Manash Qabashuly Qozybaevtyń qaıratkerlik qyryna úńilgende
Ulttyq Ǵylym akademıasynyń akademıgi, tarıh ǵylymynyń doktory, profesor, Sh.Sh. Ýálıhanov atyndaǵy syılyqtyń, QR Memlekettik syılyǵynyń, Prezıdenttik Beıbitshilik jáne rýhanı kelisim syılyǵynyń, «Qazaq KSR ǵylymyna eńbek sińirgen qaıratkeri» qurmetti ataǵynyń jáne «Parasat» ordeniniń ıegeri – Manash Qabashuly Qozybaev kózi tiri bolǵanda ústimizdegi jyly 16 qarashada 90 jasqa tolatyn edi.
Qazaqstan tarıh ǵylymynyń damýy jolynda qarymtaly eńbek etken, al 90-shy jyldardyń basynda eski kózqarastardan bas tartyp, jańa qundylyqtardy qabyldaý men paıymdaýda jańa tujyrymdamalyq tarıhı eńbekter qajet bolǵan táýelsizdiktiń alǵashqy onjyldyǵynda otandyq tarıhshylardyń kóshbasynda bolǵan ǵalym kórnekti qoǵam qaıratkeri retinde de ultyna adal qyzmet etken azamat.
El múddesin ulyqtaǵan qaıratker
Oıymyzdy Halyq jazýshysy, aıtýly memleket jáne qoǵam qaıratkeri Á. Kekilbaevtyń «Bilimmen qosa bilik degen, azamattyqpen qosa kisilik degen uǵymdar bar. Halyq sońǵy ekeýin aldyńǵy ekeýinen kem qadirlemeıdi. Óz basyńdy kúıttegende qaısysyna júginý óz erkiń, al el múddesin kúıttegende tórteýine birdeı júginý shart. Manash Qozybaev – osyny tereń túsinip, qapysyz meńgergendikten de saıasatqa kelgen ǵalym», – dep bergen baǵasy nyqtaı túseri anyq. Aqıqatynda kemeńgerdiń sóz astarynda talaı syr men shyndyq jatyr emes pe?!
El táýelsizdiginiń 30 jyldyǵy men onyń alǵashqy qadamdarynyń adymdy da qarymdy bolýy jolynda bilimi men qaıratkerligin ushtastyra jumsaı alǵan ǵalymnyń mereıtoıynyń tuspa-tus kelýinde de úlken negiz bar dep oılaımyn. Sebebi, M. Qozybaevtyń ǵylymı, ǵylymı-uıymdastyrýshylyq jáne pedagogıkalyq qyzmetterimen qatar memlekettik jáne qoǵamdyq ómirge de belsendi aralasqan kórnekti qoǵam qaıratkeri retinde shyńdalǵan kezeńi - HH ǵasyrdyń 80-jyldarynyń ortasynda bastalǵan qaıta qurýlardyń tusynda eptep boı kórsetken demokratıalyq aǵymdar men sózbostandyǵy, 1986 jylǵy Jeltoqsan oqıǵasynan keıin óris alǵan ulttyq sana men tarıhı shyndyqty qalpyna keltirý jolyndaǵy alǵashqy qadamdar tarıhshylarǵa ǵana emes, jalpy qoǵamtanýshylar úshin jańa mindetter júktegen kúrdeli jyldar bolatyn. Ol táýelsizdiktiń alǵashqy kezeńinen bastap-aq onyń ótkeni men búgini, erteńi týraly tereńnen oı qozǵap, másele kótergen tarıhshy-ǵalym jáne halyq qalaýlysy edi.
On ekinshi shaqyrylǵan Qazaq KSR Joǵarǵy Keńesiniń halyq depýtaty bolyp saılanǵan 1990 jyldardyń basy M. Qozybaevtyń memleket qaıratkeri retinde tanylǵan tusynyń shyrqaý shyńy boldy.
Qazaq KSR Joǵarǵy Keńesiniń depýtattyǵyna saılanýǵa jalpy respýblıkalyq qoǵamdyq uıymdardan 41 uıymnan 168 kandıdat, onyń ishinde Ǵylym akademıasynan - 39 adam tirkeledi. Respýblıka Ǵylym akademıasynan jáne onyń janyndaǵy ǵylymı qoǵamdardan 1990 jylǵy 19 naýryzda ótken konferensıasynda segiz kandıdat bes mandatqa úmitker boldy. Saılaý qorytyndysy boıynsha Akademıadan usynylǵan - 8 ǵalym-qaıratkerlerden Sh.E. Esenov, A.A. Abdýllın, S.Z. Zımanov, M. Qozybaev, O.S. Sábdenovter saılanady.
Depýtat Manash Qabashulynyń saılaý aldyndaǵy tuǵyrnamasynda , ıaǵnı naqtyly baǵdarlamasynda: saıasat, ekonomıkalyq derbestik, ǴA janynan irgeli ǵylymı baǵyttardy ǵylymı saraptaý jáne boljaý jónindegi keńes qurý, ulttyq saıasat, ekologıa, ǵylym salalarynyń jaǵdaıyn túbirimen ózgertý arqyly jaqsartý jan-jaqty qaralǵan. Ǵalym-qaıratker endigi jerde saılaýshylar amanatyn oryndaý úshin osy baǵdarlamasynyń údesinen shyǵý jolynda qyzmet etedi.
Aqtańdaq jyldar aqıqaty
Depýtat Manash Qabashulynyń saılaý aldyndaǵy platformasynda, ıaǵnı naqtyly baǵdarlamasynda: saıasat, ekonomıkalyq derbestik, ǴA janynan irgeli ǵylymı baǵyttardy ǵylymı saraptaý jáne boljaý jónindegi keńes qurý, ulttyq saıasat, ekologıa, ǵylym salalarynyń jaǵdaıyn túbirimen ózgertý arqyly jaqsartý jan-jaqty qaralǵan. Ǵalym-qaıratker endigi jerde saılaýshylar amanatyn oryndaý úshin osy baǵdarlamasynyń údesinen shyǵý jolynda qyzmet etedi.
Alǵashqy qadamdarynyń biri, ózi basqaryp otyrǵan ınstıtýt ujymyn stalındik repressıanyń zardaptaryn ashýǵa jumyldyrǵan ǵalym, depýtat retinde bul máseleni Joǵarǵy Keńestiń aldyna da qoıady. Ǵalym Qazaq KSR Joǵarǵy Keńesiniń qarasha aıyndaǵy sesıasynyń qaraýyna «Stalınniń Qazaqstan halqyna qarsy jasaǵan qylmystary týraly» qaýlynyń jobasyn usynady. Myna bir derekke kóz júgirtelik:
«Qazaq SSR Prezıdenti N.Á. Nazarbaevqa
QazSSR Joǵarǵy Sovetiniń tóraǵasy E. Asanbaevqa.
Qazaq SSR Joǵarǵy Sovetiniń qarasha aıyndaǵy sesıasynyń qaraýyna “Stalınniń Qazaqstan halqyna qarsy jasaǵan qylmystary týraly” qaýlynyń jobasyn usynamyn. Mundaı qaýly qabyldaý el arasyndaǵy daý-damaıdyń, jel sózdiń inine sý quıar edi, respýblıka halyqtaryn toptastyra, biriktire túser edi dep oılaımyn.
QazSSR Halyq depýtattaryna qaýlynyń jobasyn resmı qujat retinde taratyp berýge ruqsat berýlerińizdi suraımyn.
Qurmetpen, QazSSR Halyq depýtaty,
akademık Manash Qozybaev. 3.Hİ. 1990 j.».
Tarıhı ádildiktiń jeńýin, ornaýyn suraýy ultjandy azamattyń kelbetin, shynaıy tarıhshy-ǵalym ekendigin tanytsa kerek.
HH ǵasyrdyń 90-shy jyldary «Eldiktiń sharty – egemendik, derbestik - damý tutqasy» degen uran basshylyqqa alynyp, qoǵam men halyq serpilgen tusta Respýblıka derbestigin alý, onyń Prezıdentin saılaý kerek pe, joq pa degen saýaldar kún tártibine qoıylǵan sátte depýtattyq minberden ýaqyt talabyna alǵashqylardyń biri bolyp ún qatty. Óz oıyn bylaı bildirdi: «Odaqtas Respýblıkaǵa prezıdent kerek pe?» degen suraqty búginde el aýzynan jıi estýge bolady. Eger Odaqtaǵy Respýblıkamyzdyń statýsy sol kúıinde qalatyn bolsa, bul suraqqa men «kerek emes» dep úzildi-kesildi jaýap berer edim. Al eger Qazaq Keńestik Sosıalısik Respýblıkasy jańa federasıanyń quramyna shyn máninde shartpen enip, óziniń saıası, ekonomıkalyq derbestigine sóz júzinde emes is júzinde jeter bolsa, prezıdenttik statýs kerek. Meniń túsinigimshe, prezıdent respýblıka basshysy, el aǵasy, demokratıany shyn máninde túsinetin halyqtyń qorǵany bolady. Prezıdent keńestik parlamentke óz qyzmeti týraly esep berýge mindetti, halyq aldynda táýeldi. Olaı bolsa, ol sheksiz bıliktiń, dıktatýranyń ıesi bolmaýy kerek. Ol halyqqa qaltqysyz eńbek etkende ǵana el súıispenshiligine bólene alady. Mine, sondyqtan da Odaq kóleminde, respýblıka sheńberinde ómirimizdiń tolǵaǵy jetken máselelerin ári-sárige salmaı, óz bıligimen sheshetin, el aldynda, halyq aldynda, Qazaq KSR Joǵary Keńesi aldynda, óz arynyń aldynda jaýap beretin Prezıdent kerek dep oılaımyn».
Qazaqstan KP OK-niń ult tarıhyndaǵy «aqtańdaqtar» máseleleri jónindegi ıdeologıalyq komısıasynyń jumysynda ǵalym-sarapshylar quramynda bolǵan M. Qozybaev «Qazaqstan KP (b) OK 40-shy jyldar men 50-shi jyldardyń bas kezinde qoǵamdyq ǵylymdar qabyldaǵan keıbir qaýlylary týraly anyqtama» jáne «Júsipbek Aımaýytovtyń ómiri men shyǵarmashylyǵy» jaıynda anyqtama daıyndaýǵa belsene qatysady. Komısıanyń maqsaty Qazaqstan Kompartıasy Ortalyq Komıtetiniń 1930-1950-shi jyldarǵa deıin qabyldanǵan qaýlylaryn qaıta qarap, ádil baǵasyn berý. Komısıa quramyna tarıhshy, ádebıetshi, tilshi mamandar tartylyp, olar «Qazaq zıalylary ultshyl» degen qaýlylardy túgeldeı qarap shyqty. Komısıanyń tóraǵasy jáne múshesi retinde oń tujyrymdaryn jazyp, uly arystarymyzdy aqtaýǵa úlken úles qosty. 1989-1990 jyldardyń basynda alashqa máshhúr azamattarymyz tolyǵymen aqtalyp, bul másele óz sheshimin tapqandyǵy belgili.
Komısıa jumysyna Sh. Ýálıhanov atyndaǵy Tarıh, arheologıa jáne etnologıa ınstıtýtynyń qyzmetkerlerimen qatar onyń dırektory Manash Qozybaevtyń ózi de belsene kirisedi.
Osy shaqyrylymda saılanǵan ǵalym-depýtattar kóptegen mańyzdy zańdar men qujattar jobasyn daıyndap, keıbiri boıynsha tikeleı usynys jasap qana qoıǵan joq, olardyń qabyldanýyna, sondaı-aq jyldar boıy keńestik ıdeologıanyń shyrmaýynda kelgen halyqtyń oıanýyna da yqpal ete aldy. Mysalǵa Qazaqstanda basqarýdyń prezıdenttik formasyn engizý týraly Zańdy daıyndaýda quramyna kórnekti ǵalymdar men qoǵam qaıratkerleri engizilgen jumys toby «qaǵıdalary daýyldarǵa bergisiz pikirtalastardyń týǵanyna» qaramastan onyń Jobasyn 1990 jylǵy 24 kókekte jalpy qaraýǵa usynady. Áli de ústemdiginen aıyrylǵysy kelmegen Máskeýdiń atynan KOKP OK hatshysy Razýmovskııdiń bul máseleni kún tártibinen alyp tastaýdy suraǵanyna qaramastan, zańnyń tartysty tustary bolsa da depýtattar basym daýyspen ony qabyldaıdy.
Sonaý kóne ǵasyrlardan bastaý alǵan qazaq halqynyń óz táýelsizdigi jolyndaǵy kúresi birde órship, birde saıabyrsyp otyrǵanyna qaramastan úzdiksiz jalǵastyǵyn taýyp keldi. Onyń aıqyn aıǵaǵy máńgi myzǵymastaı kóringen keńestik bıliktiń ydyraýyna ákelgen 1986 jylǵy Jeltoqsan kóterilisi ekendigi daýsyz. Sonyń tamasha jeńisi Táýelsizdik ǵasyrlarǵa sozylǵan úzdiksiz kúresterdiń jarqyn nátıjesi. Qazaq halqy syrttan synalaı kirgen shubarala zańdarǵa baǵynyshty bolsa da, eń aldymen óziniń Dalalyq zańdylyqtary men qundylyqtaryn qurmettep, sóz ustaǵan kósemderin ulyqtaı alǵan el. Sondyqtan da bolar respýblıkamyzdyń shynaıy táýelsiz damýyn zańdy turǵydan rásimdeýge jol ashqan «Qazaq Sovettik Sosıalısik Respýblıkasynyń memlekettik egemendigi týraly Deklarasıany» daıyndaǵan komısıanyń múshesi retinde ony halyqtyq talqylaýdan ótkizý, usynystar men eskertýlerdi jınaqtaý, saraptamadan ótkizý sıaqty jumystarmen qatar merzimdi baspasóz ben aqparat quraldarynda Deklarasıanyń mańyzy men mánin halyqqa túsindirýde de ǵylymı negizdelgen maqalalaryn jazǵan M. Qozybaevtyń atqarǵan isi men sózi kópshilik qoldaýyna ıe boldy. Konstıtýsıalyq aktiler negizinde quqyqtyq jolmen ornyǵa bastaǵan táýelsizdiktiń bul alǵashqy aktisi tarıhymyzda tuńǵysh ret Qazaqstannyń ulttyq memleket ekenin, memlekettik bıliktiń derbes jáne tolyqqandy ekendigin málimdep qana qoımaı, jańa memlekettik qurylys pen ekonomıkalyq derbestiktiń negizin qalap, ult tarıhyndaǵy «aqtańdaqtardy» túgendeýge jol ashqandyǵyn óz maqalaryna arqaý etti.
Depýtat M. Qozybaev 1990-1993 jyldary egemendi Qazaqstan memleketiniń Konstıtýsıasyn, zańdary men aktilerin qabyldaýda orasan zor qaıratkerlik tanytty. Egemendi, táýelsiz eldiń Negizgi zańy – Konstıtýsıanyń jobasyn talqylaý barysynda ondaǵy kemshilikterdi ashyq aıta otyryp, óz usynystaryn da jetkizedi:
- jobanyń basty kemshiligi – qazaq memleketiniń ulttyq sıpaty ashylmaıdy.
- 8-bap – qazaq tiliniń memlekettik sanatyn ashyp, dárejesin anyqtaý kerek, «memleket ulttyq tilderdiń paıdalanatyn aıasyn saqtaýǵa garantıa beredi, olardyń erkin damýyna qamqorlyq jasaıdy» dep kórsetýdi usynady.
- «Azamat, onyń quqyqtary, bostandyǵy men mindetteri» bóliminiń negizgi kemshiligi – sosıalızmniń azamatqa bergen ekonomıkalyq, áleýmettik pravolarynan shegingendik bary. Ásirese, naryqtyq ekonomıka tusyndaǵy bilim berý júıesiniń adam quqyǵyna nuqsan keltiretindigi, eńbek etýge memlekettik dárejede kepildik berilmese, jumyssyzdyqtyń quryǵyna iliný qaýpi baryn aıta kelip, «jańa Konstıtýsıa jobasynda burynǵy sosıalızm alyp beregen ekonomıkalyq, áleýmettik huqyqtardan bir shókim de sheginbeýimiz kerek, qaıta alǵa jyljýymyz kerek» deıdi.
- 2-shi bólim kemshiligi: ulttyq kásipkerlikke qamqorlyqtyń joǵy. Zańda sheteldik emes, ulttyq kásipkerlerdi qorǵaıtyn tarmaq kerek.
- 3-shi bólimde – memleket, onyń organdary men ınstıtýttary jóninde konseptýaldyq olqylyqtar: 67-baptaǵy S.A. Tereshenko usynǵan memlekettik sheneýnikterge qamqorlyqty kúsheıtý emes, kerisinshe qoǵamnyń áleýmettik-ekonomıkalyq bolmysy zıaly qaýymǵa – ǵylym, bilim, mádenıet potensıalyna qajet.
- 17-taraý – memlekettik qorǵanys pen qaýipsizdik saqtaý maqsatynda Keńes Armıasynyń qurylymynan bas tartyp, «bizde jańa armıa bolý kerek».
-«Zań jobasy orys tilinde jazylyp, qazaq tiline aýdarylǵan. Shyn máninde, Zań jobasy eń aldymen memlekettik tilde jazylýy kerek edi».
Osyndaı batyl usynystaryn 1990-1992 jj. Joǵarǵy Keńestiń ulttyq saıasat, mádenıet jáne til damytý komıtetiniń múshesi retinde depýtattyq minberden áldeneshe ret kótergen ǵalym-qaıratker ózin ulttyń naǵyz janashyr azamaty retinde kórsetti.
Egemendikten – Táýelsizdikke deıin...
Respýblıkamyzdyń shynaıy táýelsiz damýyn zańdy turǵydan rásimdeýge jol ashqan «Qazaq Keńestik Sosıalısik Respýblıkasynyń memlekettik egemendigi týraly Deklarasıany» daıyndaǵan komısıanyń múshesi retinde ony halyqtyq talqylaýdan ótkizý, usynystar men eskertýlerdi jınaqtaý, saraptamadan ótkizý sıaqty jumystarmen qatar merzimdi baspasóz ben aqparat quraldarynda Deklarasıanyń mańyzy men mánin halyqqa túsindirýde de ǵylymı negizdelgen maqalalaryn jazǵan M. Qozybaevtyń atqarǵan isi men sózi kópshilik qoldaýyna ıe boldy.
Joǵarǵy Keńestiń «Qazaqstan Respýblıkasynyń memlekettik táýelsizdigi» týraly Zańdy talqylaǵan 1991 jylǵy 16 jeltoqsandaǵy 7-shi sesıa minberinen bul jeńis álemdik ústemdikke tyrysyp kelgen ımperıanyń quldyraý sátinde qaldyrǵan murasy emes, bul qazaq halqynyń sonaý Túrik qaǵanaty qurylǵan kezeńnen bastalǵan on bes ǵasyrlyq tarıhy bar memlekettilik pen óz betinshe damý táýelsizdigin kóksegen armany boldy. Sondyqtan da memlekettilik táýelsizdik týraly zańda halyq taǵdyrynyń tarıhı sabaqtastyǵy, tabandy kúrespen alǵan táýelsizdigin, ásirese ony joǵaltyp baryp qaıta alǵandyǵyn ashyq kórsetip jazý tarıh taǵylymy úshin qajettiligin ashyq aıtady.
Sesıa májilisteri barysynda Konstıtýsıa, táýelsizdik Deklarasıasy, til, jer, t.b. Qazaqstan menshigine qatystylar talqylaý daý-damaımen, pikir talasymen ótkendigi málim. Ideologıalyq bodandyq mentalıtetimizden birden aryla ketý ońaı soqqan joq jáne bolashaqqa senimsizdik úreıi jaýlaǵan el azamattary da az bolǵan joq. Osy jerde qysqa merzim ishinde saıası, ekonomıkalyq, rýhanı táýelsizdigimizdi nyǵaıtý qajet bolǵan tusta aıaqtan shalǵandar da tabyldy. Solardyń biri, depýtat B. Belıktiń Konstıtýsıany áli qabyldaýǵa erte degen usynysyn ótkizbek bolǵan áreketine minberden jaýap bergen M. Qozybaev: «Men depýtat B. Belıktiń Negizgi Zań – Konstıtýsıany qabyldaýǵa áli erte degenine qosyla almaımyn. Ol memlekettiń sýbektisi – ult joq degendeı pikir aıtty. Sizdi renjitýge týra kelip tur, ondaı ult bar, ol – sonaý HVİİİ ǵasyrdyń ortasynda, jońǵarlarmen kúres barysynda qalyptasqan qazaq ulty. Qazaqstanda odan basqa júzden asa ult ókilderi turady. Olardyń negizinde Belık myrza qalaǵandaı jańa ult qalyptasady dep aıta almaımyn», - deı kele, «Qazaq halqy otarshylyqtyń tepkisi men azabyn ábden-aq kórgen halyq. Al depýtat Senko metropolıa tiliniń Nıgerıada saqtalýyn metropolıanyń tarıhı mańyzy retinde kórsetkisi keledi. Afrıka halyqtary, Sibir halyqtary tilderiniń joǵalýyn, qazaq tiliniń quryp ketýge shaq qalǵanyn Ulybrıtanıa men Reseı ımperıasynyń sińirgen eńbegi deý qalaı bolar eken. Ol maqtanysh emes, ol masqara... Sondyqtan da men aıtar edim: «Qymbatty slaván áriptester, raqymdy bolyńdar, tym bolmasa bir ret ımperıalyq oılaýdan shyǵyp, qasireti kóp qazaq halqynyń damýy men órkendeýine bóget jasamańdar...»,– dep túıindeıdi. Bul – el taǵdyry sheshiler tustaǵy Manash Qabashulynyń ult aldyndaǵy perzenttik paryzynyń óteýindeı bolǵan tórelik kesimi edi.
Ǵalym 1916 jylǵy ult-azattyq qozǵalystyń tarıhı mańyzdylyǵy men qoǵam damýyndaǵy ornyn ǵylymı turǵydan negizdese, endi halyq qalaýlysy retinde osy máseleni memlekettik turǵydan qolǵa alý qajettiligin kóteredi. Taǵy da Joǵary Keńestiń atyna usynys-hat túsiredi. Hat orys tilinde jazylǵandyqtan, úzindisin aýdarmasyz berýdi jón kórdik:
“Predsedatelú Verhovnogo Soveta
KazSSR Asanbaevý E.M.
1991 god voıdet v ıstorıý narodov Sredneı Azıı ı Kazahstana kak god památı nasıonalno-osvobodıtelnogo vosstanıa 1916 goda. Eta data v ıstorıcheskoı památı narodov regıona svázana s apogeem osvobodıtelnogo dvıjenıa ı moshnym podemom nasıonalnogo samosoznanıa, konsolıdasıı obshestva v borbe za sýverenıtet. V hode etoı borby narody Sredneı Azıı ı Kazahstana poneslı nevospolnımye lúdskıe ı materıalnye poterı, ostavshıesá navechno v ıh památı ...
... V svázı s etım schıtaem neobhodımym prınát rád zakonodatelnyh aktov, kotorye býdýt sposobstovat vosstanovlenıý ıstorıcheskoı spravedlıvostı.
- Obávıt Den památı jertv nasıonalno-osvobodıtelnoı borby kazahskogo naroda.
- Predostavıt kazaham, projıvaıýshım za rýbejom, potomkam borsov za nasıonalnoe osvobojdenıe, jertvam repressıı organızovannogo v 30-h gg. goloda grajdanstvo Kazahskoı Respýblıkı ılı statýs polıtıcheskıh bejensev.
Narodnyı depýtat M.K. Kozybaev. 16.VI.91 g.».
Usynys respýblıkanyń Joǵarǵy Keńesiniń Tóralqasynda qabyldanyp, 1992 j. 31 mamyrynan bastap 1931-1933 jyldary asharshylyq tusynda qaıtys bolǵandardy, ıaǵnı náýbet qurbandaryn eske alý kúni bolyp jarıalanyp, jyl saıyn atalyp ótýde.
Depýtat M. Qozybaev arqalaǵan amanattyń salmaǵy da, bergen nátıjesi de ár túrli komısıalardyń quramynda atqarǵan isterden anyq jarqyrap kórinip turady. Sonyń biri «1928 j. 27 tamyzdaǵy HKK men QOAK-tiń «Baılar sharýashylyǵyn kámpeskeleýi», 1930 j. 19 aqpandaǵy «Ujymdastyrý máselesin nyǵaıtý men baı, qulaqtarǵa qarsy kúres júrgizýge» qatysty shyqqan jarlyqtaryn tereńdete zertteý máselesine qurylǵan Qazaq KSR Joǵarǵy Keńes Prezıdıýmy komısıasynyń tóraǵasy mindetiniń aqtalǵandyǵy. Qazaqstan Respýblıkasy Joǵarǵy Keńesi 1991 j. qarashada qurǵan Parlamenttik arnaıy komısıa bir jyl jumys istep, 1920-1930 jj. Qazaqstandaǵy saıası qýǵyn-súrgin jáne 1931-1933 jj. jappaı asharshylyqtyń sebepteri men zardaptaryn arnaıy saraptaýdan ótkizdi. Komısıa quramyna ınstıtýt qyzmetkerleri – Q.S. Aldajumanov, J.B. Ábilhojın, Iý.I. Romanovtar tartyldy. Olar buryn zertteýshiler úshin jabyq bolyp kelgen QR UQK men İİM, respýblıkalyq, oblystyq muraǵattarynda materıaldarmen jumys istedi. Osy toptyń jınaǵan materıaldary negizinde 200 betten astam Baıandama jáne komısıa Qorytyndysy jazyldy. Baıandama men qorytyndyda Qazaqstanda 30-shy jyldary oryn alǵan oqıǵalarǵa adamgershilik (gýmanısik) turǵydan tarıhı jáne saıası baǵasy berilip, 1931-1932 jyldardaǵy ashtyq qurbandarynyń sany anyqtalady jáne ózge máseleler de sheshimin tabady.
Komısıa jumysynyń nátıjeleri QR Joǵarǵy Keńesiniń 1992 j. 7 jeltoqsandaǵy májilisinde qaralyp, qoldaý tabady. Bul komısıa jumysynyń Qorytyndysy barsha jurtshylyqqa aqparat jáne baspasóz materıaldary arqyly jaqsy tanys. Sóıtip, Komısıa músheleri daıyndaǵan qujattar memlekettik mártebege ıe bolady.
Komısıanyń qorytyndylary men usynystary boıynsha QR JK Tóralqasy Qaýly qabyldap, usynylǵan sharalardy iske asyrýdy qolǵa alady. Al M. Qozybaev komısıanyń keıbir jumys qorytyndylary haqynda óz tujyrymdaryn «Qazaqqa zulmat qaıdan keldi» maqalasynda sıpattap berdi.
Osydan baryp, Qazaqstan Respýblıkasynyń Joǵarǵy Keńes qaýlysymen «Jappaı saıası qýǵyn-súrginder qurbandaryn aqtaý týraly» komısıasy qurylyp, tóraǵalyǵyna M. Qozybaev, orynbasary – Q.S. Aldajumanov taǵaıyndaldy. Osy jerde keńestik totalıtarızm men onyń zardaptary burynǵy Keńester Odaǵy respýblıkalary ishinde Qazaqstanda ǵana tyńǵylyqty ári júıeli zerttelip kele jatqandyǵyn erekshe atap ótken jón.
Akademık M. Qozybaev 30-40-jyldardaǵy saıası qýǵyn-súrginniń qurbandaryn anyqtaý jáne olardy aqtaý jolynda jalpy memlekettik mańyzy bar kólemdi de júıeli jumystar júrgizdi. Almaty oblysyna qarasty Talǵar, İle aýdandarynyń aýmaqtarynda, Kishi Almaty ózeni men Almaty-Nıkolaevka joly boıynda, Álı jáne Jańalyq aýyldary mańynda 30-40-shy jyldary saıası qýǵyn-súrgin qurbandary jappaı jerlengendigi anyqtaldy. «Jańalyq» selosynyń mańyndaǵy zırat basynda 1993 j. «Ádilet» qoǵamy Talǵar aýdandyq ákimshiligimen birlesip, stalındik jappaı sıpat alǵan terror qurbandarynyń súıekterin qaıta jerlep, keleshek memorıal-keshenniń ornyna tas qoıyldy. Atalǵan sharalar óz jalǵastyǵyn M. Qozybaev respýblıkalyq «Ádilet» tarıhı-aǵartý qoǵamynyń tóraǵasy qyzmetin atqarǵan 1993 jyldan jandanyp, qanatyn keń jaıa tústi. Onyń basshylyǵymen saıası qýǵyn-súrgin qurbandary týraly 5 tomdyq «Azaly kitap», Uly Otan soǵysynda qaza tapqandar týraly 60 tomnan asatyn «Zerde kitaby» – «Bozdaqtar» basylyp shyqty.
Manash Qozybaev sonymen birge Úkimettik qujattardyń qabyldanýy men jalpyhalyqtyq taldanýyna da barynsha atsalysady. Tuńǵysh Ata Zań táýelsiz memlekettigimizdiń alǵashqy qalyptasý sátinde qabyldanǵan bolatyn, qoǵamdaǵy úrdisterdiń jyldam damýyna baılanysty araǵa eki jyl salyp baryp Jańa Konstıtýsıanyń jobasy qaıta talqyǵa usynylady. Osyǵan oraı QR UǴA ótken «dóńgelek stol» barysynda akademık: «Kirispe bólimdegi «Biz Qazaqstan halqy» degen tezısti – «biz qazaq halqy jáne Qazaq memleketinde (respýblıkasynda) turatyn basqa ulttardyń jáne halyqtardyń ókilderi» deý tarıhı shyndyqqa negizdeletindigi týraly, sheteldik uıymdar bóliminde shetten keler dinı uıymdarǵa tıym salý jaıly másele qoıdy. «Jer jekemenshik bolýy múmkin» 6-bappen esh kelise almaıtyndyǵyn aıtyp, qazaq zıalylary ǵasyr basynda-aq qazaq saharasynda jer satýdyń óte qaýipti ekendigin dáleldep beredi. «Bizde shet el kapıtalymen aýyz jalasý ómirdegi shyndyqqa aınalyp otyrǵan zamanda qazaq jerin talan-tarajǵa túsirýdi Ata Zańǵa jazýdan asqan kúná bolýy múmkin emes»,- dep tóreligin biraq kesedi. Orys tili mártebesi týraly: «orys tili resmı túrde qazaq tilimen birdeı» degen tujyrymnyń ornyna «orys tili resmı túrde qazaq tilimen qatar (narádý) dep berilsin» degen usynystary men oılaryn ashyq ortaǵa salǵan ǵalym-qaıratker ózge baptar týraly da naqtyly usynystary men eskertýlerin batyl aıtty.
«Halyqtyń máńgilik ǵumyry onyń tilinde» degen halyq danalyǵyn basty ómirlik qaǵıdalarynyń biri ustanǵan M. Qozybaev jáne ózge de Ǵylym akademıasynan saılanǵan A. Abdýllın, S. Sartaev, S. Zımanov sekildi maıtalman ǵalym-qaıratkerler toby óz mandattary júrgen JK sesıasynyń til máselesi qaralǵan májilisterinde qazaq tiliniń mártebesin memlekettik deńgeıge kóterý úshin kúresti, ózgelerdi de osyǵan shaqyrdy.
Osylaısha táýelsizdiktiń alǵashqy jyldarynda M. Qozybaev elimizde tarıhı sanany qalyptastyrýǵa, rýhanı ómirdiń jańǵyrýy men damýyna, ultaralyq jarasym men halyqtar birligin nyǵaıtýǵa zor úles qosty. Ol qazaq memlekettiligi tarıhynyń, otarshyldyq jáne keńestik totalıtarızm jaǵdaıyndaǵy Qazaqstan tarıhynyń jańa konseptýaldyq baǵyttaryn qalyptastyrýdyń, saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn aqtaýdyń bastaý kózinde turdy. Eger akademıktiń óz tujyrymymen aıtar bolsaq «Er-azamattyń tarlany ult perzentine aınalar sáti zamanǵa baılanysty. Zamana erdi bolat semserdeı otqa da, sýǵa da salady, shyńdaıdy, synaıdy. Kúnderdiń kúninde kóp ishinen kólbeń etip shyqqan er shyńǵa shyǵady, ult taǵdyrynyń baǵdaryn uǵady, jarq etip jumsaqty tiledi, qattyny jarady.
Tarıh er el kósemi dárejesine kóterilýi úshin talaı synnan ótetinin kórsetedi. Ulttyq múddeni nysana etken ol biliktilik kórsetip, ult sheńberiniń aıasynda shektelip qalmaıdy, halyqaralyq tuǵyrǵa qonady».
Ǵalym-qaıratker tulǵanyń qoǵamdyq qyzmet joly da ǵylymı-uıymdastyrýshylyq-shyǵarmashylyq murasyndaı qomaqty da tereń, arqalaǵan júgi aýyr. Ózine de, ózge de talap qoıa bilgen M. Qozybaev ultynyń adal perzenti retinde de, halyq qalaýlysy retinde de aldyna qoıǵan maqsat múddesinen shyǵa aldy, ózine artylǵan senimdi de aqtaı aldy. Sondyqtan alashtyń ardaqty uldarynyń sanatynan oıyp turyp oryn aldy, onyń jarqyn beınesi artynda qaldyrǵan qundy da baǵaly rýhanı baılyǵymen máńgilikke ultynyń sanasynda hattalyp qalary sózsiz.