Ǵylymdy damytý – memleket damýyn anyqtaıtyn basty kórsetkish. Sondyqtan kez kelgen el úshin bilim men ǵylym salasy basty nazarda turatyny sózsiz. Bizdiń elimiz úshin de solaı. Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev óziniń saılaýaldy baǵdarlamasynda osy salalardaǵy máselelerdi sheshý boıynsha naqty sharalardy qamtyǵan. «Búginde atalmysh baǵyttardy damytý boıynsha qandaı ister atqarylyp jatyr? Ǵylymdy komersıalandyrý máselesi qalaı sheshilýde?» degen saýaldarǵa jaýap alý úshin Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdenti janyndaǵy QR Ulttyq Ǵylym akademıasynyń basqarma basshysy, Almaty qalalyq máslıhatynyń depýtaty Bekbol RAMAZAN myrzany áńgimege tartqan edik.
– Bekbol Batyrjanuly, búgingi tańda ǵylym salasynyń damý qarqyny qalaı?
– Damyǵan elder básekege qabiletti qoǵamdy qalyptastyrýdyń irgeli qurylys materıaly retinde ǵylymnyń mańyzdylyǵyn halyqaralyq deńgeıde moıyndaýda. Bul qalypty qubylys. Solaı bolýy kerek te. Búgingi tańda ǵylymnyń evolúsıasy álemdik bilim berý keńistiginde, ásirese sıfrlyq qoǵam dáýirinde jańa sıpattamalarǵa ıe. Bul turǵyda ǵylymǵa qarqyndy ınvestısıa salatyn elder tıimdi ǵylymı jańalyqtardy quryp qana qoımaı, sonymen qatar óz ustanymdaryn nyǵaıtý jáne kúshterin arttyrý arqyly osy prosesten paıda kórýde. Biz de qalys qalmaýymyz qajet. Ol úshin ıdeıa men ınovasıanyń arasyn jalǵaýshy ǵylymı zertteýlerge úlken aksent qoıýymyz qajet. Osy turǵyda Qazaqstandaǵy ýnıversıtetter, zertteý ınstıtýttary men ınovasıalyq ortalyqtar ártúrli salalar boıynsha zertteýlermen belsendi aınalysýda. Bul zertteýlerdiń nátıjeleri bolashaq ınovasıalyq jobalarǵa negiz bolary sózsiz.
– Memleket basshysy óziniń saılaýaldy baǵdarlamasynda elge básekege qabilettilik berý maqsatynda ǵylymdy óndiristiń jańa tehnologıalaryna baǵdarlaý qajettigin aıtty. Bul baǵytta Ulttyq Ǵylym akademıasynda qandaı jumystar atqarylyp jatyr?
– Bul strategıanyń mańyzdy aspektisi ǵylymı jáne ǵylymı-tehnıkalyq qyzmet nátıjelerin komersıalandyrý bolyp tabylady. Prezıdent bul qadam qosylǵan qunnyń ósýine yqpal etip qana qoımaı, bıznestiń jáne búkil eldiń básekege qabilettiligin nyǵaıtatynyn atap ótti. Sondaı-aq, Memleket basshysy jaqynda ótken Úkimettiń keńeıtilgen otyrysynda «Eldegi ǵylymdy qarjylandyrý 0,13%-dy quraıdy, bul kórsetkish 2,5%-ǵa jetken damyǵan elderge qaraǵanda aıtarlyqtaı az. Bizdiń ǵylymǵa jumsaǵan shyǵyndarymyz óte jetkiliksiz jáne bólingen qarajatty paıdalaný tıimdiligi kóp nárseni qalaıdy» degen bolatyn. Sarapshylar ǵylymdy qarjylandyrý kezinde JİÓ-niń 1,5%-dan azy tolyq qaıtarymdy kútýge bolmaıtynyn aıtty. Prezıdent bul máselege Úkimettiń nazaryn aýdarǵanyn atap ótip ǵylymnyń damýyna keltiretin kedergilerdi joıý úshin birlesip jumys isteýge ári damyǵan elderdiń álemdik tájirıbesine súıene otyryp, jeke sektordy ǵylymı zertteýlerge tartýdyń túrli tetikterin ázirleýge shaqyrdy. Bul máseleler bıliktegiler men Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdentiniń janyndaǵy Qazaqstan Respýblıkasynyń Ulttyq Ǵylym akademıasynyń nazarynda. Kelesi qadam «Ǵylym jáne tehnologıalyq saıasat týraly» zańyn ilgeriletýdiń mańyzdylyǵyn túsinip, berilgen tapsyrmalardy oryndaý. Osy tarapta Memleket basshysy «Akademıa ǵylymı oı-tujyrym ortalyǵyna aınalýǵa tıis. Sondaı-aq, saraptama jasaıtyn bedeldi mekeme bolýy kerek. Qara shańyraqtyń rólin arttyrý asa mańyzdy. Sondyqtan oǵan memlekettik mártebe beremiz…», – dep Ulttyq Ǵylym akademıasyna mol senim artýda. Óz kezeginde Ulttyq Ǵylym akademıasy Prezıdenttiń tapsyrmasyn oryndaý barysynda, otandyq ǵylymdaǵy túıtkildi máselelerdi sheshý jolynda ǵylymnyń basym baǵyttary boıynsha mehanızimdi iske qosty. Búginde osy baǵyttar boıynsha birqatar jumystar atqarylýda.
– Atalmysh saladaǵy mańyzdy kórinistiń biri – ǵylymı zertteýlerge qarajat bólý. Bizdiń elde ǵylymdy qarjylandyrý máselesi qalaı sheshilýde? Jalpy, búgingi ǵylymdy komersıalandyrý tetikteri jaıynda birer sóz...
– Elimizde birqatar ǵylymdy zertteýlerge granttyq qarjylandyrý kózderi qarastyrylǵan baǵdarlamalar jumys jasap tur. Kelesi etap osy daıyn ázirlemelerdi óndiriske engizýmen jumys jasaýymyz kerek. Osyndaı daıyn ǵylymı ázirlemelerdi kommersıalızasıaǵa aınaldyrý boıynsha «Ǵylym qory» AQ operatorlyq etetin granttyq qarjylandyrý konkýrsy bar. Ǵylym qory 2016, 2017, 2018 jáne 2022 jyldary tórt baıqaý ótkizgen, oǵan 1422 ótinim túsken. Birneshe jobalar boıynsha óndiris oryndary ashylyp, 1600-den astam jańa jumys qurylǵan.
Jalpy 2023–2025 jyldarǵa arnalǵan qarjylandyrýdyń somasy – 22 750 000 000 teńgeni, sonyń ishinde jyldar boıynsha: 2023 jylǵa – 5 699 604 811,82 teńgeni, 2024 jylǵa – 13 650 000 000,00 teńgeni, 2025 jylǵa – 3 400 395 188,18 teńgeni quraıdy. Aıtarlyqtaı qomaqty somma. Úlken nátıjeli ister kútemiz.
– Bekbol Batyrjanuly, ras, keıbir kemshilikterge qaramastan, aıtarlyqtaı jetistikter men eleýli nátıjelerge ákelgen kórnekti jumystardy da atap ótken jón shyǵar. Búginde kommersıalandyrý baǵytynda aýyz toltyryp aıtar qandaı jetistikterińiz bar?
– Ǵylymı nátıjelerdi komersıalandyrýdyń sátti mysaly retinde Janbolat Mýzbaevtyń jetekshiligimen «KB Tree Energy» JSHS qaýipsiz jáne tıimdi jel energıasyn paıdalanatyn generatorlardy ázirleý, qurý jáne serıalyq óndirý boıynsha iske asyratyn jobany bólip kórsetýge bolady. Kún-jel elektrmen jabdyqtaý kózderin qamtıtyn bul jobanyń nátıjeleri Mańǵystaý jáne Soltústik Qazaqstan oblystarynyń shekara qyzmetteriniń derbes beınebaqylaý júıelerinde belgilengen. Bul júıeler obektilerdi baqylaýǵa jáne shekaranyń ruqsat etilmegen qıylysyn anyqtaýǵa, sondaı-aq oqıǵalar týraly sıgnaldy baqylaý ortalyǵyna jiberýge arnalǵan. Atalmysh joba Almaty oblysynyń magıstraldyq respýblıkalyq trassalary boıynsha tolyq avtonomdy jaryqtandyrý jáne beınebaqylaý kolonnalaryn ornatýdy qamtıdy, bul joldyń asa qaýipti ýchaskelerinde jol-kólik oqıǵalarynyń sanyn qysqartýǵa yqpal eteri sózsiz. Dál osyndaı otandyq ǵalymdarymyzdyń ázirlegen nemese iske asyrýǵa daıyn jobalary jeterlik. Olar jáıli biraz málimetter kórsetýge de bolady.
– «Qazaqstan ǵylymı zertteýlermen tikeleı aınalysatyn qyzmetkerler kórsetkishi boıynsha damyǵan eldermen salystyrǵanda kóp qalyp qoıǵan» degen pikirmen kelisesiz be?
– Joq, kelise almaımyn. Sebebi, keıingi jyldary memleket tarapynan jas ǵalymdarǵa qoldaý sharalary qarqyndy qolǵa alynyp keledi. Buǵan jas zertteýshilerdiń jobalaryna arnalǵan bólek grant pen jyl saıyn «Jas ǵalym» jobasy aıasynda sheteldik ǵylymı uıymdarda taǵylymdamadan ótýge berilgen múmkindik dálel bola alady. Sonyń nátıjesinde Qazaqstanda sońǵy ýaqytta jas ǵalymdardyń sany kóbeıe tústi.
– Demek, ǵylym salasynda damý bar dep esepteısiz...
– Álbette. Aldaǵy ýaqytta barlyq salada jańa qadamdar jasalatynyna óz basym senimdimin. Jastar bilimge umtylyp, tehnıkanyń tilin jetik meńgerip, alǵa qoıǵan maqsattaryna jetýge umtylsa, al memleket tarapynan osyndaı qarqynmen qoldaý kórsetilse, biz almaıtyn qamal bolmasy anyq. Ol úshin biz ǵylymı zertteýlerdi tabysty iske asyrý jolynda qoǵamdy ekonomıkalyq turǵyda jańǵyrtý, áleýmettik ınfraqurylymdy damytý, balamaly energıa kózderin qoldaný jáne eldiń azyq-túlik qaýipsizdigin qamtamasyz etý sıaqty strategıalyq mindetterdi basty nazarǵa qoıýymyz qajet. Ǵylymǵa belsendi túrde ınvestısıa sala otyryp, tıimdi ǵylymı jańalyqtar quryp qana qoımaı, aqparatty tıimdi óńdeýge jáne taratýǵa qabiletti sıfrlyq qoǵamǵa erekshe nazar aýdarta alamyz. Sonda ǵana ekonomıkalyq jáne tehnologıalyq bazasy nyǵaıǵan nátıjeli jeńiske jetken, álemdik arenada básekege qabiletti memleket bolamyz. Ǵylymı zertteýlerge járdemdesýde memleketke paıda ákeletin ekonomıkalyq qyzmetpen, sıfrlyq tehnologıalarmen aınalysatyn belsendi jas urpaqtyń qatysýy sheshýshi ról atqarary sózsiz. Mol senim bar.
– Qazaq ǵylymy damı bersin! Áńgimeńizge rahmet.
Suhbattasqan Quralaı IMANBEKQYZY.