· Gazetimizdiń ótken nómirleriniń birinde biz Germanıadaǵy parlament saılaýy jaıly jazyp edik. Onda Frıdrıh Mers bastaǵan GHDO partıasynyń jeńiske jetý múmkindigi joǵary ekenin boljadyq. 23 aqpanda kezekten tys saılaýda GHDO jeńiske jetti. F.Mers kezekti kansler atanýy múmkin. Alaıda, partıa aıqyn basymdyqpen jeńiske jetpedi. Saıası jáne ekonomıkalyq, mıgrasıalyq daǵdarys F.Mersti ózge partıalarmen koalısıa qurýǵa májbúrleýi múmkin. Qala berdi, halyqaralyq jaǵdaı da máz emes. Osy jáne ózge de faktorlar aldaǵy 4 jylda onyń bas aýrýy bolýy múmkin.
Úshtik koalısıa eldi daǵdarystan shyǵara almady
Germanıada kezekten tys saılaýda «Germanıanyń hrıstıan demokratıalyq odaǵy» partıasy partıasy jeńiske jetti. Aldyn ala saılaý nátıjesi boıynsha opozısıalyq partıa 28,5% daýys jınaǵan. Partıanyń kóshbasshysy F.Mers kansler atanýy múmkin.
Osylaısha GHDO bılikke qaıta keldi. Buǵan deıin 16 jyl partıany Angela Merkel basqarǵan ýaqytta Germanıada oǵan teń keletin saıası kúsh joq bolatyn. Alaıda, bılikte uzaq bolý jáne saıası básekeniń bolmaýy eldi daǵdarysqa ushyratady. 2021 jyly parlament saılaýynda GHDO jeńiliske ushyrap úshtik odaq dep atalatyn koalısıa jeńiske jetti. Úkimetti sál ǵana basymdyqqa ıe GSDP partıasynyń kóshbasshysy O.Shols basqardy.
Degenmen, O.Shols Germanıany daǵdarystan shyǵara almady. Koronavırýs pandemıasynan keıin el ekonomıkasy júıeli daǵdarysqa ushyraǵan bolatyn. 2023 jáne 2024 jyldary ekonomıkalyq ósim óte tómen deńgeıdi kórsetti. Munyń bári eldegi saıası daǵdarystyń áserinen. Koalısıalyq parlament pen úkimet arasynda túsinispeýshilik bar ekeni biraz ýaqyt kózge kórinbedi. Biraq 2024 jyldyń sońyna qaraı koalısıalyq bılikte saıası daǵdarys oryn aldy. Sosıal-demokrattar, «Jasyldar» jáne «Erkin demokrattar» arasyndaǵy saıası áriptestik aıaqtaldy. Parlament kansler O.Sholske senimsizdik tanytty. Bul 2025 jyly 23 aqpanda kezekten tys parlamenttik saılaý ótkizýge túrtki boldy.
Jeksenbide ótken saılaýdyń aldyn ala qorytyndysy boıynsha sosıal-demokrattar – 16,5%, «Jasyldar» – 11,8% jáne «Erkin demokrattar» – 5%-dy eńserdi. Sosıal-demokrattardyń kóshbasshysy O.Shols jeńilgenin moıyndady.
Sonymen, GHDO jeńiske jetti. Biraq aıqyn basymdyqpen jeńe almady. Sebebi, ekinshi oryndaǵy «Germanıaǵa balama» partıasy 20%-dan astam daýys jınady. Saılaýǵa qatysý kórsetkishi 83% bolǵanyn eskersek, bul óte joǵary kórsetkish. Sondyqtan aldaǵy 4 jyl F.Mers pen GHDO partıasyna jeńil bolmaıdy.
Berlın men Brússel arasyna syzat túsýi múmkin
Postkovıdtik kezeń Germanıa úshin jeńil bolmady. Eń aldymen, saıası daǵdarys oryn aldy. A.Merkeldiń bıligi álsirep, ol bastaǵan GHDO parlamenttik saılaýda jeńildi. Bılikke kelgen úshtik koalısıa da eldi daǵdarystan shyǵara almady. Saıası daǵdarys koalısıa ishine de jetti.
İshki saıası daǵdarys ózge de salalarǵa áser etti. Ekonomıka álsirep, Germanıanyń burynǵy kúsh-qýaty joǵala bastady. Kólik óndirisi salasynda el búginde kóshbasshylar qatarynda emes. «Nemis mashınasy» ataǵy tarıh qoınaýynda qaldy. Tek Germanıa ǵana emes, tutas Eýropa elderi Qytaıdyń elektrokólik óndirisine tótep berer emes. Arzan ári sapaly qytaılyq elektrokólikter EO jáne álem naryǵyn jaýlap alýda. Naryqtyń zańy solaı. Tutynýshyny sapa men baǵa qyzyqtyrady. Vashıngton tizginin ustaǵan D.Tramp Qytaıǵa qarsy saýda soǵysynyń ekinshi kezeńin bastady. Al Eýroodaq elderiniń Qytaıdyń ekonomıkalyq kúsh-qýatyna qarsy turatyndaı qaýqary joq. Germanıanyń da áleýeti óte tómen.
Endi damyp kele jatqan jasandy ıntellekt naryǵynda da Germanıa AQSH pen Qytaıǵa jete almaıdy. Ony damytý úshin energıa kózi qajet. Qaýipti bolsa da AES eń kóp energıa beredi. Al Germanıa 2024 jyly AES-ten tolyq bas tartty. Mundaı sheshimdi úshtik koalısıa qalyptastyrǵan bılik qabyldady.
Sondaı-aq, mıgrasıalyq daǵdarys Germanıany ishteı álsiretýde. GHDO kóshbasshysy osy daǵdarysty saılaýaldy kampanıada utymdy paıdalandy. Elge syrttan kelgen mıgranttarǵa qarsy málimdeler jasap, mıgrasıalyq zańnamany qatańdatýǵa ýáde berdi. Qarap tursaq, D.Tramptyń saıası rıtorıkasyna uqsaıdy.
Joǵaryda atalǵannyń bári ishki teris faktorlar. F.Mers aldaǵy 4 jyl bul faktorlarmen jumys isteýge májbúr. Budan basqa syrtqy saıası táýekelder de bar: birinshisi D.Tramp basqaratyn AQSH bolsa, ekinshisi Eýroodaqpen eýropalyq qaýipsizdik máseleleri.
D.Tramptyń syrtqy saıası málimdemeleri men qabyldap jatqan sheshimderi halyqaralyq qatynastarǵa áser etýde. Muhıttyń arǵy jaǵynan kelip jatqan saıası qysym EO-ǵa da jetti. Jaqynda ótken Múnhen konferensıasyndaǵy AQSH-tyń vıse-prezıdenti D.Venstiń málimdemeleri Vashıngton men Brússel arasyn alshaqtatyp jiberdi. Qaýipsizdik máselesinde kózqarastary eki bólek ekenin kórsetti. Buǵan deıin Parıjde ótken JI jıynynda da Vashıngton men Brússeldiń kózqarastary ártúrli ekeni baıqaldy. Germanıa Eýroodaqtyń iri saıası kúshi ekenin eskersek AQSH-tyń saıasaty oǵan da áser etetinin boljaýǵa bolady. Tramp faktory Berlın men Brússel arasyna syzat túsirýi nemese Eýroodaqtyń oqshaýlanýyna túrtki bolýy múmkin.