Jahandyq úderis eshkimdi beı-jaı qaldyrmaıdy. Álem ekonomıkasy shatqaıaqtap tur. Derjavalar degbirsizdigi sezilýde. Geosaıası jaǵdaı alańdaýshylyq týdyrýda. Elimiz osyndaı qıyn-qystaý kezeńnen ótip keledi. Osy baǵdardan taımaý mańyzdy.
Elde saıası prosesc júrip jatyr. Alda Májilis pen máslıhat naýqany bolady. Buǵan qatysýǵa nıet bildirýshiler jeterlik. 19 naýryzdaǵy saılaýǵa bıyldan bastap majorıtarlyq júıe engizildi. Endi jekelegen azamattar óz-ózderin usyný quqyǵyna ıe. Partıalyq tizimmen ótetinder tizimi belgili bolýda. Elge belgili tulǵalar, qoǵam qaıratkerleri jáne jastar baq synap kórmekshi. Bul da jańa ári ıgi ózgeristiń bastamasy dep ılanamyz.
Qoǵam – ártúrli. El ishinde san túrli pikir alýandyǵy bolatyny ras. Ol zańdylyq ta. Biraq ustanym bireý. Ol – Ádiletti Qazaqstan. Osy baǵyttan aınymaý qajet. Sonda ǵana ádil, berekeli, ashyq qoǵam ornaıtyny aıqyn. Memleket isi órlep alǵa basýy úshin ǵylymdy damytý asa mańyzdy. Osyǵan deıin Ádiletti Qazaqstan qurý jolynda ártúrli mamannyń oı-pikirin bergen bolatynbyz. Endi saıası oqıǵalarmen qatar qazaq ǵylymynyń jaı-kúıine, qordalanǵan máselesine toqtalamyz. Ǵylym jáne joǵary bilim týraly oı qozǵaımyz. Osyǵan oraı, Fılosofıa ortalyǵynyń dırektory, saıası sarapshy Serik NURMURATOVTY áńgimege tartqan edik.
PARLAMENT – PARASATTYLAR ORNY
Saıası úderiste jańa býynnyń almasýy qalypty sanalady. Urpaq almasqan saıyn jańa qoǵam qurýǵa nıet te kúsheıedi. Bul – qalypty qubylys. Qos shylbyrdy ustaıtyn parasatty Parlament bárimizge qajet.
Bul jolǵy saılaý úlken serpin syılaıdy. Ózderińiz bilesizder, kóp partıaly Parlament saılanǵaly tur. Onyń ústine 30% jeke adamdar saılanady. Iaǵnı ózin-ózi usynyp, jeńse depýtat atanady. Bul kópten tolǵandyryp júrgen másele-tuǵyn. Amandyq bolsa, onyń da sheshimi tabylatyn túri bar. Qansha degenmen, jeke adam saılansa, eshkimge jaltaqtaı qoımas. Úmittiń kóbisi osy tarapta. Biraq sanaýly ǵana jeke-dara depýtattar bárin qatyrady degen sóz emes. Memlekettik baǵdarlamany bekiterde barshasy uıysyp, talqylasa... Ony birneshe qaıtara qarap, júıelese... Ábden oqylyp, qaralyp, kem-ketigi túzelse ǵana qabyldaýǵa daýysqa qoıylsa eken. Mine, bul shyn janashyrlyqtyń belgisi bolar edi.
Parlamentke elge belgili aıtary bar azamattar barýy kerek. Materıaldyq qundylyqqa boı aldyrmaǵan taza adam kerek. Tazalyqty aıtqanda hakim Abaıdy aınalyp óte almaımyz. Iaǵnı «tolyq adam» qajet. Eldi jemeıtin, qulqynynan ulttyq qundylyqty joǵary qoıatyn jan jetispeı tur. Adal, parasatty tulǵalar Parlamentte bolsa, nur ústine nur bolmaq.
MÁSLIHAT BEDELİ ARTÝDA
Ár eldiń qýatty kúshi bolady. Bizdiń áleýmettik ári ekonomıkalyq qýatymyz óńirlerge tikeleı qatysty. Osyny áste umytpaýymyz kerek. Óńir qýatty bolsyn desek, týǵan jerge jan-tánimen berilgender el basqarýy tıis.
Memlekettik mańyzy bar Astana, Almaty, Shymkentte halyq kóp shoǵyrlanǵan. Aımaqtar ósip-ónip, órkendep keledi. Demek, básekege qabilettilik artýda. Iaǵnı eldiń ishinde máslıhat depýtatyna laıyqty azamattar kóp degen sóz. Osylardyń arasynda bıznes, ekonomıka, sosıologıanyń tilin biletin azamattar saılanýy kerek. Belgili bir topty qaıta ákelip otyrǵyzýǵa bolmaıdy. Munyń saldaryn kórdik. Ony táptishtep aıtyp jatýdyń ózi artyq.
Ár iske belsendilik qalyptastyraıyq. Ol úshin motıvasıany oıataıyq. Ár óńirdiń máslıhat depýtaty bolatyn janǵa qarjylyq qoldaý jasaıyq. Múmkin toqsanyna bir márte syıaqy úlestirip, jaqsy másele kóterip, ony sheshkenderdi de yntalandyraıyq. Bálkim, bonýs berilse, quba-qup bolar edi. Túptiń túbinde jalaqy máselesin sheshý kerek shyǵar. Máslıhat depýtattaryna da aılyq taǵaıyndap, kómekshige «depýtattyń kómekshisi» degen káýlik berilý qajet. Ázirge mundaı quziret Senat depýtatynda ǵana bar, «depýtat kómekshisi» degen statýs bar eken. Al Májilis depýtatynda joq. Qarap tursańyz, «depýtattyń kómekshisi» ájepteýir qyzmet atqarady. Shetelde bul zańmen rettelgen. Tipti, mártebe. Osyny iske asyrsaq, depýtat turmaq onyń kómekshisi de qulshynyp jumys isteıdi. Qazir erigip júrgen eshkim joq. Barlyǵyn áleýmettik jaǵdaı tolǵandyrady. Osyny bir izdendiretin ýaqyt jetti.
ǴYLYM ADAMY TÁÝİR MENEDJER
Kez kelgen kúrmeýdi sheshýge bolady. Alaıda, ony sheshýdiń ońtaıly joly bar. Ol – bilgir kadr. Saıasatta «bárin kadr sheshedi» deıdi. Baıyptap, oıǵa salǵan adamǵa neni tuspaldap turǵanymyz áý bastan túsinikti demekpiz.
Qazaqstan ýnıtarly memleket. Iaǵnı birtutas ult, birtutas qoǵam degen sóz. Birkelki qoǵam qaǵıdatyn ózgelerge qaraǵanda ǵylym adamy kóbirek uǵady. Sonaý ýnıversıtet qabyrǵasynan kóz maıyn taýysyp oqý ońaı emes. Kúndiz-túni ilim jıyp, ǵalym bolyp qalyptasý ekiniń biriniń qolynan kelmeıdi. Óıtkeni, ǵylym tabandylyq pen tózimdilikti talap etedi.
Qazaq memleketiniń alǵysharty – ulttyq ıdeologıa. Al muny iske aınaldyrý ózgeni bylaı qoıǵanda, ǵylym adamynyń sharýasy bolsa kerek-ti. Táýelsizdiktiń alǵashqy jyldarynda akademık, ǵylym doktory, ǵylym kandıdattarynyń paıdasy zor boldy. Teorıany ıgermeı, zań jazý múmkin emes. Olaı etseńiz, shala-jansar birdeńe týatyn edi. Osy kúni 1993 jylǵy Ata Zańdy qabyldaýda 13 akademık úles qosty dep júr. Arasynda táýelsizdikke qol qoıǵan zańger Salyq Zımanov, egemendikti dúnıe júzine habarlaǵan zań ǵylymynyń doktory Sultan Sartaev, fılosofıa ǵylymynyń doktory Jabaıhan Ábdildın bar edi. Alyp tulǵalarymyzdyń barlyǵy UǴA akademıkteri bolatyn. Árqaısysy bir-bir taý tulǵa-tuǵyn. Osylaı ár saladan shyqqan ǵylym doktorlaryn depýtattyqqa ótkizý kerek. Búginde Garvard, Oksford, Kembrıdj, qala berdi, eldiń bedeldi oqý ornynda oqyp, PhD doktor, profesor atanyp júrgen jalyndy jastar bar. Múmkin solarǵa jeke-dara kvota bólip, depýtat qylý kerek shyǵar dep oılaımyz.
Bir nárseni taǵy da naqtylap óteıik. Ǵylym adamy táp-táýir menedjer bolyp, ilip ákete alady. Teorıa men tájirıbe qatar ushtasqan ortada damý bolady.
ǴALYMNYŃ ÁLEÝETİN JAQSARTAIYQ
Damyǵan derjavalar tarıhyna zer salsańyz, biraz dúnıeniń baıybyna barasyz. Shetelde ǵalymnyń jaǵdaıy jaqsy. Ǵylym jasap otyrǵan adamdy qatty baǵalaıdy. Al ǵylym damysa, memleket órkendeıdi.
Biz kóp ýaqyt boıy ǵalymdardyń jaǵdaıyna zer sala qoımadyq. Jumys istep turǵan Ulttyq Ǵylym akademıasyn taratyp jibere jazdadyq. Sóıtip, qoldan másele jasadyq. Bar problemany qarjyǵa tiredik. Jaraıdy, derbestiktiń alǵashqy 10 jyldyǵynda ekonomıkamen aınalystyq. Keıin ahýal ońaldy. Sodan soń ǵylymǵa azdy-kem kóńil bóldik. Qaıtsek te JİÓ 1%-yn ǵylym salasyna bólip jarytpadyq. Nebir qurdymǵa ketken jobaǵa qarajat quıǵansha, ǵylymdy órkendeteıik.
Akademık Seıit Qasqabasov «Akademıanyń bolýy – memlekettiliktiń belgisi» dep edi. Sol ras sóz. Álemde Ulttyq Ǵylym akademıalary onsha kóp emes. Fransıa, Germanıa, Reseı syndy birqatar alpaýyt elderde ǵana bar. Biz qolda bar ǵylymdy odan ári damytýymyz kerek. Bir ǵana gýmanıtarlyq salany aıtalyq. Sonyń ishinde tarıh, fılosofıa, ádebıet, arheologıa, din jáne t.b. zerttelmegen taqyryp jeterlik. KSRO ıdeologıasymen zerttelgenge basqasha, jańa qoǵamnyń kózimen qaraıtyn kez týdy.
Ǵalym bala-shaǵasyn qalaı baǵatynyn oılamaý kerek. Ǵylymǵa kelý armanǵa aınalsa eken. Ǵylymmen aınalyssa, baspana, balabaqsha máselesi sheshilip, eń joǵary jalaqy deńgeıin alsa deımiz. Sonda jastar keledi. Biz, burynǵy doktorlar, azaıyp baramyz. Ornymyzdy jastar basqanyn qalaımyz. PhD dárejesin alǵandarǵa 70 myń qosylady. Bar bolǵany ǵylym kandıdatymen teń. Sondaı-aq, «Akademıalyq dáreje» dep qana moıyndalǵan. Burynǵy júıemen qorǵaǵan ǵylym doktorlary 140 myń alady. PhD doktoryn burynǵy júıemen qorǵaǵan ǵylym doktorlarymen teńestirý qajet. PhD doktor dárejesi úshin Qazaqstandaǵy eń tómengi aılyqtyń 2 eselengenin alyp, 140 myń teńgege jetkizý kerek. Sonymen birge, eldegi eń tómengi jalaqy kóterilgen saıyn eskerilip otyrsa eken. Magıstrler ǵylymı dáreje dep tanylyp, aılyǵyna kem degende bir 25% qosylsa eken. Mektepke qosty. Al JOO, ǵylymı ınstıtýtta oqıtyndarǵa túk te joq. Órkenıetti, ekonımıkasy qýatty elderde ǵalymdar 5–10 myń dollardan artyq aılyq alady. Kórdińiz be, qandaı keremet! Degenmen, osy deńgeıge birtindep jetýge bolady. Osyny kezeń-kezeńimen iske asyrsaq, ǵylymdaǵy jastarǵa stımýl bolar edi.
SCOPUS ǴYLYMI KÓRSETKİSH EMES
Ádil qoǵam eldiń baǵy. Al Ádiletti Qazaqstanda ǵylymnyń saltanat qurǵany naǵyz jetistik bolar edi. Qazaq ǵylymy qulashyn keń jaısa, órkendeý degen sol.
Biz ǵylym adamy bolǵandyqtan ǵylymı úderis tóńireginde kóbirek oı qozǵaımyz. Óıtkeni, qoǵamnyń ǵylymsyz kúni joq. Dúnıege tanylǵan AQSH, Japonıa, Sıngapýrde ǵylymı kórsetkishterge úlken mán beredi. Olarda ár sala boıynsha arnaıy laboratorıa jumys isteýde. Kórdińiz be, ǵylymdy jolǵa qoıǵan. Nátıjesinde ol elderdiń áleýmettik-ekonomıkalyq qýaty eselep artyp keledi.
Búginde bir óte yńǵaısyz tendensıa paıda boldy. Dálirek aıtqanda, Scopus, Web of since deıtin sheteldik jýrnalda maqala jarıalaý shart. PhD qorǵaý úshin 25 prosentıl, al 3 jyldyq garanttyq joba jasaýǵa 35 prosentıl talap qylady. Myń jerden ǵylymı jańalyq ashyp, akademık bolsańyz da, álgi sheteldik jýrnalǵa ǵylymı maqala shyǵarmasańyz, eshkim emessiz. Al oı eńbegimen oqýlyq, monografıa shyǵarý túkke de elenbeıdi. Mundaı jalǵan reıtıńpen qaıda baramyz?! Eń bolmaǵanda, osyǵan balama shyǵarýǵa bolady ǵoı. Gýmanıtarlyq ǵylym, ásirese, ádebıet, fılosofıa degen sala qazaqtyń rýhyn tanytady. Tym quryǵanda, ádebıetshi, fılosof, dintanýshylarǵa Scopuske shyǵarýdy mindetteýdiń ne qajeti bar?!
Ǵylymı jobalarǵa 3 jyl ýaqyt az. Kem degende 5 jyl berse eken. Bazalyq jalaqyǵa magıstr dárejesi bar jastar da qosylǵanyn qalaımyz. Úlken qalada úısiz-kúısiz, birneshe jerde jumys isteý kimge ońaı bolsyn. Magıstratýra, doktorantýra oqysa da, ǵylymı ınstıtýtta, ýnıversıtette jumys isteıtindeı, tolyq shtatpen jumys isteýine múmkindik berý kerek.
Qazaq ǵylymyn órkendetip, bir izge túsirsek, nebir jańalyqtyń ashylǵanyn sonda kóremiz. Sheteldiń joǵary jalaqysyna jumys isteýge ketken jastardy elge oraltar edik.
TÚIİN:
Bolashaq – bilimdiniń qolynda. Ǵylym men bilim damyǵan jerde ekonomıkalyq ósim baıqalady. Sonda ǵana Ádiletti Qazaqstan quramyz. Qasıetti Otanymyzdy damytý – paryz. Qazaq eli áleýeti men áleýmeti kelisken derjavaǵa aınalsyn demekpiz.