti kiriptar jasadyq. Sonyń saldarynan tulǵalardyń qoǵamdaǵy orny tómendedi. HH ǵasyr ǵylymǵa ǵajaıyp jol ashty, qamqorlyq jasady... Biraq sol ǵylymymyz glo­balızatorlardyń qaltasynda ketip, adamzatqa qarsy jumys júr­gizdi emes pe? Pandemıa kóp shyn­dyqtyń betin ashty. Ádebıettiń álsiregenin adamdar boıyndaǵy qatygezdik pen júgensizdikten ańǵarýǵa bolady. Kitap deıtin kıeli dúnıeniń suranystan shyǵýy adam sanasyna jasalar ozbyrlyq pen qataldyqtyń shabýylyn kú­sheıtti. Rýhanı daǵdarysqa ushy­ra­ǵan qoǵam izgi sezimnen ada bolatynyna kúni keshe qańtar oqı­ǵa­synyń kezinde kózimiz jetti. Azǵan, tozǵan sana qaterli. Azǵan adamǵa tonaý, talan-tarajǵa salyp, taptaý, óltire salý, órtep jiberý túk emes.

Prezıdentimizdiń bul sheshimi – naǵyz erlik!

Kúni keshe Prezıdent Qasym-Jomart Toqaevtyń Ǵylym akade­mıa­synyń 75 jyldyq mereıtoıymen quttyqtaǵan jıynyna qatystym. Jalaqysy azaıyp, myqty mamandary ózge salaǵa aýysyp, basynan baǵy taıǵan Ǵylym akademıasy «endigi jerde qaıtadan memleket tarapynan qarjylandyrylatyn bolady» degende, bórkin aspanǵa atqan ǵalymdardyń qýanyshyn tek kózben kórý kerek. Memleket basshysynyń ár sózine rızalyǵy kemi jıyrma ret qol soqqanynan ańǵaryldy. Muny ǵylymǵa jasal­ǵan qamqorlyqtyń, jalpy qo­ǵam­da­ǵy irgeli bolashaq ózge­ris­terdiń basy dep bildim. Kitap­tan alystap ketken, ǵylym­nan bas tartyp, rýhanı júdegen elderde tobyrlyq psıhologıa etek alatynyn jańa dáýir tarıhynan kún saıyn kórip kelemiz. Prezıdentimizdiń bul sheshimi – erlik! Naǵyz erlik! Ult ǵylymyn ýaqyt uıyǵynan sýyryp alǵandaı áser etti. Qoǵamdy, adamdy, adamnyń oı-sanasyn, janyn saqtaıtyn kásiptiń ıelerin tyqsyra bergennen ult ta, bılik te utylady. Ǵylymǵa jasalǵan osy qamqorlyq bolashaqta ádebıetke de jasalýy kerek dep oılaımyn.

– Qarap tursańyz, qaraba­ıyr­lyq pen qatigezdik barlyq jerde nasıhattalyp jatyr. Qa­lyp­ty jaıtqa aınal­ǵan­dyq­tan talǵaýsyz jutyp, tarazylamas­tan sanaǵa sińirip, qabyldaýǵa máj­búrmiz. Osynyń bári ıdeologıada súzginiń bolmaǵanynan ba? Sebebi nede?

 – Uıaly telefon men ınternet kitap oqymaıtyndar men rýhanı júdegenderdiń altynnan da qymbat ýaqytyn urlaǵanymen qoımaı, adam balasyn jolynan taıdyryp, oı-sanasyn azdyrýdyń úlken qarýyna aınaldy. Ǵalamdanǵan úshinshi álemdi birjola turalatý úshin jasalǵan qatigez qural sıaqty kórinedi. Artyq aıtsam... Alla keshirsin! Muhammed paıǵambar (s.ǵ.s.) tirilip kelse, Abaı ortamyzda júrse, búgingi qaǵynǵan jerigen tobyr-qoǵam olardy da ońdyrmaı, kókpar etip tartyp, kúni-túni qysymda ustap otyrar edik. Árıne... Áleýmettik je­liniń paıdasyn joqqa shyǵara al­maımyn, biraq jeli betindegi joıdasyz júgensizdik qazaq mine­zi­niń ózgerýine áserin tıgizip, jalqaýlyqqa, táýeldilikke alyp keldi. Telefonǵa telmirgender bilimnen góri, óseksóz, qajetsiz aqparatty ańdıtyn boldy. Adam oıy men sanasyn osylaısha arzandatqan el emes edik... Aqsa­qal­dyń basynan attap, qadir­li kisini kemsitetindeı, jaqsy­nyń jaǵasynan alyp, jyǵylǵan beı­baq­ty tabalaıtyndaı kórgensiz minezdi kúnde kórip, kóndigip baramyz. Qorqynyshty. Albert Eınshteınniń myna aıtqanyn, unatqan bolýym kerek, kúndeligime (25.01.2022 j.) kóshirip jazyppyn: «Ia boıýs, chto obázatelno nastýpıt den, kogda tehnologıı prevzoıdýt prostoe chelovecheskoe obshenıe. I mır togda polýchıt pokolenıe ıdıotov» depti. Jazyppyn da: «Uly kisiniń aıtqany keldi. Jańa HHİ ǵasyr bastalǵaly álem adamzattyń boıyndaǵy qara­pa­ıym adamı qatynastardan aıyryla bastady. Tehnologıa bizdiń boıymyzdaǵy sezim, janashyrlyq, kisilik, kishilik, adamgershilik se­kildi uly qasıetterdi múldem yǵys­tyryp, tunshyqtyryp bara jatqan tárizdi. Bul, ásirese, órke­nıet pen jahandanýdyń baıyby­na tolyq bara qoımaǵan, elik­teý, solyqtaý satysynda júr­gen ult­tar úshin qaýipti» dep pikir qal­dyryppyn.

– Kúndelikti ne sebepten jaza­syz? Suhbattasyp, syrlasyp, oı bólisetin jaqyn-jana­shyr­larǵa senim azaıǵannan ba? Er­megińiz be? Álde, shyǵarma­shy­lyǵyńyzdyń bir bóligi me?

– Meniń shyǵarmashylyǵymda ártúrli kóńil tolqynymen, sezim­ge qozǵaý salǵan oqıǵa izi­men jazylǵan kúndelik jazbalar aıyryqsha oryn alady. Ómir, qoǵam týraly oılarymdy, shyǵarmashylyq josparymdy, keıde zamatynda til ushyna kelgen óleńderimdi de kúndeligime túsirip otyramyn... Jaqynda eski kúndelikterimniń birin aqtaryp otyryp, qyryq jyl buryn bolǵan bir hıkaıatty keziktirdim. «Asyǵys jazbalar. 6-dápter» degen kúndeligime (28.09.2020 j.) túsipti. «Eki kún boldy, Armenıa men Ázerbaıjan arasynda taýly Qarabaq úshin soǵys bastaldy. Qyrǵyn soǵys! Meniń esime ótken ǵasyrdyń, 1981 jyldyń bir oqıǵasy túsip otyr. Pısýnda. Ádebı qordyń Shyǵarmashylyq demalys úıi. Ázerbaıjannan kelgen Rahman Alızade degen dramatýrg pen Armenıadan kelgen Petros Martırosán degen eki dosym esime túsip otyr. Sovet Odaǵy deıtin keń qoltyq eldiń dramatýrgteri bas qosamyz. Birimizdiń pesamyzdy birimiz oqyp, tanysyp, aýdarý kerek bolsa aýdarýǵa jol ashyp, shyǵarmashylyq baılanys ornatamyz....» dep bastalǵan kólemdi jazbada eki dos arasyndaǵy sútteı uıyǵan syılastyqtyń aıaq asty qalaı tóbeleske aınalǵany jaıly jazylypty. Sońynan dálizde kele jatqanda Iaroslav Stelmah: «Nýrlan, ty ne zabýd, odný ıstıný» dedi. «Kakýıý?» «Trýdno drýjıt nam s rýsskımı». «Eto pravda». «Sen meniń aıtqanymdy áli talaı eske alatyn bolasyń. Armándar da ázerbaıjandarmen tatý bolýy eki talaı. Armándar 1915 jyldy umytpaıdy. Al biz bastaýymyzdy ejelgi Rýsten alatyn slaván tektes eki el bolsaq ta, aǵa bolǵysy keletinderge tóze almaımyz» dep edi... Mine, ataqty «Bolshaıa rodná», «Krov lúdskaıa – ne vodısa» degen ataqty romandardyń avtory, belgili ýkraın jazýshysy Mıhaılo Stel­mah­tyń uly Iaroslav Stel­mah­tyń osydan qyryq jyl buryn aıtqan sózi jadymda osymen úshinshi ret jańǵyryp otyr.

Birinshisi, 1989 jyly alǵashqy Qarabaq qyrǵyny tusynda. Ekin­shi­si, 2014 jyly DNR, LNR qyr­ǵyn­darynyń tusynda, úshin­shi ret búgingi Kavkazdaǵy eki el ara­syn­daǵy jańa soǵystyń tusyn­da... Slavanyń onshaqty jyl bu­ryn qaıtys bolǵanyn Iran­bek­ten esti­dim. Jany taza, jaqsy jigit edi...

Júregimen ómirdiń bar shyn­dyǵyn qabyldap júrip, aqyry «malorýs», «belorýs», «velıkorýs» deıtin uǵymdardyń arasyna sózimen, oıymen kópir ornata almaı baqıǵa erte attanyp ketken Iaroslav Stelmahty oıladym. Oılaýyma sebep bolǵan Taýly Qarabaqtaǵy jańa soǵys» dep jazyppyn.

«Tártipke baǵyný - qul bolý emes»

– Shartarapty sharpyǵan mynaý dúrbeleńdi qyryq jyl buryn boljaǵan dosyńyz sáýegeı eken, aıtqany kelip otyr ǵoı. Budan keıingi Qyrym, búgingi Reseı men Ýkraına arasyndaǵy soǵys Qarabaqtan da qıyn bolyp, álemdi tyǵyryqqa tire­di. Biz­degi qańtar qasireti de esh­qa­shan umytylmaıdy, qan­daı baǵa berer edińiz?

– Aıtary joq. Álem tynyshsyz. Qyryq jyl buryn Slava aıtqan aǵaıyn eki el arasyndaǵy «qaı­symyz myqtymyzdan» bas­tal­ǵan ótken ǵasyrdyń daýy, aınalyp kelgende Batys pen Shy­­ǵystyń alapat qyrǵynyna jal­ǵas­qaly, mine, tórtinshi aıǵa ketti... Qashan aıaqtalary belgisiz. Órship tur.

«Jańaózendegi kedeıshilik taqsyreti týdyrǵan áleýmettik narazylyq elimizdiń tarıhyna qańtardyń qandy qyrǵyny bolyp kirdi. İrgemiz shaıqalyp baryp, Toqaevtyń arqasynda toqtady. Basy mádenı úlgimen bastalǵan narazylyq sherýiniń aqyryn qanquıly toptar men aramoıly múddeler paıdalandy. Ejelden belgili eski aıla – «aıran ishken quty­lyp, shelek jalaǵan tuty­la­dyǵa» ákeldi. Osyny oıla­ǵan­da, júregim qan jylady. Qazaq eliniń basynda buryn bolmaǵan qaqtyǵys! Qaqtyǵys emes, kádimgi júgensizdik pen tártipsizdiktiń kóshedegi qyrǵyn soǵysy. Ult pen urpaqtyń aqyl men mádenıetiniń deńgeıin tanytar soǵys!» deppin kúnde­ligimde. Túngi saǵat 3-te kún­de­likke mynandaı jazba túsipti. «El ómirindegi asa aýyr jaǵdaı boldy. Bolmaýy kerek edi – boldy! Boldyrmaýymyz kerek edi – boldyrdyq! Ázirge adam ólimi bar ma, joq pa belgisiz. Almatynyń bas alańynda adam shoshyrlyq aýyr qyrǵyn boldy. Prezıdent eldegi júgensizdikpen betpe-bet keldi. Mańǵystaý oblysy men Almaty qalasynda tótenshe jaǵdaı jarıalandy. Birden-bir durys sheshim. El úshin mańyzdy asa ustamdy ult basshysynyń sózi aıtyldy. Meniń esime B.Momyshulynyń «tártipke baǵyný qul bolý emes» deıtin sózi túsip otyr. Qalany qalyń tuman basty. Túnimen uıqy kórmedim. Tańǵy 5.30-da kóz ildim. 7.30-da Erkebulan keldi. Ulym uıqy kórmeı sharshap keldi. Úı de, túz de tynyshsyz...».

– Aspandy bult torlamaı tur­ǵanda, adamnyń bári batyr ǵoı, sol qalyń tuman basqan qara­ly qańtarda zıaly­la­ry­myzdyń kóp­shiligi buǵyp qalatyn áde­ti­ne basyp, dybysy shyqpaı qal­ǵanyn kózimiz taǵy kórdi. Jurt ne isterin bil­meı, ári-sári kúı keshken sol maza­syz kúnderi aq­pa­rat qu­ral­dary arqyly siz piki­ri­ńizdi ashyq bildirdińiz...

– Ras, 5 qańtar kúni Qazaqparat, Baq. kz saıtynan tilshiler habarlas­ty, eki ret óz oıymdy málimdedim. Túnimen dúrkirep, uly qalaǵa maı­qan salǵan tentekterimizdi, buza­qylarymyzdy aqylǵa shaqy­rý­ǵa umtyldym. Shynynda da kúlli Qazaq­standy aıaǵyna tur­ǵy­zyp, shyn­dyq izdegeni bar, adasqany bar, myń-myń qaraly jigit­ter­di – qandastarymyzdy aqyl­ǵa sha­qy­rý­ǵa tyrystyq.

Halyq el ómirindegi ózgeristi qoldaıtynyn ashyq aıtty

 Qara­ly kún­deri qabyrǵam qaıysyp otyryp aqparat quraldary («Qaz­In­form») arqyly bildirgen oıym mynaý edi:

«Bizde bir ǵana Otan bar. Ol – qazaq eli. Qazaq eliniń basyna talaı aýyrtpalyq túsken. Biz táýel­siz­diktiń qadirin biletin, el­dik­tiń amanatyn arqalaǵan ur­paq­pyz. Jalǵyz Otanymyzdyń basyna asa aýyr synaq tústi. Bul synnan aman ótý úshin, Otanymyzdy saqtaý úshin halyq ózi saılaǵan Prezıdentiniń sheshimin qabyldap, qoldaýy kerek! Jaǵdaı aýyr. Halyqtyń túsingeni abzal. Dál osy sheshim bolmaǵan jaǵdaıda bizdiń qandaı kúnde bolarymyz belgisiz. Bir sátte kúlli Qazaq^­stannyń uly baıtaǵyna, ob­lys­­tardaǵy strategıalyq nysandar turǵan jerdiń bárine lap bergen lańkestik pen basbuzarlyqty, jos­parly túrde memlekettik tutas­ty­­ǵymyzǵa jasalǵan shabýyldy qaıtarý úshin Qasym-Jomart Kemeluly taǵdyrsheshti sheshimge bar­dy. Durys dep esepteımin. Sony­men qatar, UQSHU elderge óz kómegin usynatyn uıym, endeshe osyndaı uıymnyń kelip qadaǵalap otyrýy jáne ses bolyp syrttaǵy kúshterge qabiletin tanytýy bizdiń táýelsizdigimizge eshqandaı da kóleńkesin túsire qoımaıdy dep oılaımyn. Sondyqtan osyndaı syn saǵatta álemdik deńgeıge kóterilgen, oılaý júıesi analıtıkalyq paıymdaý mektebinen ótken, batystyń da, shyǵystyń da jaǵdaıyn jaqsy biletin Prezıdentimizdiń tóńiregine shoǵyrlaný asa mańyzdy. Ol – úlken saıasatker, qaıratker tulǵa. Bul óz kezeginde ult pen urpaq úshin, memleketimizdiń tutastyǵyn saqtaý úshin kerek! Dál osy sátte lańkes, buzaqylardyń beti qaıtqanymen, onyń arǵy jaǵynda sol jolǵa sal­ǵandardyń beti men jospary qaıta qoıdy deý múmkin emes. «Iá... Adasqan jastarymyzdyń taǵ­dy­ry qıyn bolatyn, arqamyzdy aıaz qaryp otyr... Amal joq... Basty maqsat – el tutastyǵy men tynyshtyǵy! Qalpymyzǵa keletin bolsaq, besikte jatqan sábıdiń bolashaǵy tynysh bolady. Eldiń bolashaǵy úshin tutas halyq bolyp, aqylmen, parasatpen birigýimiz kerek dep esepteımin. Bul – eldigimiz úshin memlekettik tutastyǵymyz úshin kerek» degen sózder aıtyppyn osy kúnderde (06.01.2022 j.)

Sol sózderdi áli de qaıtalaýǵa barmyn. Biraq qańtar qasiretiniń qaıtalanbaǵanyn Alladan tileımin!

Sodan beri de biraz ýa­qyt ótti. Qańtar qyrǵynyna baǵa berildi. Oqıǵanyń kóleńkeli tus­ta­ry tergelip, tekserilýde. Elimiz qalypty jaǵdaıǵa kóshkenimen aınalamyz mazasyz. Álem tynyshsyz... Joıqyn kúshter qasıetti qara jerimizdiń tórt qıyryn teń­sel­tip, yrǵap baǵýda. Álemniń tepe-teńdigin saqtaý qıynǵa soǵa bastady.

Elimizdiń baǵyty men baǵdary anyqtaldy. Referendým ótti. Halyq el ómirindegi ózgeristi qoldaıtynyn ashyq aıtty. Sol ózgeris órisimizdi keńeıtip, Jańa Qa­zaqstannyń jolynyń keń ashylýyn tileıik! Soǵan bir adamdaı ju­my­lyp, ár sózimiz ben ár isimizdi El tutastyǵyna baǵyshtaıyq!

«Jaýyńdy basyndyrma, hal­qyńdy ashyndyrma!» deıtin uly Tony­kóktiń qudiretti sózi árkez tó­ri­mizden kórinsin!

«AQSHAM-AQPARAT».

                                                                                              (Derekkóz: «Egemen Qazaqstan»).