«Nevada–Semeı» halyqaralyq antıadrolyq qozǵalysynyń kóp qyrly qyzmeti jaıly talaı maqalalar jaryq kórdi. Semeı ıadrolyq polıgonyndaǵy synaqtardy toqtatý týraly halyq talabynan keıin qurylǵan qozǵalysqa bıylǵy 28 aqpan kúni, mine, 33 jyl toldy.
1949–1989 jyldary ashylǵan derekter boıynsha Semeı synaq polıgonynda 468 ıadrolyq synaq ótkizilgen eken. Jalpy 616 ıadrolyq jáne termoıadrolyq qurylǵylar jaryldy, onyń 125-i atmosferalyq, 343-i jer astyndaǵy ıadrolyq synaqtar. Iadrolyq synaqtardy aıtpaǵanda, munda hımıalyq zattardy qoldanýmen 175 jarylys, onyń ishinde 10 tonnadan astam zarádpen 44 jarylys jasaldy. Sonymen qatar, tolyq emes tizbekti reaksıalary bar ondaǵan gıdroıadrolyq jáne gıdrodınamıkalyq synaqtar – jarylystar júrgizildi.
Semeı polıgonynda atomdyq jáne sýtektik qarýdyń alǵashqy úlgilerine synaq júrgizildi, álemde ıadrolyq zarády bar birinshi balıstıkalyq zymyran ushyryldy, munda ıadrolyq jarylystyń zaqymdaýshy faktorlarynyń áserine beriktikke synaq jasaldy, zymyran tehnıkasynyń úlgileri men shahtalyq ushyrý qondyrǵylary synaldy.
Tájirıbelik alańdar
Polıgonnyń tájirıbelik alańy birneshe alańǵa bólindi: P-1 alańynda – alǵashqy atom bombasy synaldy, odan keıin sýtegi, odan bólek , ol basqada jerústi synaqtarynda qoldanyldy; P-2 – jerdegi ıadrolyq synaqtarǵa arnaldy; P-3 – shaǵyn jáne orta qýatty ıadrolyq bombalardy áýede synaý úshin paıdalanyldy; P-5 – joǵary qýatty ıadrolyq bombalardyń áýe synaqtaryna arnaldy; P-7 – qýaty az jaqyn ıadrolyq jarylystyń seısmıkalyq áserin synaýǵa arnaldy.
Iadrolyq jarylystardyń qýaty 50 megatonnan asty. Polıgonnan tys jerge 55 áýe jáne jerústi jarylys tarynyń radıoaktıvti bulttary men 169 jerasty synaqtarynyń gaz fraksıasy taraldy. Dál osy 224 jarylys Qazaqstan aýmaǵynyń barlyq shyǵys bóliginiń radıasıalyq lastanýyna sebep boldy. Radıoaktıvti jaýyn-shashyn 304 myń sharshy shaqyrym aýmaqqa jaıyldy. Jerasty jarylystary jer qyrtysynyń deformasıalanýyna ákeldi. Árbir úshinshi jaǵdaıda radıoaktıvti zattardyń jer betine taralýy oryn aldy.
Respýblıka turǵyndary ıadrolyq synaqtardyń saldarynan radıasıalyq sáýlelenýge ushyraǵan óńirlerde aýrýshandyq pen ólim-jitimniń ósýine birtalaı alańdaýshylyq bildirgenimen bul shaǵymdar jaýapsyz qala berdi. Nendeı bir sybys KSRO basshylyǵyna jetken jaǵdaıda da bul másele boıynsha naqty sharalar qabyl danbady, onyń ornyna olar «búkil eldiń qaýipsizdigi qaýip-qaterge dýshar bolý aldynda tur» degendi alǵa tartýmen boldy.
Al ıadrolyq jarylystardyń saldary týraly kez kelgen aqparat únemi «Qupıa» belgisi bar papkalarda jabýly kúıinde saqtalǵan.
Aýrýlarǵa durys dıagnoz qoıýǵa tyıym salyndy
Semeı polıgony halqy tyǵyz aımaqta ornalasqan. Oǵan irgeles jatqan aýyldardyń aýmaǵy júzdegen ret ıadrolyq ydyraý ónimderimen lastanǵan. Sý qoımalary, sovhoz jerleri jáne jeke mal jaıýǵa arnalǵan jaıylymdar radıasıamen ýlandy. Sútte, janýarlardyń etinde, kókónister men jemisterde radıonýklıdterdiń kóp mólsheri jınaldy. Sý men tamaq arqyly adamdar radıasıanyń qosymsha mólsherin qabyldady. Polıgonǵa jaqyn jerde turatyn turǵyndar arasynda onkologıalyq, júrek-qan tamyrlary aýrýlary, ortalyq júıke júıesiniń qyzmeti buzylýy jıilep, ólim-jitim artty.
Oǵan qosa, dárigerlerge radıasıanyń áserine baılanysty aýrýlarǵa durys dıagnoz qoıýǵa tyıym salyndy. Sondyqtan adamdar ıadrolyq synaqtardan basqa barlyq aýrýlardan «emdeldi».
Shaǵyn qalashyqqa aınalǵan polıgon eshqandaı geografıalyq kartada kórsetilmegen. Operasıanyń erekshe qupıalylyǵyna baılanysty polıgon túrlishe atalyp keldi: Máskeý-400, Semeı-21, sońynda Kýrchatov boldy. Al ondaǵy turǵyndar áskerı bolsyn, azamattyq bolsyn ıadrolyq synaqtardy júrgizý boıynsha jumystardy qamtamasyz etti. Munda ǵylymı jáne zertteý zerthanalary, dárigerler men bıologtar, matematıkter men fızıkter ortalyqtary, shahta qurylysshylarynyń, burǵylaýshylardyń, geolog-barlaýshylardyń, qurylysshylardyń óndiristik bazalary shoǵyrlanǵan. Máskeýden ushaqtardy qabyldaıtyn óz aerodromy, temirjol men avtobýs stansıalary, mádenıet saraıy, murajaılar, jergilikti telearna men gazeti boldy. Iadrolyq jarylystar kúrkiregen alańdarǵa beton joldar, al tereń jer astyna – qupıalanǵan komýnıkasıalar sozylyp jatty. Táýlik boıy ortalyq pen synaq alańdaryn baılanystyrý, qorǵaý jáne qoldaý boıynsha vahtany kúndiztúni alyp júrgen radarlyq qondyrǵylar men radıoantenderdiń aınalary aspanǵa qarap turdy.
Derekter qupıa bolyp qala berdi
1957 jyly Almatydan kelgen dáriger-ǵalymdar polıgonnyń janynda turatyn halyqqa alǵashqy iriktemeli zertteý júrgizdi. Nátıjesinde organızmdegi bıohımıalyq prosester men metabolızmniń qalypty aǵymynyń buzylýyna ákeletin ıondaýshy sáýlelenýdiń áserine baılanysty patologıalyq belgilerdiń naqty kesheni anyqtaldy, Biraq bul derekter de qupıa bolyp qala berdi.
1987 jyly Semeı arqyly radıoaktıvtiligi saǵatyna 350–400 mıkrorentgen gaz aǵyny ótti. 711 eldi mekende halyqtyń sáýlelený dozasy ber (rentgenniń bıologıalyq balamasy – adamnyń sáýlelený dozasynyń birligi) jyldyq normasynan asyp tústi. Barlyq synaqtar barysynda maksımaldy dozalar 448 berge jetti. Al sáýlelenýdiń ruqsat etilgen dozasynyń qabyldanǵan halyqaralyq normasy – adamnyń búkil ómiri úshin bar bolǵany jeti rentgen…
«Nevada–Semeı» qozǵalysyna – 33 jyl!
Halyq narazylyǵynyń sońǵy tamshysy 1989 jyly 12 jáne 17 aqpanda júrgizilgen synaqtar boldy. Ol kezde radıasıalyq fon maksımýmge jetti. Polıgonnyń syrtynda (Shaǵan kenti) radıoaktıvtilik deńgeıi saǵatyna 3000 mıkrorentgenge deıin tirkeldi. Bul týraly KSRO Joǵarǵy Keńesiniń depýtattyǵyna úmitker, belgili aqyn Oljas Súleımenov te bildi. 25 aqpanda ol teledıdarda sóz sóılep, óziniń saılaýaldy baǵdarlamasynyń ornyna SÁSP tóńiregindegi kóptegen jyldar boıǵy ıadrolyq synaqtardyń saldarynan oryn alǵan sumdyq jaǵdaı týraly aıtyp berdi. Ol jerlesterin 28 aqpanda Almatyda mıtıńke kelýge shaqyrdy. Nátıjesinde biz biletindeı, atalmysh shaqyrýdan keıin BUU-ǵa deıingi barlyq múddeli ınstansıalarǵa ótinish qabyldaǵan myńdaǵan halyq, mundaı ádiletsizdikke beıjaı qaraı almaıtyn adamdar qarasy jınaldy. Bul qujatqa birneshe kún boıy mıllıondaǵan qazaqstandyqtar qol qoıdy, olardy alys-jaqyn shet elden de jaqtaýshylar qoldaý kórsetti. Osylaısha álem boıynsha atom qarýlaryn synaýdy toqtatýda, KSROnyń basty ıadrolyq polıgonyn – óziniń qýaty jóninen álemdegi tórtinshi oryndy jabýda úlken ról atqarǵan halyqaralyq antıadrolyq «Nevada–Semeı» qozǵalysy dúnıege keldi.
Semeı polıgonyndaǵy sońǵy jarylys 1989 jyldyń 19 qazanynda jasaldy. Ol kezde polıgon ortalyǵy qýatty zerthanalyq-eksperımenttik bazasy bar Kýrchatov qalasynda ornalasqan ǵylymı-synaq keshenine aınalǵan-dy.
1992 jyly Qazaqstan Táýelsiz memleket retinde SNV-1 shartyna Lıssabon hattamasyna qol qoıdy, onda ıadrolyq qarýdy taratpaý jónindegi óz mindettemelerin tirkedi. Qazaqstan KSRO-dan qalǵan qýatty arsenalǵa qaramastan, ıadrolyq qarýdan óz erkimen bas tartqan elderdiń birine aınaldy (Ýkraına jáne Belarýspen birge). Bizdiń respýblıka osy batyl jáne ıgilikti iste birinshi boldy. 1993 jylǵy jeltoqsanda Reseı Qorǵanys mınıstriniń Dırektıvasyna sáıkes, Semeı polıgony (resmı – 2-shi Memlekettik ortalyq synaq polıgony) taratyldy.
«Qaınar sındromy»
1992 jyly Semeı oblysynyń Abaı, Besqaraǵaı jáne Jańasemeı aýdandarynda Densaýlyq saqtaý mınıstrligi bıofızıka ınstıtýtynyń keshendi ekspedısıasy jumys istedi. Ǵalymdar ıadrolyq polıgonnyń aınalasynda ómir súretin adamdarda buryn anyqtalmaǵan jańa belgilerdiń bar ekenin rastady. Olar barlyq ómirlik mańyzdy organdardyń ózgerýimen – teriniń zaqymdalýymen, shashtyń buzylýymen, júrek-tamyr júıesindegi patologıalyq ózgeristermen jáne ımýnıtettiń kúrt álsireýimen sıpattaldy. Sonymen qatar, radıasıanyń áseri deneniń erte qartaıý prosesin, onkologıalyq aýrýlardyń jáne sýısıd jaǵdaılarynyń ósýin týdyrady. Bul sımptomdar keıinnen jańa aýrýlar alǵash ret tabylǵan aýyldyń ataýyna sáıkes «Qaınar sındromy» dep ataldy.
Qaınar aýyly taý jotasynyń eteginde, polıgonnyń janynda ornalasqan. Munda synaq jyldarynda onkologıalyq aýrýlardan 396 adam qaıtys boldy. Sonymen qatar, pasıentterde, ádettegiden basqa, tildiń, kózdiń, qalqansha beziniń, júreksheniń, teriniń qaterli isigi sıaqty sırek kezdesetin formalar boldy. Aýylda onkologıadan adamy qaıtys bolmaǵan eshbir otbasyny tappaısyz. Atom jarylystary bastalǵan 1950 jyldan beri munda nebári bir jyldyń ishinde balalar ólimi 5–10 ese ósti, ómir súrý uzaqtyǵy 3-4 jylǵa qysqardy. Polıgon janyndaǵy aýyldarda mýtant-balalar dúnıege kele bastady.
1993–1995 jyldary Polıgonnyń ınfraqurylymyn joıý boıynsha birlesken qazaqstandyq-amerıkandyq joba ázirlendi, ol óz máresine 2000 jylǵy 29 shildede jetti. 181 shtólná men 13 uńǵyma jabyldy. Bul jumys «Nevada–Semeı» qozǵalysy belsendileriniń yqpalymen jáne jeke baqylaýymen júrgizildi.
2000 jyly Semeı polıgonyndaǵy ıadrolyq synaqtardyń sońǵy shtólnásy joıyldy.
Eki mıllıonǵa jýyq adam ıadrolyq synaqtardyń qurbandary dep tanyldy, alaıda olardyń sany áldeqaıda kóp edi. Óıtkeni, zardap shekkenderdiń quqyqtaryn rastaıtyn kýálikterdi tek 1 057 000 adam aldy. Burynǵy polıgonnyń qaýipti aımaqtarynda, ıadrolyq synaqtardyń saldary úlken aýmaqqa áser etkendikten, radıoaktıvti fon áli de saǵatyna 10–20 mıllırentgenge deıin jetti. Polıgonnyń aýmaǵy nashar kúzetilip, 2006 jylǵa deıin jergilikti jerde belgilenbegen edi.
KEREK DEREK:
Jer betinde barlyǵy 2000-nan astam ıadrolyq synaq júzege asyryldy.
Onyń ishinde AQSH-ta 1030 jarylys, Keńes Odaǵynda 716, Fransıada 210, Qytaıda 45, Ulybrıtanıada 44, Úndistanda 6, Pákistanda 5 jarylys jasaldy jáne ıadrolyq tehnologıalarǵa ıe elderdiń sany jyl saıyn artyp keledi.
Ǵylymı-tehnıkalyq áleýet beıbit atomǵa jáne adamzattyń bolashaǵyna jumys isteýi kerek
Tek 2005 jyly jurtshylyqtyń talap etýimen jáne QR Parlamentiniń usynysymen polıgonnyń shekaralaryn beton baǵanalarmen tańbalaý jumystary bastaldy. Jurtshylyq pen Ulttyq ıadrolyq ortalyq ǵalymdarynyń kúsh-jigeriniń arqasynda 2008 jyly adamdar men maldyń kirýine jol bermeý úshin polıgonnyń neǵurlym lastanǵan ýchaskelerin ınjenerlik qorǵaý qurylystaryn qurý bastaldy. 2009 jyly Degeleń synaq alańynyń áskerı kúzeti uıymdastyryldy.
Semeı polıgony – aýmaǵynda adamdar turyp jatqan jáne onyń jerlerin aýyl sharýashylyǵy maqsatynda paıdalanatyn álemdegi kóptegen ıadrolyq polıgondardyń biregeıi boldy. Budan basqa, 1990 jyldardyń basynan bastap «Balapan» alańynan 10–20 shaqyrym qashyqtyqta «Qarajyra» kómir razrezi ázirlenýde, onyń ónimderi Reseı, Qazaqstan jáne Qyrǵyzstannyń elektr stansıalary men kásiporyndaryna jetkiziledi.
Búginde polıgonǵa irgeles jatqan jerde myńdaǵan zardap shekkender memlekettiń qoldaýynsyz qalyp otyr. 1992 jyldyń jeltoqsanynda respýblıkadaǵy turaqsyz ekonomıkalyq jaǵdaıǵa baılanysty «SÁSP ıadrolyq synaqtarynan zardap shekken azamattardy áleýmettik qorǵaý týraly» QR Zańy qabyldanǵanyna qaramastan, ol tolyq kúshinde jumys istemeıdi. Qorshaǵan ortaǵa, adamdardyń densaýlyǵy men tabıǵatqa keltirilgen zor kesapatty zalaldyń ornyn bir Qazaqstan memleketi ǵana toltyra almaıtyny belgili. Sondyqtan «Nevada–Semeı» HAQ ardagerleri men belsendileri álemdik qoǵamdastyqty birneshe ret ıadrolyq synaq qurbandaryna, birinshi kezekte balalarǵa kómek kórsetýge shaqyrdy.
KEREK DEREK:
1993 jyly Qazaqstan TMD-da alǵashqylardyń biri bolyp ıadrolyq qarýdy taratpaý týraly shartqa qosyldy.
-
1994 jylǵy jeltoqsanda álemniń ıadrolyq derjavalary Qazaqstanǵa qaýipsizdik kepildikteri týraly Memorandýmǵa qol qoıdy. Osy jyly el aýmaǵynan barlyq ıadrolyq qarýdy shyǵarý aıaqtaldy.
-
1995 jyly SIAP-taǵy sońǵy ıadrolyq zarád joıyldy.
-
1996 jyly Qazaqstan ıadrolyq synaqtarǵa jan-jaqty tyıym salý týraly shartqa qatysýshy boldy.
-
1997 jyly BUU Bas Assambleıasy Iadrolyq synaqtardan zardap shekken QR óńirlerine kómek kórsetý týraly qarar qabyldady.
Polıgon jabylǵannan keıin onyń bazasynda QR Ulttyq ıadrolyq ortalyǵy quryldy. Onyń qyzmeti synaqtardyń saldaryn zertteý men joıý problemalaryna, atom energetıkasynyń qaýipsizdigi mindetterin sheshýge baǵyttalǵan. Polıgondy demılıtarızasıalaý maqsatynda AQSH Qazaqstanǵa onyń ınfraqurylymyn joıýǵa qarajat bóldi. 1996 jyldyń qyrkúıeginde Kýrchatovta elektrondyq ónerkásipke arnalǵan baspa platalaryn óndirý boıynsha birlesken qazaqstandyq-amerıkandyq kásiporyn iske qosyldy. Munda halyqaralyq radıoekologıalyq ortalyq quryldy. Qazaqstandyqtar burynǵy ıadrolyq polıgonnyń ǵylymı-tehnıkalyq áleýeti beıbit atomǵa jáne adamzattyń bolashaǵyna jumys isteýi kerek degen senimde. «Nevada–Semeı» qozǵalysy halyqaralyq antıadrolyq qoǵamdastyqtyń belsendi múshesi bolyp tabylady. Osynaý birlesken kúshjigerge qaramastan, álem jańa táýekeldermen jáne qaýip-qaterlermen betpe-bet kelýde. Álemde qarýlaný jarysy artyp, halyqaralyq terorızm kúsheıe tústi. Bul jaǵdaı qozǵalys belsendilerin qatty alańdatady jáne olar jappaı qyryp-joıý qarýyn joıý jáne jerdegi ómirdi saqtaý úshin ári qaraı kúresýge daıyn. Osy maqsatta biz barlyq jınaqtalǵan tájirıbe men qolda bar áleýetti paıdalanatyn bolamyz.
«Nevada– Semeı» halyqaralyq antıadrolyq qozǵalysynyń kóshbasshysy Oljas Omaruly Súleımenovtiń pikirinshe, ıadrolyq synaqtardyń saldaryn joıý máseleleri – bizdiń jadymyz ben qaıǵymyzdyń Máńgilik qońyraýy. Sony umytpaǵan abzal...