Qazaqstan Respýblıkasynyń mádenıet salasyndaǵy memlekettik stıpendıasynyń laýreaty, akter, teatr rejıseri, teatr qaıratkeri, profesor, QR Eńbek sińirgen óner qaıratkeri, táýelsiz «Tarlan» platına syılyǵynyń laýreaty, «Barys», «Parasat» ordenderiniń ıegeri, Esmuhan OBAEVPEN suhbat.
Dramatýrgıa qaqtyǵysqa qurylady
– «Teatr – bul jan álemi» degen ekensiz. Osy jaıly aıta ketseńiz.
– Biz rejıser bolǵandyqtan, psıhologpyz. Meniń qoıǵan pesalarymnyń bári adamı proseske áser etetindeı qoıylǵan. «Teatr – adam janynyń zertteýshisi», teatr kúlki úshin, ne bolmasa jylatýdy maqsat etpeıdi. Sizdi oılandyryp, erekshe sezimge bóleý úshin qurylǵan. Tipti, oıdyń teatry desek, artyq bolmas. Mine, biz osyǵan baılanysty kadrlardy daıarlaǵanda qatelik jibergen joqpyz. Búginde adamdar rýhanı qajetin oılap, teatrǵa bet bura bastady. Qazir qazaqtyń aqsaqaldary nemerelerin ertip, kasadan bılet alyp turǵanyn kóremiz. Sol qarıa zalda otyryp: «Qaraǵym, Abylaı han degen babań myna kisi. Abaı degen abyz atań ana kisi» dep jańaǵy nemeresine tarıh taǵylymyn aıtady.
Qazirgi balalardyń bári birdeı Abaıdy oqyp júrgenine kúmánim bar. Al endi sol bala teatrǵa kelip, úsh saǵat oıyndy tamashalasa, Abaı álemin tanyp shyǵady. Abaıdyń uly parasatyn, Muqańnyń uly sózderin sanasyna sińiredi. Búginde dramatýrgıa qaqtyǵysqa qurylady. Sahnada halyqqa oı salatyn, neǵurlym ulttyq rýhymyzǵa jaqyn, ótimdi dúnıeler ǵana qoıylady. Mine, búgingi teatrdyń tolaǵaı jetistikteri – osy.
– Óner ordasynda jyl saıyn úzilmeı qoıylyp kele jatqan spektáklderdiń syry nede?
– Onyń bir aıtarlyqtaı syry, sıqyry joq. Osydan 20–25 jyl buryn qoıǵan spektáklderim áli kúnge sahnalanýda. Keıde qaljyńdap «Spektáklder ózim sekildi qartaımaıdy» dep aıtamyn. Endi seniń suraǵyńa keler bolsaq, baǵana aıtyp ketkenimdeı, spektákl adamdarǵa oı salýy kerek. Pesa qur jazylyp qoıady. Spektákl sol jazylǵan dúnıeniń terisin aınaldyryp shyǵarady. Tipti, basty oıyn ózgertip jiberýge bolady. Atmosferasyn ózgertip jiberýge bolady. Avtormen taıtalasyp, rejısermen taıtalasyp, kórermenge jetkenshe ıleýi qanyp jetedi. Spektákldi shyǵarý úshin toǵyz aı kóteresiń. Ony tolǵatyp júrip týamyz. Sodan keıingi onyń baǵasy kórermenniń qolynda. Al artıs degen sizdiń báıgege qosqan tulparyńyz ǵoı. Tulparyńyz báıgeden jeńip jatsa, onda ol sizdiń eńbegińiz. Al báıgeden kelmeı qalsa, ol da - sizdiń osaldyǵyńyz.
Talantty akterlar men rejıserlar shoǵyrlanǵan kez – ol teatrdyń baǵy. Kezinde Ázekeńmen jumys istegen teatrdyń korıfeıleriniń keıbiri áli teatr sahnasynan túsken joq. Asanáli Áshimov, Sábıt Orazbaev, Núketaı Myshpaeva, Torǵyn Tasybekova, Quman Tastanbekov jáne t.b. Sol jyldary Nurmuhan Jantórın kelmese, Ydyrys Noǵaıbaev joq bolsa, bulaı bolar ma edi, kim bilsin?!
Qudaı tileýimdi berdi
– Ózińiz qoıǵan eń erekshe spektákl jaıly aıta ketseńiz.
– Endi kóp qoı. Onyń qaısybirin aıtaıyn. Erekshesi dep Tólen Ábdiktiń «Ury men uly» spektaklin aıtar edim. Ol búgingi kún. Qaınap turǵan qazirgi sát. Onda da ótken men búginniń dıalogy, ókpe-nalasy aıtylady. Úlkender jas býyndy suryqsyz, ez kóredi. Kishiler óz bolmysynyń bolymsyzdyǵyna úlkenderdi kinálaıdy. Árkimdiki ózine durys. Áke urpaǵynyń ózindeı uly bolmaǵanyna, tynyshtyqta týǵan tuqymnyń táýelsizdik úshin kúresip ketkenderdiń jigerin saqtap qalmaǵanyna qynjylady. Budan bólek, «Qyz muńy» degen spektal boldy. Onda 1986 jyly Respýblıka alańynda ótken Jeltoqsan kóterilisine qatysqan qyzdyń oqıǵasy baıandalady. Elim, jerim dep emirengen qazaq qyzynyń qaısarlyǵynan habar beredi. Sol kezde Táýelsizdik úshin qanshama jastarymyz basyn báıgege tikti. Solar jaıly qoıylǵan spektákl áli kúnge sahnalanýda. Budan bólek, qazaq qalamgerleriniń birazynyń shyǵarmalaryn qoıdyq. Onyń barlyǵyn sanap shyqsaq, sanyna jetpespiz. Elimizdiń ár óńirindegi teatrlarda qoıylǵan spektáklder men úshin bir tóbe. Ózindik qurylysymen, oıymen erekshe dep aıta alamyn.
– Rejıserlikke qalaı keldińiz? Alǵashqy spektaklińiz jaıly aıta ketseńiz?
– Óner jolymdy qazirgi Ǵ.Músirepov atyndaǵy balalar men jasóspirimder teatrynan bastadym. Ol kezderi oqý bitirerde qalanyń kúlli jaısańdary jınalyp, stýdentterdi ár aımaqqa bóletin. Onyń basy-qasynda Ázirbaıjan Mámbetov aǵamyz bolatyn. Sol kezde Sábıra Maıqanova apaıymyz «Myna «Vaná aǵaıdy» oınaǵan sary bala ózi sondaı sumdyq. Muny qalada ártis qylyp qaldyrý kerek. Ne qylady, rejıserdi qoıa beredi ǵoı», – dep aıtqany sebep boldy ma, áıteýir, kóptiń ishinen meni tańdap aldy. Osylaısha 1966 jyly 4-kýrs oqyp júrip, rejıserlik mamandyǵymmen spektákl qoıdym. Ol endi meniń baǵym dep oılaımyn.
QR Halyq ártisi, uly akter Nurmuhan Jantórın meni ustap aldy da: «Áı, bala, beri kel. Seni mýzykalnyı deıdi ǵoı. Sen davaı myna pesany qoı. Men saǵan «Jaıaý Musa» degen pesany beremin. Bul Orta júzdiń áıgili Jaıaý Musasy. Sen osydan bastasań, Qudaı jolyńdy ońǵarady. Men qazir kınostýdıaǵa kettim. Ázirbaıjanǵa ózim aıtamyn», - dep qolyma aq qaǵaz ben qalam ustatyp ketti. Mine, sol kezde túsirilgen sýretter de bar. Sábıt Orazbaev qandaı jap-jas jigit. Torǵyn Tasybekova qazir úıinde otyr. Keıbir ártister o dúnıelik bolyp ketti. Osylaısha ónerde júrgenime 60 jyl bolǵan.
Osy jyldardyń ishinde jyljyp bir-aq jerge bardym – «Semeı teatry» degen. Ádebıettiń, mádenıettiń ortasy. Uly qazaqtardyń, uly Alashtyń ortasy dep aıtýǵa bolady. «Abaıdyń eli! Muhtardyń eli! Qasıetti uly jer! E, Qudaı, qudiretińe kózim jetsin, qoldashy, qoltyqtashy meni, osy elden baqyt tabýǵa kómektesshi!» - dep edim sonda tebirenip turyp. Qudaı sol tileýimdi bergen bolýy kerek, tuńǵysh kásibı teatr óneri ýyǵyn qadaǵan ordada úlken akterlarmen birge jumys istep shyńdaldym, óstim, bolashaq jarymdy kezdestirip, otbasyn quryp, balaly-shaǵaly boldym. Mádenıet mınıstrligi bir jylǵa baryp kelesiń dep jiberip, 20 jyl 1 kún, 15 saǵat taban aýdarmaı qyzmet istedim.
Rejıser barda – teatr bar, ol joq bolsa – teatr da joq
– Ónerde júrgen jastarǵa kóńilińiz tola ma? Bir suhbatyńyzda jastarǵa kóńil bólý mańyzdy degen ekensiz.
– Semeıge barǵanda jalańaıaq, jalańbas barǵanmyn. Shalbarymnyń artynan kún esedi. Barǵan betimnen-aq halyq jyly qabyldady. Biz ómirde úı satyp alǵan adam emespiz. Osy ýaqytqa deıin úkimet berip keldi. Sonda óner bar jerde úlken bir jeńis bardaı kórinetin. Al qazir she? Úı-kúısiz qańǵyp júrgen jas akterlar men rejıserdi, óner adamdaryn kóp kóremin. Pesa jazyp júrgen balalardyń turaqty jumystary joq, al jazǵan týyndylaryna mandymaıtyn qalamaqy alady. Osydan keıin olar qalaı ónerge basybaıly bet burady? Olardyń materıaldyq jaǵdaıy jasalmaı, ónerimiz órkendeıdi dep aıtý qıyn-aq. Jańaǵy aıtyp otyrǵan jastardyń turmys jaǵdaıy sheshilse, jaqsy bolatyn edi. Sodan keıin tehnıkalyq múmkindikteri nashar teatrlar bar. Solarǵa da jóndeý jumystaryn júrgizse deımin. Semeıge barǵanymda 24 jasymda «Qazaq KSR eńbek sińirgen óner qaıratkeri» qurmetti ataǵyna ıe boldym. Bul degenimiz - jas rejıserge senim bildirgen aǵa býynnyń senimi.
Qazirgi jastarǵa kóńilim tolady. Sebebi, bular - izdenimpaz halyq. Tańdamaly shyǵarmalaryn zerdelep alady. Búginde óner ordasyna jaqsy kadrlar keldi. Teatr zertteýshileri, ádebıet maıtalmandary, synshylar, fılosoftar, tipti psıholog degen balalarymyz da bar. Ár teatrda 10–15 shaqty rejıserdi kezdestiresiz. Qazir rejıserlerdiń shaly menmin. 82-den asyp bara jatyrmyn. Biraq kóńilime qarasam, áli jas sekildimin.
– Rejıserdiń ómiri degenimiz ne?
– Jaqsy adamdardyń arasynda ómir súrý - úlken baqyt. Nemat Kelimbetov degen jazýshynyń bir shyǵarmasy bar. Sonyń jelisinde «Úmit úzgim kelmeıdi» degen qoıylym qoıdym. Sonyń fılosofıalyq oılarynda mynandaı bir sóz bar – «Baqyt degen ne?» deıdi keıipker. Sonda «Baqyt degen - baqytty adamdardyń ortasynda ómir súrý» dep ún qatady.
Menińshe, aınalańdy qorshaǵan meıirimdi, saǵan baǵyt-baǵdar beretin adamdar bolsa, sen úlken jetistikke jetesiń. Rejıserdiń joly degen qyzmetine, jumysyna, baǵyna baılanysty. Sondyqtan Qudaı maǵan baq bergen shyǵar dep oılaımyn. Óıtkeni, ómirimde Asqar Toqpanov, Jumat Shanın, Ázirbaıjan Mámbetov degen uly ustazdarym bolmasa, men sol Kegende traktorymdy aıdap, polısıanyń oqýymen júretin edim. Mine, sol taǵdyr meni teatr álemine ákep soqtyrdy.
Teatrdyń eń qara kúshi, teatrdyń ary men pasporty – rejıser. Rejıser bar kezde - teatr bar, ol joq bolsa - teatr da joq. Sózdiń shyny kerek, akter ózi jalǵyz spektaklin qoıa berer, biraq ol rejısersiz Gamletti, Abaıdy oınaı almaıdy. M.Áýezov teatryna Á.Mámbetov sıaqty rejıserler kelmese jáne ol 20 jasynda kirip, 80 jasqa deıin osy teatrdy basqarmasa, bul teatr qazirgi bıiginde turmas edi. Sondyqtan teatrdyń baǵy da, sory da rejıserge baılanysty. Rejıserden baǵy janǵan teatr – baqytty teatr.
– Áńgimeńizge rahmet!
Suhbattasqan Aqtolqyn TURLYǴAZY