12 sáýir – Ǵylym kúni. Ult úshin mańyzdy kúnde Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaevtyń tóraǵalyǵymen Ǵylym jáne tehnologıalar jónindegi ulttyq keńestiń otyrysy ótti. Bıyl ǵalymdar ekinshi ret bas qosty. Prezıdent ulttyq keńesti byltyr 26 qańtarda qurǵan edi. Alǵashqy jıynda elimizdiń ǵylymı-tehnıkalyq saıasatynyń aldaǵy basymdyqtary aıqyndalǵan. Al ekinshi jıynda tehnogendik jáne tabıǵı apattardy boljaý, klımattyń ózgerýine qarsy kúresý máseleleri qozǵaldy.
Instıtýsıonaldy ózgerister
Hakim Abaı 100 jyldan astam ýaqyt buryn qazaqqa ǵylymnyń mańyzy jaıly jazyp ketken. Ókinishtisi, biz áli kúnge deıin ǵylymnyń ulttyq damýyndaǵy rólin túsinbeı kelemiz. Sońǵy birneshe jyl ǵylym salasyna erekshe mán berilýde.
Ǵylymnyń damýy úshin eń aldymen memlekettik saıasat rettelýi tıis. Osy baǵytta 2022 jyly Ǵylym jáne bilim mınıstrligi Oqý-aǵartý, Ǵylym jáne joǵary bilim mınıstrlikterine bólindi. Sarapshylar mundaı usynysty biraz jyldan beri aıtyp kelgen. Ǵylym damýy úshin jeke mınıstrlik qajet bolǵany bárimizge belgili edi.
Tutas júıeni bir ǵana mınıstrlik qura almasy anyq. Osy oraıda byltyr 26 qańtarda Qasym-Jomart Toqaev Prezıdent janyndaǵy Ǵylym jáne tehnologıalar jónindegi ulttyq keńesti qurý týraly Jarlyqqa qol qoıdy. Keńes ǵylym jáne ǵylymı-tehnıkalyq qyzmet salasyndaǵy memlekettik saıasatty odan ári damytýdyń basym baǵyttaryn aıqyndaý boıynsha usynymdar ázirleý maqsatynda quryldy. Keńes quramyna halyqaralyq deńgeıde tanylǵan akademıkter men ǵalymdar endi.
Ǵylym ultty tehnologıalyq baıytý quraly ǵana emes, rýhanı damýdyń kepili. Memlekettik ıdeologıanyń quramdas bóligi. Al ıdeologıa birinshi kezekte memlekettik qyzmetshilerdi bir ıdeıa tóńireginde toptastyrýy tıis. Sondaı ıdeıanyń biri – saıasatkerler sheshim qabyldaý kezinde ǵylymı negizdelgen taldaý men saraptamaǵa basa nazar aýdarýy qajet. Muny Prezıdent Ulttyq quryltaıdyń ekinshi otyrysynda aıtqan edi.
2023 jyly 17 maýsymda ótken «Ádiletti Qazaqstan – Adal azamat» atty ekinshi otyrysta Qasym-Jomart Toqaev: «Qoǵam tynysy árdaıym nazarda bolýy óte mańyzdy. Sheshim qabyldaǵanda jurttyń usynys-tilekterin, pikirin eskerý qajet. Barlyq quzyrly organdar osyndaı tásilmen jumys isteýge mindetti. Men muny únemi aıtyp júrmin. Túptep kelgende, bul – turaqtylyq pen tynyshtyqtyń, ósip-órkendeýdiń kepili. «Halyq únine qulaq asatyn memleket» tujyrymdamasynyń mán-mańyzy, ózegi – osynda», – degen edi.
Sóz kúıinde qalmaıdy
Instıtýsıonaldy máselege zańnamalyq qoldaý da jatady. Qazir Parlament «Ǵylym jáne tehnologıalyq saıasat týraly» zań jobasyn talqylaýda. Bul týraly Qasym-Jomart Toqaev Keńeste sóılegen sózinde atap ótti. Zań jobasynda mynadaı bastamalar engizilgen:
- «qaýymdastyrylǵan profesor (dosent)» jáne «profesor» ǵylymı ataqtary úshin joǵary oqý oryndarynyń profesor-oqytýshylar quramyna jáne respýblıkalyq búdjetten ǵylymı zertteýlerdi júzege asyratyn ǵylymı qyzmetkerlerge qosymsha aqy belgileý;
- jas ǵalymdarǵa turǵyn úı satyp alý nemese turǵyn úı jaǵdaıyn jaqsartý quqyǵy qarastyrylǵan.
Bul bastamalar ǵalymdardyń materıaldyq jaǵdaıyn jaqsartady. Sonymen qatar, zań qabyldansa, elimiz tehnologıalyq damý baǵytyna ótedi. Ǵylymdy qarjylandyrý kólemi de óse bermek.
Jalpy, damyǵan memleketter ǵylymı zertteýler men tájirıbelik-konstrýktorlyq jumystarǵa qarajatty kóp bóledi. Aldyńǵy qatarly elder JİÓ-niń 2%-ǵa jýyǵyn ǵylymǵa jumsaıdy. 2021 jyly Qazaqstan 0,13% ǵana bólgen. Bul sol kezdegi álemdegi ortasha kórsetkishten 14 ese az. Úkimet aldaǵy ýaqytta ony 1%-ǵa arttyrýdy maqsat etip otyr.
Basty másele – tehnogendi apatpen kúres
Ulttyq keńestiń bul jolǵy otyrysynyń basty taqyryby – sý tasqyny boldy. Memleket basshysy osy kezde bilikti mamandar men ǵalymdardyń tapshylyǵy aıqyn sezilip otyrǵanyna nazar aýdardy. Oǵan ǵylymǵa jete mán berilmeýi sebep boldy deıdi Prezıdent.
Jer silkinisi, sý tasqyny jáne ózge de tabıǵı apat adamnyń erkinen tys bolady. Dese de, olardy boljap, daıyndyq jumystaryn jasaý qoldan keletin is. Osy oraıda Qasym-Jomart Toqaev ǵylymnyń áleýetin tehnogendik jáne tabıǵı apattardy boljaý, klımattyń ózgerýine qarsy kúresý úshin barynsha paıdalaný mańyzdy ekenin atap ótti.
Shynynda da, sońǵy jyldary elimizde tehnogendi, tabıǵı apattar jıi oryn alýda. Qazaqstannyń geografıalyq ornalasýy da otqa maı quıyp otyr. Adamı faktor da joq emes. Salalyq jemqorlyq belgileri bar. Qyrýar qarjyǵa salynǵan bógetter sýdyń qarqynyna tótep berer emes.
Ekolog ǵalymdar qazirgi sý tasqyny aldaǵy ýaqytta qýańshylyqqa ulasýy múmkin dep boljam jasaýda. Sondyqtan Úkimet pen jergilikti jerdegi ákimderdiń jaýapkershiligi arta túspek. Bul jumysta atqarýshy organdar ǵylymı qaýymdastyqpen etene jumys istegeni abzal.
Ǵylym myqty bolsa, memleket qýatty bolady.