Ádiletti Qazaqstan
QR Prezıdenti Q.K.Toqaevtyń «Ádiletti Qazaqstan» bastamasymen eldiń damýynyń perspektıvalyq baǵyt-baǵdary aıqyndaldy. Osy jolda oń ózgerister júzege asýda.
Megapolıske bir top senator jumys saparymen, shahardyń jaı-kúıin, ahýalyn bilý maqsatynda ári damytý joldaryn anyqtaý úshin jergilikti jurtshylyq, atqaminerlermen júzdesti. Oraıly sátti paıdalanyp, Almatydaǵy áleýmettik kásipkerlik, ekologıa, eldegi zań ústemdigi, baspana jaıy, jastar saıasaty syndy birqatar kókeıkesti máselelerdi qozǵap, QR Parlament Senatynyń depýtaty, Áleýmettik mádenı-damý jáne ǵylym komıtetiniń tóraǵasy Nurtóre JÚSİPTİ áńgimege tartqan edik.
Ádil qoǵam – jaryq bolashaq
– Nurtóre Baıtilesuly, «Ádiletti Qazaqstan» uǵymyn buqara qalaı uǵyna alady. Munyń negizi qandaı?
– Memleket basshysynyń eń ózekti etip kótergeni ol – zań ústemdigi. Ózderińiz biletindeı, zańdar qabyldanady jáne oryndalýy kerek. Óıtkeni, osyǵan deıin túrli zańdar qabyldanyp keldi. Alaıda, oryndalý prosesinde tolyq júzege aspaı jatatyny oqta-tekte bolyp turdy. Sonaý danyshpan Abaı atamyzdyń qara sózderinde eń basty eki nársege toqtalady. Olar – ádilet pen mahabbat. Dúnıeniń jaratylysynda osy eki nárse bolmasa, qalǵanynyń bári teńgerimsizdikke alyp keletinin aıtady. Ádilet ıdeıasyn 100% ornyqtyrý múmkin emes shyǵar. Biraq qoǵamnyń negizgi baǵyttary soǵan baǵyttalýy qajet. Ádiletti Qazaqstan degen oıdyń negizgi ózegi sonda tur.
Zań ústemdigi kerek
– Bizde zań ústemdigi artyp kele me?
– Máselen, eki adam daýlasa qalsa, kimge júginetinin bilesiz. Árıne, úshinshi adamǵa tórelik aıtýǵa júginedi. Al endi tórelik aıtýshy ádil, týra bolsa, durysyn aıtsa, ol tórelikke kónesiz. Degenmen, teris sheshim shyǵaratyn jaǵdaıy da bolýy múmkin. Sondyqtan quqyqtyq normalardyń saqtalýyn qadaǵalaıtyn zań organdary barynsha taza, sapaly is atqarýy kerek. Sonyń ishinde sot júıesiniń ádildigi kóp kóterilip júrgen másele sanalady. Jaqynda Konstıtýsıalyq sot quryldy. Onyń músheleri Parlamentpen kelise taǵaıyndaldy. Bul da bolsa, demokratıalyq, jańarǵan kezeńge aıaq basýdyń ıgi qadamdarynyń kórinisi sanalady.
Zań ústemdigi degende, bastysy – adam quqyǵy. Ol jóninde de ókiletti organ bar. Azamattar úshin negizgi másele óz quqyqtarynyń qorǵalýy, qoǵamda mamyrajaı kún keshýi bolyp tabylady. Túptep kelgende, sot jumysynyń ashyqtyǵy, tóreliktiń ádil bolýy, kisiniń quqyǵynyń qorǵalýyn qamtamasyz etýi basty nazardan túspeýi shart. Memleket isi ár adamnyń quqyǵynyń qorǵalýynda, bilim alýda, densaýlyǵyna em alýda jáne taǵy da basqa jumys isteýde baıqalady dep uǵamyz. Sol sebepti de, barshamyz birlesip, tatýlyqty saqtap, árbirimiz óz salamyzda jemisti jumys isteı bilsek, kóshti bastap, toptyń aldy bolarymyz anyq.
Zaman eptiniń qolynda
– HHİ ǵasyrdyń jastary qandaı bolýy kerek?
– Kóp dúnıe árkimniń óz belsendiligine baılanysty. Qojanasyrdyń «túıeniń ústinde talqandaýdy úıretken ózim edim» degen sózi bar ǵoı. Sol sekildi, bárin beredi eken dep jata bermeý kerek. Eń bastysy, eńbektený mańyzdy. Bizden ozyp ketken elderdiń júrip ótken jolyna qaraǵan abzal. Qansha degenmen, qaryshtap damyǵan memleketterdiń tájirıbesin qaraý kerek. Mysalǵa Japonıa, Koreıa, Qytaıda tańǵy saǵat 5-ten bastap iske kirisedi. Olardyń tynymsyzdyǵy tańdandyrady. Sonyń arqasynda tehnologıalyq progres óte joǵary. Ǵalamda ǵalamat oılap tabýdan alǵashqy orynda keledi. Úlgi alatyn nárse kóp-aq.
Qazirgi tańda «Jastar saıasaty týraly» zań qabyldandy. Buryn jastardyń jas shamasy 29 tuǵyn. Endi 35-ke kóterildi. Buryn jýyqtap alǵanda 3 mıllıon tóńireginde jastar bar edi. Osydan keıin 6 mıllıonǵa kóbeıdi. Bylaısha aıtqanda, sany 2 esege artty. Buǵan deıingi jas sanaty boıynsha olar túrli áleýmettik baǵdarlamalarǵa, úı alýǵa qatysa almaı qalatyn. Budan bylaı onyń da óz sheshimi tabyldy. Sonda da jasyń 35–40-ty alqymdasa da, jas bolyp júre berýge de bolmaıdy. Halyq danalyǵynda «bolatyn bala 15-inde baspyn der, bolmaıtyn bala 30-ynda jaspyn der» dep támsildeıdi. Jas azamattarǵa jasalyp jatqan múmkindikter aıasy ósti. Munyń mánisi jastardy qoldaý ekeni aıqyn.
Qazaq memleketiniń damýyna serpin berýde jas adamnyń qýaty, qaıraty, jigeri asa qajet. Ásirese, el basqarýda, azamattyq ustanymda jańa tektiń ósýi barlyǵynan mańyzdyraq. Jańa tulǵalarymyzdyń qalyptasýy, eldiń erteńi, jarqyn kelesheginiń aıǵaǵy ispetti nárse. Sondyqtan da aıryqsha kóńil bólýdiń túpki máni osynda. Jańarǵan, jańǵyrǵan qoǵamda, memleket isinde, saıasat pen ekonomıkada bárin kadr sheshedi degen beker emes. Otanshyl rýhtaǵy kadrlardy ósirip shyǵarýda jas tolqynnyń belsendiligi kórinis bergeni jón. Úlkender aqyl-keńes bildirse, keıingi býynnyń sony is júzinde iske asyrýy Otan aldyndaǵy mindet pen izgi abyroı bolmaq.
Osy oraıda, aýyl jastaryna da kóńil bólinýde. Jalpy, aýyl men qala dep bólinbeı, tize qosyp áreket qyla bergen jón.
Baspana máselesin tezdetip sheshý kerek
– Ózińiz baspana máselesin aıtyp óttińiz, osynyń sheshimi qashan tabylady?
– Adam bolǵannan keıin onyń basynda baspana bolýy kerek. Ol jaǵy túsinikti de. Biraq kez kelgenniń buǵan qoly jete bermeı tur. Jas otbasylardyń ahýaly tolǵantady. Buny tezdetip atqaminerler qolǵa alyp, túıtkildi ýaqyt ozdyrmaı taratqany durys. Áıtpese, bir másele ekinshisine qosaqtalyp jınala beretin túri bar.
Elimizde ıpotekalyq baǵdarlamalar túri de, sany da az bolyp tur. Ol hám kópshilikke tıimsizdeý. Nebári 5-6 baǵdarlama bar shyǵar. Onymen jastardy, jas otbasylardy baspanamen qamtamasyz etý qıyn. Sondyqtan jastardyń barlyq sanatyn qamtıtyndaı baǵdarlamalar qatary artsa eken. Tek memlekettik qyzmette isteıtinder ǵana emes, ómirdiń ár salasynda is atqaratyndardyń da jaǵdaıyn eskereıik. Taıaqtyń ekinshi ushy baryn da umytpaıyq. Elde 200–300 myń kóleminde eshteńege qyzyqpaıtyn azamattarymyz bar. Olardy da eńbekke, úlken-úlken bıznes jobalarǵa tarta bilý kerek bolyp tur. Ol da aýqymdy másele. Mine, osylardy birlesip, qoǵam, el-halyq bolyp kelisip, túıinin tarqatsaq, úıli-kúıli bolýdyń reti ózdiginen tabylar edi.
– Aglomerasıa týraly zań qabyldanǵanyn bilemiz. Muny júzege asyrýdyń tetikteri qandaı?
– Ózekti saýal berdińiz. Jýyrda Prezıdentimiz Almatyǵa jasaǵan jumys sapary kezinde áleýmettik kásipkerlik, erkin ekonomıkalyq aımaq, eski turǵyn úılerdi jańǵyrtý, ekologıa problemalary týraly bastama kóterip, naqty tapsyrmalar bergen bolatyn. Sonyń ishinde nesıe, salyqtyq jeńildikter jaıy da nazardan tys qalmady. Sol maqsatta almatylyqtarmen biz de kezdesip, olardyń oı-pikirlerin túrtip alyp júrmiz.
Bıyldan bastap osy atalǵan isterdiń bir parasy oryndala bastaıdy. Sol kezde bólingen qarajatty tıimdi ıgere bilý jaǵy taǵy bar. Bıznes jobalardy qolǵa alý, damytý jas kásipkerlerdi ósirip shyǵarý jaǵy zańnamalyq turǵydan qadaǵalanady. Aglomerasıa óte mańyzdy nárse. Óńir men megapolıs bir aımaqta ornalasqannan keıin bir-birimen qoltyqtasyp, qabattasa tirlik qylǵany abzal dep túsinemiz. Sonymen birge, «Sıfrlyq aktıvter» jóninde de zań kúshine endi. Qazaqstannyń jeri shalǵaı. Bul jaǵynan kelgende de oń ózgerister bolmaq. Negizgisi energetıkalyq tapshylyqty joıýǵa baǵyttalady. Jetisý, Almaty, Jambyl, Túrkistan jáne Qyzylorda oblystarynda jaryq, qýat jetispeýshiligi seziledi. Halyq tyǵyz otyrǵan jaqtarda bundaı máseleni boldyrmaý jaǵy qarastyrylyp jatyr.
Almaty kásipkerlik, mádenı, rýhanı bolsyn, qaı salada bolsa da, barshaǵa úlgi bolýy qajet dep esepteımiz.
Birlessek, bárin eńseremiz
– Inflásıany qalaı aýyzdyqtaımyz?
– Álginde biraz máseleni tilge tıek ettik. Sonyń ishinde biraz dúnıe meńzeldi. Búginde ınflásıany tizginge kóndirý ońaı bolmaı tur. Buǵan tikeleı áser etip turǵan faktor – jahandyq geosaıası turaqsyzdyq pen qarjylyq daǵdarys. Bar sharýany syrtqy jaǵdaıǵa tıep qoıyp otyrýǵa da bolmaıdy. Bizde áleýmettik kásipkerlik salada jetispeıtin nárse – qoıma. Azyq-túlikti mezgiline qaraı jınaımyz. Biraq sony saqtaıtyn deni durys qoıma bolmaı tur. Ol áli kúnge deıin salynbady. Ókinishke qaraı, Qazaqstan boıynsha osy mindet jasalmady. Qys, kóktemde baǵa sharyqtaıdy. Ony turaqtandyra almaı ábigerge túsemiz. Sodan baryp, osyǵan deıingi etken eńbek zaıa ketedi. Odan soń ár jaqtaǵy kartop, jýa, sábiz sıaqty t.b. zattardyń ortaq málimetter bazasy joq. Sol sebepti de qaıda, qansha, ne bar ekenin ańǵara almaı dalmyz. Qazirgideı sandyq tehnologıa zamanynda osyny isteý qıynǵa soqpaıdy. Muny qolǵa alyp jatqan kórinedi. Dese de, tezdetken jón. Osyndaı túıtkilderdi jyldamdatyp sheshsek, nur ústine nur bolar edi. Sonda memleketimiz órkenıet kóshin bastaıdy dep senemiz.
– Úlken rahmet!
Áńgimelesken Oljas JOLDYBAI.