Kún saıyn ınternette kóz aldymyndan myńdaǵan jarnama usynystary shyǵyp jatady.
Olar qosymshalarda, áleýmettik jelilerde, saıttarda jarıalanady. Bir qaraǵanda esh zıansyz kórinedi. «H» belgisin basyp, odan ári tańdalǵan fılmdi nemese jańalyq toptamasyn oqı beresiz. Alaıda, osyndaı «h» belgisiniń keıbiri adamdardy jalǵan veb-saıttarǵa baǵyttaýǵa jáne paıdalanýshylardyń gadjetterine vırýstar engizetini bar, dep habarlaıdy Almaty-akshamy.kz.
Internettegi jarnamadan qandaı qaýip bar jáne olardan qalaı qorǵaný qajet?
Bul jaıynda Fingramota.kz kıberqaýipsizdik salasyndaǵy sarapshylary óz oılaryn ortaǵa salady.
Aldaýdyń basty tásili
Alaıaqtar adamdy aldap, jeke jáne tólem derekterin alý úshin barlyǵyna daıyn. Olardyń basty maqsaty – paıdalanýshyny shynaıy saıt/arna/qosymsha arqyly qaqpanǵa túsirý.
«Jarnamada fıshıngti qoldaný – alaıaqtar úshin eń tanymal jáne sátti iske asatyn, meılinshe qarapaıym tásil. Alaıaqtar tanymal ınternet resýrstardan jarnamaǵa oryn alyp, zıandy baǵdarlamalyq qamtylymdardy júgirtpeli habarlandyrýǵa nemese bannerlerge engizedi. Eger paıdalanýshy habarlandyrýdy bassa, ondaǵy birneshe URL arasynda qaıta adresteý bolady jáne jalǵan veb-saıtqa tap bolyp, óziniń gadjetine vırýsty baǵdarlamalyq qamtylymdy avtomatty túrde ornatyp alady. Mundaı zıandy baǵdarlamalar jarnamalyq habarlandyrýdyń bir pıkselinde de bolýy yqtımal», - deıdi kıberqaýipsizdik, AT jáne komýnıkasıalar salasyndaǵy táýelsiz sarapshy Evgenıı Pıtolın.
Sarapshy jarnamanyń aldamshy ekenin túsiný úshin parasat-paıymyńyz kómektesetinin aıtady. Mysaly, tez baıý sqemalaryn qamtıtyn jarnamaǵa, lotereıa alaıaqtyqtaryna, 1 mınýtta kredıt alýǵa jáne t.b. saqtyqpen qaraý kerek. Eger jarnamada qoljetimdilik bolsa, munyń aldamshy bolýy ábden múmkin. Muny teksermeı-aq, múlde mán bermegen jón.
Taǵy qandaı qaýip bar?
Mezi etetin jarnamalar arqyly Siz óz kompúterińizge pernetaqta tyńshysyn (keılogger) da júktep alasyz.
«Keılogger – sizdiń pernetaqtamen jasaǵan barlyq manıpýlásıalaryńyzdy, sonyń ishinde logınderdi, parólderdi jáne basqalarynyń engizilýin saqtap alatyn jáne jazatyn zıandy baǵdarlama», - deıdi QR İshki İster Mınıstrliginiń kıberqylmysqa qarsy kúres ortalyǵynyń bastyǵy Jandos Súıinbaı.
Sarapshynyń pikirinshe, hakerler ustap qalǵan aqparatty qashyqtyqtaǵy serverine jibere alady.
Kóbinese taqyryby «men mundalap» turatyn jarnamalar Sizdi tanymal ınvestısıalyq kompanıalardyń klon-saıttaryna alyp kelýi múmkin. Jalǵan veb-saıttardyń dızaıny shynaıy veb-saıttarmen birdeı.
«Alaıaqtar eski sqemalar boıynsha jumys isteıdi, qor naryǵynda 99% yqtımaldyqpen tabys tabýǵa ýáde beredi nemese qysqa merzimde qomaqty aqsha tabýǵa múmkindik beretin ǵajaıyp platformalarǵa kirý úshin saýalnamadan ótýdi suraıdy. Munyń sońy nege ákelip soǵatynyn boljaý qıyn emes. Internet keńistiginde, ásirese fıshıngtik saıttarda ózińizdiń derbes derekterińizdi qaldyrmańyz», - dep eskertedi Jandos Súıinbaı.
Sondaı-aq, adamdy mezi etetin jarnamalar arqyly siz jalǵan ınternet-dúkenderge tap bolýyńyz múmkin.
«Taýar baǵasy basqa satýshylarmen salystyrǵanda tym tómen bolatyn saıttarǵa tap bolsańyz nemese taýardy jetkizý merzimi men quramy habarlandyrýda kórsetilgen derektermen sáıkes kelmeıtin jaǵdaıda, saq bolǵanyńyz jón», - deıdi sarapshy.
Bul jarnamadan qalaı qutylýǵa bolady?
Bizdiń aınalymyzdyń barlyǵy – jarnama. Aıaldamada, kireberiste, tipti áleýmettik jelilerdiń ózinde jarnama kóp. Odan 100% qutyla almaıtyn shyǵarmyz, biraq qysqartýǵa bolady.
Júrgen jerińizdi qadaǵalap otyratyn gadjetegi geolokasıany alyp tastasańyz, targettelgen (qaıtalap kórsetiletin) jarnamany óshirip tastaýǵa bolady. Sondaı-aq, braýzerdiń teńsheýlerin muqıat tekserip, izdeý bólimindegi derekterdi avtomatty túrde keshteýdi ornatýǵa bolady. Qaıtalap shyǵa beretin jarnamalardy qysqartyp nemese tutastaı alyp tastaı alatyn, mysaly AdBlock sıaqty tegin qosymshalar bar.
Kıberqaýipsizdik jónindegi sarapshylar óz qaýipsizdigińiz óz qolyńyzda ekenin eske salady. Gadjetterińizge árqashan lısenzıasy bar baǵdarlamalardy ornatyńyz. Bul baǵdarlamalar sizge zıandy BQ-ny der kezinde anyqtaýǵa jáne kompúterińizdi yqtımal qaýipterden qorǵaýǵa kómektesedi.
Sondaı-aq, smartfon nemese planshetke vırýsqa qarsy baǵdarlama ornatýdy umytpańyz. Ásirese, siz olardy tólemderdi júzege asyrý úshin paıdalansańyz, antıvırýsty ornatyńyz. Apple, Google jáne Microsoft operasıalyq júıelerin únemi jańartyp otyryńyz, paıda bolýy múmkin osaldyqtardy túzetýdi de umytpańyz.
Sarapshylar URL mekenjaıdyń jazylǵanyna nazar aýdarýǵa da keńes beredi. Vırýs kóbine qurylǵyǵa elektrondy poshtaǵa salynǵan faıl arqyly nemese fıshıngtik saıtqa silteme arqyly kirip jatady. Onyń ústine, alaıaqtar elektrondy poshtanyń mekenjaıyn resmı nemese memlekettik mekemelerdiń mekenjaılaryna uqsastyryp jasap alýy múmkin, al bankter men onlaın-dúkenderdiń ınterfeıs-saıttarynyń siltemesinde tek bir nemese birneshe tańbany ózgertýi múmkin. Óz derekterińizdiń buǵattalýyn boldyrmas úshin, únemi olardyń rezervtik kóshirmesin jasap otyryńyz. Bul shıfr anyqtaýshy vırýstardan qorǵap qana qoımaı, sondaı-aq qurylǵy synyp qalǵan jaǵdaıda aqparatty saqtaýǵa kómektesedi. Qorǵaý deńgeıi neǵurlym joǵary bolsa, soǵurlym qurylǵyńyzǵa jáne derekterińizge eshqandaı zıan keltirilmeıtinine senimdi bolasyz. Mundaı múmkindigi bar akkaýnttardyń barlyǵynda qos faktorly aýtentıfıkattaýdy iske qosyńyz.
Atalǵan qarapaıym da, tıimdi qaǵıdalardy saqtasańyz, qarajatyńyzdy alaıaqtardan qorǵaı alasyz. Týǵandaryńyz ben jaqyndaryńyz alaıaqtardyń qaqpanyna túsip qalmas úshin bul jaıynda olarǵa mindetti túrde aıta júrińiz.