Qazaqta «Eńbek etseń – emersiń» degen maqal-mátel bar. Dáp búgingi zamanǵa qarata aıtylǵandaı.
Damyǵan elderge nazar aýdarsaq, bári ekonomıkalyq ózgeristerge kóp kóńil bólgen. Ózi adam balasyna úsh nárse ǵana qajet kórinedi. Olar: azyq-túlik, kıim-keshek, baspana. Osy taqyryptar tóńireginde ekonomıka ǵylymynyń kandıdaty, belgili ekonomıs Úles MADIARULYMEN tildestik.
Damyǵan elderden úıreneıik
– Ádil qoǵam degenimiz ne?
– Bul fılosofıalyq hám jalpy suraq. Álbette, maǵynaly sóz. Bizdińshe, ádil qoǵam – eldiń barlyq salada órkendep ósip, qanat jaıýy.
Memleket basshysy Qazaqstan halqyna arnaǵan kezekti Joldaýynda birqatar ózekti máselelerdi qaýzap ótti. Naqty tapsyrmalar berdi. Óńdeýshi ónerkásipti qolǵa alý týraly jaqsy bastamalar kóterdi. Shynynda, paıdaly qazbalar máńgi bola bermeıdi. 30-40 jyl bola ma, túbi sarqylady. Bul dúnıede máńgi baqı eshteńe joq. Jer asty baılyqtary sarqylady eken dep, qarap otyra berýge bolmaıdy. Barynsha shaǵyn jáne orta bıznesti qoldaı bereıik. Bireý jip ıirip, kıim tikse, endigisi tórt túlikti túletip et, sút ónimderin shyǵarsa, kelesisi sapaly úıler salsa, odan artyq ne kerek?! Mine, bul árbir janǵa eń qajet nárseler.
Biz únemi mysalǵa aıtatyn Japonıada tabıǵı resýrstar neken-saıaq. Múldem joq desek te, artyq aıtpaǵandyq bolar. Eń basty tórt araldan quralǵan, jan-jaǵy muhıtpen shektelgen. Soǵan qaramastan, myqty adamdardyń keremet ıdeıalaryn paıdalana bildi. Importty azaıtty, eksportty kóbeıtti. Ǵylymı tehnologıalyq progresti nyqtap qolǵa aldy. Álemdegi avtomobıl óndirisi, smart tehnıka, elektronıka – bári-báriniń avtory japondyqtar. Sonymen qatar, ulttyq mentalıtetin saqtap, bala balıǵat jasyna jetkenshe óz dilin, tilin boıyna sińirip otyr. Kúnshyǵys eline tańdanbasqa shara joq.
Arab elderin jıi aıtamyz, qyzyǵamyz. Qyzyqpaýǵa qoımaıdy ǵoı. Arab topyraǵynda ótken 1950 jyldary munaı tabyldy. 1980 jyldary munaıdy óndire bastady. Oǵan deıin halqynyń jaǵdaıy múshkil-tuǵyn. İsherge asy, kıerge kıimi bolmaǵandar qatary jeterlik edi. Alaıda, sol eldiń basshylary óte aqylmen is bastady. Osy kúni udaıy aıtylatyn «munaıdy Jaratqannyń bergeni» dep sanady. Osy sózdiń qudiretin alǵa tartty. Tek halyqqa paıdasy tıetin ispen shuǵyldandy. Birikken Arab Ámirlikteri, Saýd Arabıasynda Dýbaı, Abý-Dabı, Er-Rıad sıaqty ǵajaıyp shaharlar dúnıege keldi.
Bul megapolıster Shyǵys Azıanyń qarjy-ınvestısıalyq ortalyqtaryna aınaldy. Týrızm tez qarqyn aldy. Altyn barlandy, bıdaı ósirý tehnologıasy ıgerildi. Bylaısha aıtqanda, qý dalany jaınatyp, kórkeıtti. Óz basym Dýbaıda boldym. Kóp dúnıesine tamsanyp qaıttym. Óziniń jergilikti turǵyndary óte aýqatty turady eken. Arabtar basshylyq, menedjerlik qyzmetterde isteıdi. Olar elıtaly úılerde jasaıdy. Qymbat kólikter tizgindeıdi. Aılyq-tabystary joǵary. Arabtyń dárejesi birinshi kezekte eskeriledi ári deńgeıi joǵary sanalady. Úılerdiń ózi ret-retimen, zamanaýı formatta sapaly salynǵan. Tipti, shetkeri aýdandaryndaǵy sheteldikterdiń baspanasy eshkimnen kem emes. Adal kásippen shuǵyldanyp, ómir súrýge múmkindik mol. Biraq Pákistan, Úndistan sıaqty, t.b. aınalasyndaǵy elderden kelip mıgrant bolyp isteıtinder de barshylyq. Bir sózben aıtqanda, jerdiń jumaǵy dersiz. Osynshama jetistikke 40 jylda jetti. Bizge úırener jaqsy tustary jeterlik.
Qytaı Halyq Respýblıkasynyń tasy órge domalap tur. 1,5 mıllıardqa jýyqtaǵan qytaılyqtardyń shyǵarmaıtyn ónimi, jasaımyn buıymy joq shyǵar. Saýda-sattyqqa óte beıim. Halqy eńbekqor. Baıaǵyda aıtatyn, olar dúnıejúziniń 8-shi ekonomıkasy bolyp qosylýdy ditteıdi dep. Bálkim, osyndaı qarqynmen jyljı berse, odan da joǵarylap keter. Qytaılar ónimdi sapaly, orta, sapasy tómen qylyp jasaıtyn kórinedi. Árıne, básekelestik naryq bolǵan soń, árkim óziniń shama-sharqyna qaraı saýdalasady. Qytaıda ekonomıkaǵa qatty kúsh salady. Kapıtalızmniń barlyq qyr-syryn meńgerip aldy. Óziniń san myńdaǵan jyldan bergi, Konfýsıı, Lao Szy sıaqty ǵulamalary salǵan joldan taımady. Paraqorlar atý jazasyna deıin kesiledi. Ádet-ǵurpyn saqtady. Jahandaný úrdisine jutylmaı keledi. Baǵamdaı kelsek, Aspanasty eliniń ónegeli jaqtary kózge uryp, menmundalap tur.
Osy salystyrýlardy tekke aıtpadyq. Árbir damyǵan derjava ekonomıkalyq táýekelderge barǵan. Úlken aýqymdy reformalar jasaı bilgen. Meılinshe defoltqa ushyramaı, paıdaǵa kenelýdiń joldaryn qarastyryp otyrǵan. Bıznestiń órkendeýine jol ashqan. Árbir kásiporynnyń jandanýyna atsalysqan. İs bastaǵan adamnyń kásibin tartyp almaǵan. Osyndaı jaqsy ister nebári 30–40 jylda alǵa shyǵyp ketýge septesken. Qazaq eli joǵaryda aıtylǵan oı-pikirler men usynystardy myqtap qolǵa alyp, ár qazaq birin-biri qoldap, isti óniktirse, sózsiz órkendeımiz. Buǵan bas qatyratyn matematıkalyq esep-qısap kerek emes. Buny jurtqa túsinikti arıfmetıkalyq damý progresi desek, týra bolar. Biz armandaǵan Ádiletti Qazaqstan – osy, osyndaı qarapaıym etaptardan óte bilse, is júzinde ádil qoǵam ornaıdy.
– Inflásıany qalaı tejeımiz?
– Bul eń birinshi memlekettik másele. Muny sheshýdiń joldary bar. Ol týraly álginde salystyrmaly túrde aıtyp óttik. Endi sonyń túıinin tarqatyp aıtalyq. Inflásıa – óńdeýshi ónerkásipti qolǵa alǵanda tómendeıdi. Bul qarjygerlerdiń únemi aıtatyn dáıekteri.
Qazir Qazaqstanǵa sút, qaımaq, maı ónimderi Qyrǵyz, Belarýsten tasymaldanady. Janar-jaǵarmaıdyń biraz bóligi Reseıden ákelinedi. Barsha plasıkalyq zattar Qytaıdan keledi. Dári-dármekke deıin syrttan tasımyz. Bul aıtylǵandar ımporttyń bir parasy ǵana. Eger óz as-aýqatymyz ózimizde óndirilse, bıdaıdy tonnalap satqansha, nan ónimderin shyǵarsaq, aıran, qurt – barshasyn ózimizge qoljetimdi etsek, bolady ǵoı. Qazaq brendimen elimizdiń ishki naryǵyna temir tulpardy kóptep shyǵarsaq eken. Eń bastysy, kópqabatty úılerdiń sapasyna basa nazar aýdaraıyq. Halyqtan túsetin talap-tilekterdi durystap qaraıyq.
Bizde baılar baıyp, kedeıler kedeıshilik sheginen shyǵa almaı jatyr. El-jurtty ıpoteka, kredıt qysyp barady. Paıyzdary tym kóp. Qaryzdy óteıin dep azamattar densaýlyqtan aıyrylyp jatyr. Halyqqa járdem berý kerek. Óıtkeni, halyqtyń esebinen túsetin búdjettik túsimder eldiń áleýmettik ahýalyn retteýge baǵyttalýy tıis. Teńgeniń quny artsyn desek, zaýyt, fabrıka, sehtar ashý qajet. Múmkindiginshe zamanaýı tehnologıalardy paıdalanaıyq. Qazaqstanda ártúrli buıym shyǵarylsa, Reseı men Qytaıdyń naryǵyna ótkize alamyz. Ortalyq Azıada alys-beristi arttyryp, qarjylyq áleýetimizdi retteı bergen durys. Sonda ınflásıa deńgeıi 1,5-2 esege deıin azaıady.
«Ǵalymnyń haty, jaqsynyń aty ólmeıdi»
– Baı degenimiz kim?
– Ol qoǵamǵa sharapatty adam. Áýeli óziniń jaqyndarynyń jaǵdaıyn jasasa, sodan keıin ózgelerge de qol ushyn bere alady. Eshkimge eshteńe bermeıtin, shyq bermes Shyǵaıbaı bolsa, ondaı dúnıeqońyz kimge kerek?!
Dúnıe jıǵan bir bólek. Sony uqsata bilgen – naǵyz qazaqı adam. Baılyqty eshkim basqa ǵalamshardan kóterip ákelmedi. Ony halyqtyń arasynan jınady. Belgili bir mólsherden asyp-tasyǵannan keıin elmen bólisken abzalyraq. Negizi, mesenat jandar bar. Olardyń sany artýy kerek. Keıde oılaımyn, nege jaqsylyq jasaýdan jaryspasqa?! Báribir, jıǵan-tergen bul dúnıede qalady. Eshkim o dúnıege baılyǵyn arqalap óte almaıdy. Múmkindiginshe halyqqa járdemdesken jón. Sebebi , «Ǵalymnyń haty, jaqsynyń aty ólmeıdi».
Elde orta tap qalyptassa, jaqsy bolar edi. Nesıesiz úı, kredıtsiz kólik, orta kásipten násip taýyp otyrsa, qandaı keremet. Sol kúnge jetý úshin iltıpatty isterdi, áleýetti adamdardyń eńbek-kúshin, oı-qabiletin paıdalanaıyq.
Kezinde qazaqtyń baılary bir-bir aýyldy ustap, sol eldiń muń-muqtajyn elep-eskerip otyrdy. Bundaı ıgi is tarıhymyzda saırap jatyr.
Mádenıetti qalyptastyrý kerek
– Qoǵamnyń áleýmettik damý baǵyty qalaı?
– Biz kúnde jumysqa kelemiz. Kóbine kóligimdi Momyshuly beketine qaldyramyn. Metromen «Abaı» stansasyna deıin kelemin. Sonda adamdarǵa qaıran qalamyn. Jastar jaǵy úlkenderge oryn bere qoımaıdy. Jap-jas bolyp qulaǵyna qulaqqap ilip, estimegen, kórmegendeı keıip tanytady. Egde kisiler de ózine oryn bergenge raqmet aıtpaı, quddy bir mindet sıaqty qaraıdy. Sosyn tatýaj jasap, uldar qulaǵyna syrǵa taǵyp, qyzdar áýretti múshesin ashyp júrmese eken. Buny aıtpaıyn deseń, bolmaı bara jatyr. Urpaq tárbıesimen búgin aınalyspasaq, erteń kesh bolady-aý!
Balalarymyzdy balabaqsha, mektepke aparamyz. Sonda jas ata-analar balasyn sonsha óbekteıdi. Esiktiń aldyna deıin kóligimen jetkizýge tyrysady. Sosyn keptelis bastalady. Sóıtip, jumysqa baratyn ýaqytty ózimiz joǵaltamyz. Jolda jaǵa jyrtyspaıyq. Asyǵyp-aptyǵyp bir bálege dýshar bolsa, eshkimniń eshteńesi ketpeıdi. Urys-keris, aıǵaı-shý bizge jat qylyq. Osyndaıdyń barshasy turmystyń taýqymetinen shyǵady. Mádenıetti adam kez kelgen qıynshylyqty eńseredi.
Bir joly issaparmen Túrkıanyń Ankara astanasynda boldyq. Ankara Hadjy Baıram Velı Ýnıversıtettiń sol kezdegi rektory jáne elshisimen jolyqtyq. Prezıdent saraıyna da bardyq. Túrik baýyrlar qushaq jaıa qarsy aldy. Ǵylymǵa asa kóńil bóledi. Bir sózben aıtqanda, ǵalym, ustaz, dáriger qadirli mamandyq eken. Biz sol baıaǵy Scopus problemasy jaıly sóılestik, ǵylym týraly pikirler almastyq. Sonda bizdiń qazaq delegasıasyn ózderiniń meıramhanalarynda kútti. Olar qansha qonaqqa yńǵaıly jasaǵanmen, dastarhandy qazaqtaı etip jaınatýdy bizden asyra almaıtynyn aıtty. Mundaǵy oıymyz, bir eldiń ekonomıkasy jaqsy bolsa, endigisiniń kóńili darhan bolatynyn ańǵardyq.
Qazaqı urpaq qalyptassa eken
– Eńbek ónimdiligin arttyrýdyń joldary qandaı?
– Bul da tikeleı urpaq tárbıesine tireledi. Búgingi jasóspirimder álsiz, áljýaz sıaqty. Qalada ósken balalardy ýaıymdaımyz. Bala syrtqa shyǵyp oınamaıtyn bolyp barady. Qolyndaǵy smartfondardan bas kótermeıdi. Internetti bir sát ajyratsań, ashýlanyp, qabaǵyn túıip shyǵady. Erteń ol bala 40 jasqa jetip eseıgende, qoǵamǵa qajetsiz bolyp qalmasa jarar edi. Osyndaı býyn kóp qalyptassa, eshteńege ebi joq, qolynan is kelmeıtinder qaptaıdy.
Birde býhgalterimiz kelip, keńsedegi qazaqúı, jaılaý, aýyldyń tynys-tirshiligi beınelengen kartınaǵa kózi tústi. Biraz dúnıeni esine aldy. Sonda ákesi bala kúninde aýylǵa jıi ertip aparyp turypty. Sonyń mánin endi túsinip júr eken. Bizdiń ákeıde kózi ashyq, kókiregi oıaý azamat edi. Tarazda aýlada oryssha oınap óstik. Biraq ata-anamyz árqashan qazaqsha tildesetin. Salt-dástúrdi saqtaıtyn. Keıde oryssha sóılesem, únsiz jaýap bermeı qoıatyn. Udaıy aýylǵa baryp, aǵaıyndardan qol úzbedik. Áke-sheshemizge aýyldan topyraq buıyrypty. Ómir baqı Almaty, Taraz syndy qalada tursa da, bizdi týǵan-týystarǵa jiberetin. Óz basym áke qadirin 30 jasqa taıaǵanda túsine bastadym. Qazir 15 jasar ulymdy aýylǵa ertip, týysqandarmen aralastyryp júremin. Halqymyzdyń «Áke kórgen oq jonar, sheshe kórgen ton pisher» degeni osy shyǵar. Eger tirlikke epti, sanaly urpaq tárbıelesek, eńbek ónimdiligi sózsiz artady. Sondaı-aq, oılaǵandarymyzdy tezdetip iske asyra alamyz.
– Úlken rahmet!
Áńgimelesken Oljas JOLDYBAI.