Ótken senbide Saýd Arabıasynyń astanasy Er-Rıad qalasynda Arab jáne Islam elderiniń kezekten tys samıti ótti. Jıynnyń basty taqyryby – Palestına–Izraıl máselesi boldy. Ásirese, 11 myńnan astam adam kóz jumǵan Gazadaǵy qandy qyrǵyn negizgi taqyryp retinde talqylandy. Jıyn sońynda taraptar ortaq deklarasıaǵa qol qoıdy. Onda Arab jáne Islam elderiniń Izraıldi áskerı qylmys boıynsha aıyptap, halyqaralyq sotqa shaǵym túsiretini aıtylǵan. Dálirek aıtsaq, Halyqaralyq qylmystyq sotynyń prokýrorynan Izraıldiń áskerı qylmystary boıynsha tergeý júrgizýdi talap etken. Sonymen, Er-Rıadtaǵy jıynnyń qandaı mańyzy bar? Halyqaralyq sot ne isteı alýy múmkin? Áskerı nemese soǵys qylmysy nemen aıyrmalanady? Adamzatqa qarsy qylmys degen ne? Endigi sóz osy suraqtar tóńireginde órbimek...
Er-Rıadta qabyldanǵan deklarasıa
Arab jáne Islam elderiniń basshylaryn jınaǵan samıtte qorytyndy deklarasıa qabyldandy. Bul deklarasıa Halyqaralyq sot prokýrorynan Izraıldiń áskerı qylmystary týraly tergeý júrgizýin talap etedi. Negizgi mazmunynda Izraıldiń osyǵan deıin Ierýsalımdi qamtyǵan Palestına jerinde jasaǵan áskerı qylmystaryna qatysty tergeýdi tolyq aıaqtaýdy talap ketken. Sonyń qatarynda adamzatqa qarsy qylmys faktilerin de ashyq tergeýdi suraǵan. Al osy qujatqa qol qoıǵan Islam yntymaqtastyq uıymy men Arab lıgasynyń barlyq múshelerine halyqaralyq sot prokýrorynyń tergeýin qadaǵalaýdy mindetteıdi. Ári 7 qazannan keıingi Izraıldiń áskerı ne soǵys qylmystaryna qatysty nemese gýmanıtarlyq quqyqtardyń buzylýyna qatysty derekterdi jınap, sotqa daıyndaýdy tapsyrǵan. Bylaısha aıtqanda, Gazadaǵy qaqtyǵys kezindegi Izraıl áreketterine qatysty barlyq derekterdi, sonyń ishinde soǵys qylmysyna tán bolǵan faktilerdi jınastyrýdy ári halyqaralyq sotqa jetkizýi kerek.
7 qazan kúni HAMAS toby Gazadan shyǵyp Izraıl jerine tutqıyl shabýyl jasady. Budan 1400 shamasyndaǵy ızraıldik kóz jumdy. Bul evreı memleketi qurylǵannan bergi bir ýaqytta bolǵan eń kóp adam shyǵyny sanalady. Buǵan jaýap retinde Izraıl Gazaǵa baǵyttalǵan áskerı shabýylyn bastady. Izraıldiń qarymta áreketi ózderine jasalǵan qatigez shabýyldan kem túspedi. Tipti, adam shyǵynymen salystyrǵanda odan on esege jýyq asyp tústi. Tynymsyz áýe jáne balıstıkalyq soqqylardan Gaza sektory qırandyǵa aınaldy. Derekterge qaraǵanda qaza bolǵandar sany 11 myńnan asty, onyń ishinde 4600-den astam bala, 3100 shamasynda áıel kóz jumǵan. Jaralanǵandar sany 28000 shamasynda. Bul qaqtyǵys bastalǵannan keıin bir aı ýaqyt ótkendegi san. Eger atys toqtamasa, bul sandar áli de ulǵaıa beretinine daý joq.
Buǵan deıin BUU men oǵan qarasty birneshe uıym jaǵynan Izraılge aýyr syndar aıtyldy. «Soǵys qylmysyn» jasady, tipti «adamzatqa qarsy qylmys» jasap jatyr degen aıyptaýlar da kezdesti. Er-Rıadta kezekten tys samıt ótkizgen Arab jáne Islam elderi qabyldaǵan deklarasıa Izraıldi osy aıyppen alǵash ret resmı sotqa tartqan halyqaralyq qujat bolyp sanalady.
Gazada soǵys qylmysy jasalyp jatyr ma?
Bunyń naqty sheshimin, árıne, halyqaralyq sot shyǵarady. Degenmen, kóz aldaǵy kórinip turǵan faktiler Izraıldi de, HAMAS uıymyn da soǵys qylmysynan aqtap ala almasy anyq. Soǵys qylmysy, áskerı qylmys nemese halyqaralyq gýmanıtarlyq quqyqty buzý, genosıd, adamzatqa qarsy qylmys... bul uǵymdarǵa qatysty halyqaralyq qaýymdastyqtyń óz anyqtamasy bar. Soǵys kezinde jaýlasqan taraptarǵa ortaq saqtaýǵa tıisti prınsıpter sonaý 1949 jyly Jeneva kelisiminde bekitilgen. Onda soǵys maıdanynyń ózinde medısınalyq qyzmetke kedergi keltirmeý, jaralylardyń medısınalyq kómek alýǵa quqyly ekeni, soǵys tutqyndary jalpyǵa birdeı adam quqyǵyna ıe ekenin, ári jaýlasqan eki tarap áleýmettik nysandardy, áskerı emes nysandar men qarapaıym halyqty qorǵaýǵa alýǵa mindetti ekeni belgilengen. Eger bul prınsıpter buzylǵan jaǵdaıda olardyń áreketi soǵys qylmysy, áskerı qylmys retinde baǵalanady.
HAMAS-tyń radıkaldy maqsaty men áreketi Izraıldiń raqymsyz áreketteriniń kóleńkesinde qalmasy jáne belgili. Másele taraptardyń kúsh tepe-teńdiginde bolmaýynda. BUU Bas hatshysy Antonıý Gýterrısh myrzadan tartyp, BUU Adam quqyqtary boıynsha joǵary komısıa tóraǵasy Folker Túrk sekildi qaýymdastyq ókilderi Izraıldiń qatań áskerı áreketterin aıyptaǵan bolatyn. Komısıa tóraǵasy ótken aptadaǵy málimdemesinde Gaza halqynyń kollektıvti jazalanýy, kúshtep evakýasıalaý áreketteriniń ózi de áskerı qylmys qatarynda baǵalanatynyn aıtqan edi.
Qandaı da bir qaqtyǵys kezinde qaqtyǵysqan taraptar úshin halyqty qorǵaý birinshi orynda turýy kerek. Bul Halyqaralyq qaýymdastyqta qabyldanǵan gýmanıtarlyq quqyqtyń negizi sanalady. Eger Gazada qos tarap birdeı beıkúná halyqtyń zardap shegýimen sanaspaı, qaqtyǵysty jalǵastyryp jatqan bolsa, onda eki tarap ta birdeı halyqaralyq gýmanıtarlyq quqyqtyń sheginen shyǵyp ketken bolyp sanalmaq.
Al eger qaqtyǵystar barysynda etnıkalyq quramyna qaramastan kópshilik qaýymdy jappaı qyrý, qul retinde paıdalaný, jynystyq zorlyq kórsetý, mekenderinen kúshtep qýdalaý, qatigezdikpen qınaý jazalaryn qoldanýdyń barlyǵy adamzatqa qarsy qylmys bolyp sanalady. Halyqaralyq qaýymdastyqtyń anyqtamasyna saı, bundaı áreketterge ádette bir eldiń óz ishindegi azamattaryna qarsy jasaǵan áreketteri de jatqyzylady.
Mine, eger Gazadaǵy qaqtyǵysqan taraptar osy áreketterdiń qaı-qaısyn buzsa da álem qaýymdastyǵyna ortaq erejelerdi buzǵan bolyp sanalmaq. Kóbinshe soǵysýshy taraptar áskerı basymdyqqa jetý úshin bundaı erejelerdi saqtap otyrýdy qalamaıdy. Nátıjesinde qandaı deńgeıdegi qaqtyǵys bolmasyn, beıkúná halyq kóbirek zardap shegip jatady. Soǵystarda áskerı nysandardan bólek mektep, aýrýhana, ǵıbadat oryndary da qıratylyp jatady. Sondyqtan erejelerdiń saqtalýy úshin halyqaralyq qaýymdastyqtyń bedeliniń joǵary bolýy bárinen mańyzdy.
Soǵys qylmyskerleri jazaǵa tartyla ma?
Bir nárseni bilýge tıispiz, tek palestınalyqtar ǵana emes, soǵystan zardap shekken qarapaıym ızraıldikter de halyqaralyq sotqa soǵys qylmysy boıynsha shaǵymdanýda. Iá, olar da soǵys qylmysynan, qarapaıym azamattarǵa jasalǵan qatigez shabýyldan jaqyndaryn joǵaltty. Biri balasynan, biri anasynan, biri aǵa-baýyr jaqyndarynan aıyryldy. Halyqaralyq quqyq qorǵaýshylardyń Izraıl–HAMAS qaqtyǵysy boıynsha pikirinshe, bir taraptyń qylmystyq áreketiniń aýyr ne jeńildigi, ekinshi taraptyń jaýapkershiligin kóleńkeleı almaıdy. Iaǵnı HAMAS-tyń qatigez áreketteriniń óz aldyna jaýapkershiligi bolatyny sekildi, eger áskerı qylmys jasasa, Izraıldiń de derbes jaýapkershiligi bar. Alaıda, osy jaýapkershilikterdi suraıtyn, ádilettilikti talap etetin qandaı quzyrly oryn bolýy múmkin?
Árıne, Birikken Ulttar Uıymnyń quramyndaǵy Halyqaralyq sot bar. Ol 2002 jyldan beri jumys istep keledi. Memleketterdiń sot júıesi sheshe almaǵan jaǵdaıda júginýge bolatyn sońǵy sot deýge bolady. Biraq onyń quzireti jalpy álemdik deńgeıde dep aıtý qıyn...
Toqeterin aıtar bolsaq, halyqaralyq qaýymdastyqtyń nemese halyqaralyq sottyń sheshimderin, qaýlysyn atqaratyn resmı pármendi organ joq. Bul arada taǵy da halyqaralyq qaýymdastyq bedeliniń mańyzdylyǵy aıqyn kórinedi. Endi bir jaǵynan qazirgi arpalysqan álem osy halyqaralyq erejelerdi jańartýǵa baǵyttalǵan. Bolashaq jańa álemdik qatynastar qazirgiden ilgeri, álde keıin bolatyny qazirgi kezdegi iri oıynshylardyń áreketine táýeldi bolyp otyr. Múmkin eki retki jahan soǵysynan keıin ómirge Halyqaralyq qaýymdastyqtyń kelgeni sekildi, qazirgi tereń daǵdarystardan keıin túbegeıli alǵa ilgerileý bolar ma?..
Álemdik ádilettilikti júzege asyryp, qorǵansyz shaǵyn elderdiń, eń qaýqarsyz ulttardyń da quqyǵyn qorǵaı alatyn kemeldi halyqaralyq uıym qalyptasa ma – adamzat mine, osyndaı daǵdarysty kezeńde tur...
«Almaty-akshamy», №136, 14 qarasha, 2023 jyl