Temir tulpar tizgindegen qyzdar qazir kún sanap kóbeıip keledi. Ótken ǵasyrda traktordyń qulaǵynda oınaǵan Kámshat Dónenbaeva tańdanarlyq qubylys bolsa, Almaty kóshesinde ánshi qyzdardan alǵash kólik júrgizgen marqum Mádına Eralıevaǵa da kópshilik qyzyǵa qaraıtyn. Qalanyń qarbalas tirshiligi, bala-shaǵanyń qamy, kezek kúttirmeıin sharýa shash-etekten bolǵasyn búgingi kúni qyz-kelinshektiń kóbi kólik júrgizip júr. Olardyń arasynda bilim alyp kólik júrgizý quqyna ıe bolǵandar da, ózi talaptanyp úırenip ketkender de bar. Almaty qalasynda avtomektep kóp, biraq eń erekshesi – «Baǵdarsham» avtomektebi, sebebi bul mektep tek názik jandylarǵa arnalǵan.
«Baǵdarsham» avtomektebiniń negizin salýshy Asylzat Qambarbekova:
«Avtomektep ashamyn degen ıdeıa kelgen kezde qarasam, Almatyda 99 mektep bar eken, men endi osylarǵa uqsamaýym kerek, qandaı erekshelik engizsem eken dep bas qatyrdym. Sol ýaqytta izdene júrip, TMD elderiniń birazynda áıelderge arnalǵan avtomekteptiń bar ekenin bildim, sóıtip osy oıǵa bekindim. Avtomektepterdi qarasam, kóbi ózderin qunsyzdandyryp jibergen, baǵasy 15-20 myń teńge, jalǵa alǵan orny eń arzan jer, eshkim barmaıtyn, arenda ótpeıtin jerge baryp otyr, kóbine jertólede ornalasqan. Sodan keıin men eń qymbat, jaıly, jaqsy oryndy tańdaýym kerek degen oımen osy mektepti ashtym, ózimniń oıymsha, biz sıaqty qymbat arenda tóleıtin avtomektep joqtyń qasy, kóbiniń jalǵa alý aqysy 60-70 myńnan aspaıdy. Mektepti ashýdaǵy eń basty maqsatym – joldaǵy kólik apatyn azaıtýǵa tamshydaı bolsa da úles qosý. Statısıkany qarasań, kólik apatynyń sany men odan kóz jumǵandar týraly aqparattan jan túrshigedi. Meniń mektebimniń basty ereksheligi – jolda júrý erejelerine basa nazar aýdarý, kýálikti kim kóringen ala beretin boldy ǵoı, biraq sonyń ishinde erejeni tolyq biletinder az. Júrgizýshi kýáligin satatyn adamdardyń qalaı uıyqtaıtynyna tańym bar, ereje bilmeıtin, kólikti syıǵa alǵan adamǵa aqshasyn alyp, kýálikti bere salady, sonyń kesirinen talaı apat bolyp jatyr. Men ózimniń mektebimde oqyǵan qyzdarǵa mundaı jolmen kýálik almaýdy qatty basyp aıtamyn, óıtkeni munyń ar jaǵynda adamnyń taǵdyry tur, ol oıynshyq emes. 2023 jyly Almaty turǵyndaryna 4 mlrd aıyppul salynsa, byltyr 10 mlrd aıyppul tólegen, bul sıfr kýálik satatyndar men satyp alatyndardy oılantsa eken.»
Arýlarǵa kólik júrgizýdiń ońaı emes ekeni anyq. Qyz-kelinshektiń kóbi oǵan qyzyqqanymen, qorqynyshty jeńý qıyn. Osyndaı qorqynyshpen betpe-bet kelip, jeńiske jetken bloger Aqerke Ábilhan óziniń tájirıbesimen bólisti:
«Kólik júrgizý men úshin de qıyn, qorqynyshty dúnıe bolǵan. Ózim kólik júrgizýim kerek dep oılaǵan da emespin. Qaskeleńde turamyn, sharýanyń bári qalada, eki ortada qatynaýdan sharshaımyn, taksıge de kóp aqsha jumsaımyn, sóıtip zoryǵyp ketken kezde osy aqshaǵa bir kólik alatyn ýaqyt ótti ǵoı degen oı keldi. Sóıtip avtomektepke baryp, ınstrýktordyń kómegimen onyń talaı shashyn aǵartyp júrip úırendim. Úırengenime 1 jyl ýaqyt ótip, kólikke otyrmaǵasyn qaıtadan bilgenimdi umytyp qaldym. Bir kúni joldasym oıda joqta Kia Morning degen kishkentaı kólik syılady, mende ol kezde júrgizýshi kýáligi de joq. Sodan 3-4 aı ýaqyt ótti, kýálik te aldym, sóıtip rúlge otyryp júrgizip kettim. Dál sol ýaqytta ómirimniń qıyn bir kezeńin bastan keshirip júrgen kezim edi, anam ómirden ótken, jańadan kólik júrgizip júrgen soń qalaı buramyn, qaıtip qoıamyn dep basym qatyp bar zeıinim jolda boldy, bir jaǵynan bul meni qaıǵymnyń jeńip ketpeýine de kómek boldy. Bar yntamdy salyp úırengen soń ońaı sıaqty kórinip ketti. Qazir mine sol kishkentaı kólikten LEXUS 570-ke kóshtim.»
Názik jandynyń bári birdeı kólik júrgizýdi tek qyzyǵýshylyqtan ǵana meńgermeıdi. Kólik tizginine otyrýdyń májbúrli sebebi de bar. Qala kóshesinde taksı qyzmetin kórsetip, nápaqasyn taýyp júrgen Gúlnaz Saılaýbaıqyzy kólik tizgindeýdi kúnkóristiń qamy úshin úırenipti:
«Birneshe jyl istegen jumysymnan qysqartýǵa ushyrap, jumyssyz qaldym. Basqa jumys izdep edim, oıymnan shyǵatyn qyzmet tabyla qoımady. Almaty sıaqty qymbat shaharda bir ǵana otaǵasynyń jalaqysymen bala-shaǵany taryqtyrmaı ómir súrý múmkin emes. Oılana kele kólik júrgizýdi úırenýge bel baıladym, biraq ol kezde turaqty taksıst bolyp ketemin degen nıetim bolǵan joq. Bul jumysqa dál sol ýaqyttaǵy qarjylaı máselemdi sheship alaıyn dep kirisip edim, qazir úırenip qaldym. Tabysym da jaqsy, grafıkti de ózim retteımin, sondyqtan bul men sıaqty otbasyly áıelge laıyqty jumys dep oılaımyn. Áý basta anam men enem qatty qarsy bolǵan, búginde olardyń da kózi úırendi, tipti syrtqy jumystaryn maǵan tapsyra salatyn boldy. Osy tabysymnyń arqasynda balalarymnyń qalaýyna shek qoımaımyn, kóligimdi de jańalap aldym, aıyna 700 myńdaı tabys tabamyn. Almatyda kólik júrgizý kimge bolsyn ońaı emes, kólik te, keptelis te kóp, ýaqyt ta jetpeıdi, únemi stress bolady. Biraq jumystyń ońaıy bar ma degen kózqaraspen qaraımyn da, Qudaıyma syıynyp alyp, kúnde jolǵa shyǵamyn. Jolda júrgen soń túrli adammen kezigesiń, kóshede kólik mingen áıeldi kórse syılamaq túgili, qyspaqtap esińdi shyǵaratyn, ashýyńa tıetin azamattar da bar. Solarǵa tańǵalam, erteń olardyń qyzynyń da meniń ornymda otyrmasyna kim kepil, nege túsinistikpen qaramaıdy dep qarnym ashady, kópke topyraq shashpaımyn, jol bergisi kelip turatyn márt jigitter de bar, olarǵa alǵys aıtamyn. 10 jyl taksı qyzmetimen aınalysqandaǵy túıgen oıym – adam kólikke otyrǵanda minezi ózgermeıdi, ol ómirde qandaı bolsa, kólikte de, jolda da sondaı, álgi men aıtqan azamattarǵa qatysty da osyny aıtar edim.»
Erler qaýymyna degen taksıst kelinshektiń ókpesin estigen soń, kóliktegi azamatty sózge tarttyq. Almatylyq Eldos Baýyrjan kóliktegi qyz-kelinshekter týraly oıyn bylaı jetkizdi:
«Almatynyń keptelisi bizdiń júıkemiz ben sabyrymyzdyń synaǵy sıaqty, ózimniń de birneshe ret kóliktegi qyzdarǵa ashýym kelip, jol bermeı qoıǵan kezim boldy. Qazir ózimdi tárbıelep kele jatyrmyn, kóbine ótkizip jiberýge, sıgnal basyp, mazasyn almaýǵa tyrysamyn. Biraq shydamyńdy taýysyp jiberetin, jolda qatty sasqalaqtaıtyn áıelder bolady, sondaı kezde «osylar nege úıinde otyrmaıdy» dep jynyń keledi. Ózimniń kelinshegimniń kólik júrgizýine ruqsat bermeımin, sebebi maǵan unamaıdy.»
Al kólik júrgizetin arýlardyń psıhıkasyna qandaı kúsh túsedi degen suraqqa Turan ýnıversıteti "Psıhologıa" Joǵary mektebiniń senıor-lektory, psıholog Gúlnur Ysqaq bylaı dep jaýap berdi:
«Kólik tizgininde otyrǵan kezde kez kelgen adamnyń tanymdyq prosesteriniń bári iske qosýly turady. Bir ǵana zeıindi alatyn bolsaq, onyń ózi birneshe qyzmet atqarady, qarapaıym tilmen túsindirsem, bir ýaqytta aıaqpen pedaldi basyp, bir qolmen tizgin ustap, ekinshi qolmen telefonmen sóılesip, aınaǵa qarap otyramyz, ıaǵnı kólik júrgizgen adamnyń psıhıkasy belsendi jumys istep turady. Buǵan qosa aldymdaǵy kólik kilt toqtap qalmasyn, izimdegi kólik soǵyp ketpesin, jan-jaqtan eshkim jol kesip júrmesin degen alańdaýly kóńil-kúı adamda stress týdyrady. Oılaýdyń da analız, sıntez degen fýnksıasy ylǵı qosýly turady. Kólik tizginindegi adamda únemi alańdaýshylyq, kúızelis pen mazasyzdyq deńgeıi kóterińki bolady, sonyń áserinen be eken, baıqaýymsha, rúldegi áıelderdiń kóbinde artyq salmaq bolmaıdy. Kúndelikti jumysqa avtobýspen qatynaıtyn áıelde ondaı jaýapkershilik, joldaǵy jaǵdaıǵa alańdaý degen joq, al kólik júrgizetin áıel bir mezette birneshe qyzmetti atqaryp, onyń mıynda da, fızıkalyq denesinde de tynyshtyq bolmaıdy. Áıel adamnyń úıindegi sansyz sharýasyna, qyzmetindegi kásibı mindetine qosa kólik tizgindeý de úlken bir júk deýge bolady.»