Qasterli janýar
Erte zamandardan úı janýarlaryn qasterleı bilgen. Ózimiz ómir súrip otyrǵan qoǵamda ıtke qatysty túrli kózqaras bar. Halqymyz «ıt – adamnyń dosy» dep tekke támsildemegen. Búginderi úı-jaıynda ıt asyraıtyndar kóbeıgen. Sol sebepti de ertedegi adamdar bilgendeı adamǵa serik janýar dep atapty. Ǵalymdardyń aıtýynsha, adamnyń sózin uǵyp, qımyl is-áreketke baratyn birden bir maqulyq ıesi eken. Sol sebepti de úı janýary týraly birqatar oılardy tarqatýdy jón sanadyq.
ITKE QATYSTY UǴYMDAR
Qazaqy dúnıetanymda qasterli jan-janýarlardyń biri – «ıt». Halqymyz ózin qorshaǵan dúnıeden bólmedi. Ǵasyrlar boıy týǵan birshama mıfologıalyq sımvoldar, aıýanattarǵa nemese mańaıyna baǵyttap sóıleýge, aınalasymen syrlasyp, til qatysýǵa bolady deıtin paıymdaýlar birtindep kórkem fólklorǵa aýysyp, sakraldy («kıeli») sıpatta baǵyt aldy.
Qazaqtyń kóne nanym-senimderine baılanysty qalyptasqan salt-joralǵylar, óziniń sakraldy («kıeli») mańyzyn áli kúnge deıin joımaı saqtaýda. Osy oraıda, akademık Seıit Qasqabasov: «...Adamdar kúnde kórip júrgen ań-qustardyń ózderinen ózgeshe jan ekenin bilip, olardyń syrt túrine, qımylyna, ereksheligine kóńil bóletin bolǵan, sóıtip, ózin qorshaǵan jan-janýarlardy jaqsyraq, jaqynyraq bilýge tyrysqan. Bul iste olarǵa baıaǵy mıftik uǵymdar men eski nanym-senimder járdemshi bolady», – deıdi.
Qazaq arasynda dál búgingi ýaqytqa deıin «ıtkóılek», (ár óńirde, ár túrli) «ıtjeıde» («qasıet daryǵan bala kıimi») jańa týǵan nárestege kıgizedi. Arada qansha zamandar ótse de, túpki mazmunyn, «qasıetin» bubaǵany ańǵarylady. El arasynda «Dástúrdiń ozyǵy bar, tozyǵy bar» deıdi. Desek te, áli kúnge sheıin óziniń sıvolıkalyq jaǵynan erekshe mánge ıe. Qaıta, jyldar ótken saıyn, halqymyzdyń jadynda jańǵyryp, urpaqtan-urpaqqa mura bolýda. «It kóılek», «ıt jeıde» eń ejelden tamyr alatyn salt-dástúrdiń qaınar kózi ispetti.
Kóshpendiler sábıdiń kóıleginiń tigisin teris qaratyp, syrtyna shyǵaryp kıgizýdiń qasıettilik turǵyda mán-maǵynasyn tereń uǵynǵan. Sondyqtan «ıtjeıdeni» teris kıgizgende, bále-jáleden saqtandyrý maqsut tutylady. Dálirek ǵalym Halel Arǵynbaevtyń oıynan keltireıik. Zertteýshi: «Itkóılektiń etegin búkpeý ádeti balanyń jaqsy ósip, jasynyń uzaq bolýyn tilegen yrymǵa da baılanysty», – deıdi. Munda náresteniń názik etine kıimniń tigisteri batpaýy úshin arnaıy teris qaratylý óz aldyna, onyń fólklorlyq óresi, 40 kúnge deıin býyny bekip, ıt tıip aýryp qalmaý maqsatynda t.b salt-joralǵylar istelinedi. Mundaı joralǵylardy «til», «kóz», «sóz» tımeýdiń amaldarynyń birqatary deýge bolady. Eń ǵajaby, atqarylyp jatqan yrym-kádeler, jasaýshy men kórip qatysýshy (saltty úırenýshi) taraptan da esh kúmán týǵyzbaıdy. Bunyń sakraldy qasıetine sený, ılaný jaǵy basymyraq.
Mundaǵy sújetter eń basty úsh topqa bólip qarastyrylady. Dálirek: a) ıtkóılek qaýip-qaterden saqtaıdy dep túsiný; á) sábıdiń tynyshtyǵyna septesedi; b) balanyń bolashaq ǵumyrynyń jaqsy bolýyna áserin tıgizedi. Osyndaǵy tujyrymdardyń basty sımvolıkalyq beınesi – ıt. Sonymen qosa halqymyzdyń zerdesinde, úı janýarlarynyń alar orny bir tóbe. Sondaı-aq sakraldy túsinikterdi, (nanym-senimderge qatysty) bylaısha toptastyrý jón sanalyndy. Birinshi, yqylym dáýirlerden týyndaǵan salt-dástúr. Ekinshi, bastapqy qalpynan erozıaǵa ushyraǵan jón-josyqtar dep qarastyrýǵa negiz bar. Atalǵan taldaýlardyń tamyry tereńge ketedi. Degenmen, qanshama tezden ótti, biraq («qasterlilik») astary qaldy.
Túbi bir túrki halyqtarynda, kórshi mońǵolda da ıt erekshe qasıetke ıe. Bizder ony salt-dástúrimizde oryn alǵan jón-joralǵylardan bilemiz. Bul jaıynda A.Toıshan: «Sonymen birge eki halyqtaǵy osy sújetter, bizdiń oıymyzsha, qazaqtaǵy «ıtjeıde» saltynyń semantıkasyn ashýǵa derekteme bola alady. Nárestege «ıtjeıde» kıgizý salty - ıttiń túrki-mońǵol halyqtaryndaǵy «totem-baba» ekendiginiń bir dáleli. Sonymen birge osy mátin ejelgi zamanda «ıtjeıde» saltymen birge sınkretti ómir súrgen degen pikirdemiz», – deıdi.
Qazaqtyń eski kezeńderden bergi («sakraldy») nanym-senimderiniń birqanshasy ıtpen baılanysty. Joǵaryda, mysal retindegi ıtkóılektiń «kıeli(lik)» fýnksıasynyń ereksheligi týrasynda aıttyq. Ǵalymdar S.Qasqabasov, H.Arǵynbaev jáne A.Toıshanulynyń pikirleri bir-birine úılesedi. Báriniń tujyrymdary ıttiń kóshpeli halyqtar úshin orny bólek degendi ańdatady.
Sonymen qatar «Tórt túliktiń qasıeti» degen eńbekte zertteýshiler A.Toqtabaı men J.Seıtqulova ıttiń «totem» týrasynda mynadaı pikir qaldyrady. Olar: «Qazaq, qyrǵyz, ózbek jáne tatarlarda saqtalyp qalǵan «ıtjeıde», «ıtkóılek», «etkúlmák» ǵurpynyń máni ıttiń baǵzy zamandardaǵy mańyzy men totem-babaǵa tabynýdan qalǵan eken», – depti.
Sakraldylyqtyń taǵy bir kórinisi senýshilikten týyndaıdy dep júrmiz. Al ıttiń oqys áreketteri yrym-tıymdarda túrli-túrli sıpatta baǵalanady. Kóbine qazaqtar aıly túnde ıttiń ulýyn jaǵymsyz belgilermen baılanystyrady. Pende úshin qarańǵylyq qanshalyqty úreı berse, bul da sonshalyqty áser bergen. Osyndaı mezgilsiz ulý, mezgilsiz teris qylyq kórsetý halyq sanasynda úreımen tutastyrylady.
Naqtyraq, nanym-senimderdegi ıttiń «ulý» áreketine oı júgirtelik. Ittiń túrli qylyq áreketin ár halyq ártúrli túsingen. Bireýi jaqsyǵa jorysa, ekinshisi jamandyq sıpatynda uǵynǵan. Oǵan dáleldi myna mátinnen qarańyzdar: «Qazaq yrymynda mezgilsiz ýaqytta ıttiń ulyp, qyńsylaýy jamandyqtyń belgisi sanap, ondaıda «óz basyńa kórinsin!» dep ıesi jasqap, daýystap basyp tastaıdy», – delinedi. Bundaı «jasqap» tastaýdyń astarynda úlken mán bar. Iaǵnı, fólklordaǵy seskený, sekemdenýden týyndaǵan («kıeli tutý») «qasterli(lik)» uǵymyna saıatyndaı qubylys ispetti.
Teginde, sakraldy («kıeli») uǵymǵa negiz bola biletin, onyń syrtynda áýlıelik (svátoe) dárejesi aıshyqtalǵan janýar – ıt degen oı týady. Oıdy oı túrte kele, búginge sheıin ıtpen baılanystyrylǵan salt-dástúrler umytylmaı jetkenin bildik. Bunda: 1) senýshilikten týyndaǵan túsinik; 2) nanym-senimniń ǵasyrlar boıǵy qalyptasýynan shyǵatyn qasterlilik uǵym; 3) qubylýshylyqtan (ıttiń qasıettige aınalýyn aıtýdamyz) týyndaǵan zattar. Osy aıtylǵan tujyrymdar el-jurttyń sanasynda kómeskilengenimen, qaıta túlep, qasterli sıpatynan aınymaǵanyn uqtyrady.
Sol sebepti de bolar, uly dala tósindegi kóshpendiler órkenıeti men mádenıetinde ıt ardaqtalyp, rýhanı qundylyqtaryna arqaý kórgen. Tek qana qazaq halqynda emes, baýyrlas, týystas juraǵattyń bárine derlik osy tektes fólklorlyq túsinik taraǵanyn ańǵardyq. Bul kórinisten uǵatynymyz, ol ıttiń barsha úshin (álemniń aldynda da) qadir-qasıetiniń joǵarylyǵyn rastap, qýattaıdy.
Búgingi kúni «It - adamnyń dosy» dep erekshe qasterleımiz. Bul erteden jetken máteldeı. Sondaı túsinikterdiń bir kórinisin A.Toıshanuly: «Ertede aýa raıy jyly bop, adamdar molshylyqta ómir súrip, aspannan aq un jaýatyn, toq zaman bolǵan eken-mys. Sol ýaqytta bir kesir áıeldiń kórgensiz balasy aýyr dertten soń quıryǵyn appaq unmen tazalaǵan. Sonyń kesapaty atyp, jaratýshy qaharlanyp, aspannan un ornyna aq qar jaýǵyzypty. Adamdar ashtyqtan qyrylyp, úsip óle bastaıdy. Sol kezde ıt jaratqanǵa jalbarynyp, nesibe suraıdy. Qudaı oǵan bir tal bıdaıdyń masaǵyn beredi. Osylaısha ıttiń arqasynda adamdar alǵashqy dánge ıe bop, osydan bastap ony jerge egip, yryzdyq etetin bolǵan eken. Bizdiń qazirgi jep júrgen nanymyz sol ıttiń nesibesi kórinedi, sondyqtan ıt jeti qazynaǵa jatady. Al zaýalǵa ushyraǵannan keıin, adamdar bıdaıdy molaıtyp egip, azyq-túligin aýyr eńbekpen daıyndaıtyn bolǵan eken», – deıdi.
Mine, qazaq mıfterinde keltirilgen mysalda adamdardyń kesirinen haıýanattarǵa zıan kelip jatady. Munda adamnyń «kúná» (greh) jasaýy saldarynan jaqsy qasıetinen aırylady: a) áıeldiń kórgensiz balasynyń aýyr dertke shaldyǵýy; á) aýyr dertten soń quıryǵyn appaq unmen tazalaýy; b) jaratýshynyń qaharlanýy; v) ıttiń jaratqanǵa jalbarynyp, nesibe suraýy.
Atalǵan paıymdaýlardan kelip, ıttiń qadiri (qasıeti) artqanyn ańǵaramyz. Birinen ekinshisine qasıet aýady. Fólklorda buny qasterlikten qasterlenýge (sakralızasıa) aýysýy deıdi. Osy mysalǵa súıene otyryp, «It - jeti qazynanyń biri» deıtin tujyrymdamany tolyqtaı qoldaýǵa bolady.
Qudaıdyń ıtke bir tal bıdaıdyń masaǵyn berýin Táńirdiń ózi oǵan «sakraldy» qasıetin bergendeı bop seziledi.
Qazaq mıfterinde ıttiń sakraldy («qasterli(lik)») qyry anyq kórinis beredi. Jalpy, ár nárseniń ıesi, «kıesi» bary anyq.
Mátinde: «Qudaı taǵala áýeli adamnyń tánin topyraqtan jaratyp bolyp, jerge qoıyp, ózi tánge jan alyp kelmekshi bolyp ıtke kúzettiredi. Mine, sol kezde shaıtan kelip jynyn keltirmekshi bolǵanda, ıt úrip jolatpaıdy. Sonda shaıtan ıtke sýyq jiberipti. It júnsiz taqyr bolyp, ólip qalǵan mezgilinde, shaıtan adamnyń tánine birneshe márte túkirip jiberipti. Sol mezette Qudaı taǵala jandy tánge salyp shaıtanǵa qahar beripti. Biraq adamnyń boıynda kúná qalypty. Al ıtke adal qyzmeti úshin jyly ton beripti», – delinedi.
Bul mıfte shaıttannyń kesirinen japa shegetin – It. Al Qudaı jasampaz qaharman, dúnıeni jaratýshy ári bıleýshi bolyp beınelenedi. Ol óziniń qudiretti kúshi arqasynda adamdy jaratpaq nıette edi. Qudaı «jan» izdeýge ketken sátinde ıt qasıetsiz saıtanǵa aram pıǵylyn iske asyrýǵa mursha bermeıdi. Osy isinen jon terisi ashylyp qalsa da, ıt baıǵus adaldyq, berilgendik (vernost qasıetinen tanbaıdy. Aqyr sońynda shaıtan ózi qazǵan orǵa ózi túsedi. Adaldyǵynyń arqasynda asyǵy alshysynan túsetin ıt bolady. «Qazaq mıfinde kinási bar nemese kúnáǵa batqandy adamdy jazalaýshy Qudaı». Ekeýinde de ıttiń súıkimdi atanýyna onyń adal tirligi, pıǵyly sebep boldy. Sondyqtan adamzattyń da, jaratqannyń da aldynda qasterli bola bilgen. Munda ıttiń «kúzetýshi» fýnksıasynyń alǵa shyǵýy. Qudaıdyń ózi oǵan osy qasıetti arnaıy bergen. «Biraq sújettiń túp negizine qarasaq, olar alǵash kezde mıf bolǵany aıqyn sezilip tur. Keıingi zamandarda sakraldyq sıpaty joǵalǵan soń, olar eki ańnyń nemese jándiktiń qaqtyǵysy týraly kúlkili áńgime, bertin kele ertegige aınalyp ketken». Onyń sebebin osy mátinnen anyq ańǵardyq. «Ózi jan alyp kelmekshi bolyp ıtke tándi kúzettirip ketedi...» deıdi. Táńirdiń oǵan sengeni - ıtke bergen syıy dep aıtsaq ta artyq emes-ti. Ol osy qasıeti arqasynda adam balasyna bir taban jaqyn tur.
Qazaqy tanym-túsinikte «It – adamnyń dosy» deıdi. Kúndelikti turmysta ıesi qaıda baǵyt alsa, sonda jol tartatyny qaıran qaldyrady. Serigi, joldasy bop erýiniń de sakraldy maǵynasy bar-tyn. Ǵalym N.Myńjanulynan mysaldaıyq. Ol: "Qudaı taǵala adam balasynyń qalybyn jasap, jaratqanda, kindiginen oıyp tastalǵan shókim balshyqtan túz taǵysyn jaratypty. Ittiń únemi egesinen aırylmaı, qaıda barsa, sonda erip júretininiń sebebi sol», – dep jazady.
Shynynda keltirilgen mysaldyń jany bar. Ittiń adamzat aldyndaǵy negizgi fýnksıasy - «úı-jaıdy», «mal-múlikti», «qora-qopsyny» t.b nysandardy qorǵaý. Arasynda oǵan atalǵan obekterdi tapsyryp, adam óziniń kez kelgen sharýasyna júre berýi ıtke senim bildirgendiginiń aıǵaǵyndaı. Bálkim, el ishinde: «It - jeti qazynanyń biri» deıtinniń qasterli máni osynda bolar.
Ertegide (haıýanattarǵa qatysty) sakraldy uǵym-túsinikter baılanysty astarly oılar beınelenedi. Ittiń synshyldyǵy týrasyndaǵy ertegige zer salaıyq: «Ertede bir Shaıqoja atty adamnyń Maıtaban degen tóbeti bopty. Úı mańyna bóten adam keltirmeıdi ári qara joldyń ótine baryp, aldyńǵy eki aıaqtaryn tósep jatyp alady eken. Bir kúni kórshi aýyldyń ıti kórip: «Sen nege jatyrsyń?» – deıdi. Sonda Maıtaban álgi ıtke: «Men adam balasyn synap turamyn, jaqsy adam eshteńe istemeı, aınalyp ótedi, jaman adam teýip ketedi», – dep jaýap beripti.
Atalǵan ertegi ıttiń sakraldy (qasterli) úı janýary ekendiginiń bir kórinisi ispetti. Munda tóbettiń boıyndaǵy qasıetterdi bylaısha jikteýge bolady. 1) tóbettiń ıesine adaldyǵy; 2) ıttiń minez tanyǵyshtyq qyry; 3) jaman men jaqsyny aıyra alýy; 4) bolǵan oqıǵadan túıin shyǵara bilýi.
Budan shyǵatyn oı – jalpy, adamzat pen janýarlar arasyndaǵy beısanaly keıbir is-áreketterden úlken sabaq alýǵa bolady. Bul mysal sújettik qurylymy jaǵynan da, fılosofıalyq qyrynan da hám fólklorlyq maǵynasynyń ózgesheligi jáne rýhanı kórkemdigimen erekshelenedi. Ertegide ıt pálsapa (synshyldyǵy) jolynda kúresker, synshyl qaıratker etip sýretteledi. Mátinde baıandalǵan is-áreketteri ıtti sakraldy dárejege taǵy bir márte kóterdi. Ádette, oǵan zábir berip, zıanyn shektirip jatatyn kóbine aınalasyndaǵylar bolyp tabylady. Tikeleı aıtqanda, ıttiń tynysh ǵumyr keshýine tosqaýyl keı adamdardyń ozbyr is-áreketteri nemese qaskóılerdiń jaýyzdyq pıǵyly bolmasa neshe túrli arazdyqtar sebepshi bolyp jatady. «Iesiniń qamyn oılaıtyn syrttan nemese ıt týraly shyǵarmalarda ony «qasıetti» dep eseptegen». Onyń eń basty erekshe kózge túsetin qasıeti – ustamdylyq.
Úı janýarlary jaıyndaǵy qazaq fólklorynda aldyńǵy qatardaǵy basty tulǵa – ıt. Onyń aqkóńil jáne elgezektik minezderi jalpyǵa aıan. Keıbir sátterde «ózgelerdiń» aldaǵanyna ılanyp, bir orynda turmaı typyrshyp, oılamaǵan sátte opyq ta jep jatady. Eń ǵajaıyp sáti – alystan egesiniń eńsesin kórgen kezi. Sondaı-aq qorqaq keıpinde uıasynda baryp, aldyńǵy aıaqtaryn aq jastyq retinde tósep úndemeı jatsa da, biraq únemi, qashan qarasańyz da, ol árdaıym batyr bolyp keledi. Rasynda, halqymyzda «Adamnyń jaqsysyn ıt pen bala biledi» dep astarlanyp, támsildenedi.
Ańyzda sakraldy túsinikter birshama birizdilenedi. Jurt arasynda «ár ańyzdyń túbinde bir shyndyq» degen sóz kezigedi. Sonymen, Qojamqul-Bek Balhıdiń «Tarıhı Qypshaqı» eńbeginen mysal keltiremiz. Onda Nuh paıǵambar zamanyndaǵy ıt pen mysyqqa qatysty ańyz bar. Topan sý basqanda, ıt pen mysyq teke tiresi taǵy baıqalady. Ol ańyzdyń baıany mynadaı: «...Kemede ıt ámirge qarsy shyqty. Ol óziniń jubymen uıyqty. Mysyq bul oqıǵany Nuhqa jetkizdi. It sógis aldy, biraq moıyndamaı, mysyqtyń sózin joqqa shyǵardy. Marǵaý ókinip, Qudaıǵa jalbarynyp: «Sen danasyń, men shyn aıtyp otyrmyn. It meni ótirikshi dep aıtyp otyr. Maǵan kómektese kór!» deıdi. It ekinshi márte óziniń jubymen jaqyndasty. Qudaı Taǵala ekeýin ajyramastaı qylyp jabystyryp qoıdy. Mysyq Nuhqa ol týraly habarlady. Ol ıtti minájat qylyp: «Mysyq meni halyqtyń aldynda abyroısyz etti. Onyń da abyroıyn al!» dep ótindi. Onyń bul ótinishi oryndaldy. Oǵan bir qasıet berdi. Olar bir birimen kezdesken kezde talasatyn boldy. Kez kelgen bul talasty estigen kezde, olar mysyq pen ıt ekenin birden bildi.
QASTERLİ JANÝAR
Sakraldy («kıelik(lik)») turǵydan osy oqıǵany saralap kórelik. Bul mátinde mynadaı jaǵdaı baıqalady. Onda: 1) Kemedegi ıt pen mysyqtyń janjaldasýy; 2) Aqyry birin-biri abyroısyz etýi; 3) Sońynda kez kelgenniń talasty estise, mysyq pen ıt ekenin birden bilýi. Bul – ymyrasyzdyq. Bedelden aırylý. Demek, tartys eshkimge opa ápermesi anyq. Este joq eskide «qasterli» sanalǵan janýarlardyń bertin kele «qarapaıym» aıýanǵa aınalǵan sátteri de bolady.
Qazaq jurtynyń qasterli, qasıetti («sváshennoe») uǵym-túsinikterge qatysty kózqarasy tym erekshe. Baıqasańyzdar, «bu dúnıe men fánı dúnıe» arasyndaǵy kúndelikti ómirdegi jaǵdaılardy maqaldap hám máteldep, oıdy astarlap jetkizgen. «Tutastaı alǵanda, maqal dıdaktıkalyq maqsatta, tálim-tárbıelik jáne tanymdyq qyzmet atqaratynyn aıtý kerek. Sodan soń adamdardy birdeńeden saqtandyrý úshin aıtylady, ıaǵnı bul jerde ol «tyıym» túrinde bolǵandyqtan belgili dárejede magıamen baılanysy bar ekendigi baıqalady...Teginde, malǵa, haıýanatqa jáne tabıǵat qubylystaryna baılanysty maqaldardyń kópshiligi alegorıalyq sıpatqa ıe bolǵan. Olar kóbinese túpki maǵynasyna emes, jańa tulǵada, adam ómirine qabysa jalǵastyrylyp aıtylady». Sakraldy (qasterli) túsinikterdiń qasıetin ashý maqsatynda maqal-mátelderdi qoldanýdy jón sanaımyz.
- It – úıdiń qulaǵy.
- It júırigi tazy bolmaıdy, et maıly bolyp, qazy bolmaıdy.
- It úredi, kerýen kóshedi.
Qazaq arasynda ıttiń qadir-qasıeti tym bólek ekendiginiń bir kórinisi osy maqal-mátelderdiń ǵıbrattylyǵynda bolsa kerek-ti. Birinshi maqal-mátelde «úıdiń qulaǵy», ekinshide, bári birdeı tazyǵa (qazaq úshin – qasterli úı janýary) jetpeıtindigi, úshinshide ýaqyt (pálsapalyq turǵyda) ólsheminde de ıtti qosa baıandaýy oǵan halqymyzdyń yqylasy «ıgi» ekenin kórsetedi. Sondyqtan «túz taǵysy, qasterli janýar» degen oıdy qýattaıtyndaı bop kórinis beredi. Bizde kóbine úı janýarlarynyń ishinde erekshe daralanyp turatyny da – ıt.
Qoryta túıindeımiz. Qazaq halqynda, onyń syrtynda álem halqynyń túsiniginde haıýanattardy qasterli sanaý – ǵasyrlar boıy qalyptasqan uǵym. Qazaq jurty syrtqy jan dúnıemen tyǵyz baılanysta. Biz sózdiń magıasy, qudiretti, qasterli dep senemiz. Qazaq halqy keıigende: «ıt adam ekensiń» nemese «mysyq tileýles» deıdi. Bizdiń ata-babalarymyz óte dana. Burynǵylardyń árbir sózinde astarly oı sezilip turady. Maqal-mátelderinde «Jaqsy ıt óligin kórsetpeıdi» deıdi. Aınaladaǵy jan dúnıeniń báriniń qadir-qasıetin («sakraldylyǵyn») boılaryna sińirgeni sonshalyqty, janýarǵa zıan etkendi obal bolady, olardyń «kıesi» urady deıtin. Jalpy, osydaı nanym-senimderden «qasıetti», «kıeli», «qasterlilik» uǵym-túsinigi qalyptasqanyn ańǵaramyz.