Qoǵam kemshiligin, adamnyń boıyndaǵy jaǵymdy ne jaǵymsyz qasıetterin karıkatýra janry arqyly qaǵaz betine túsirip júrgen sýretshiler neken-saıaq. Qazaqstannyń halyq jazýshysy Muzafar Álimbaı shyǵarmashylyǵyn aıryqsha baǵalap, «Karıkatýra koroli» dep ataǵan sýretshi bar. Ol – belgili karıkatýrashy, QR Mádenıet qaıratkeri, Á. Qasteev atyndaǵy mýzeı-úıiniń jetekshisi Erkin Nurazhan. Keıbirine beımálim karıkatýra, sharj janrynda boıaýy qanyq, sýretti sóılete bilgen talant ıesimen suhbattasýdyń sáti túsken edi.
Sózsiz óner
– Karıkatýra. Adamnyń syrtqy kelbetin aınytpaı berýmen qatar, ishki dúnıesin ashyp kórsetetin, ázilge arqa súıeıtin jaýynger óner. Sizdiń uǵymyńyzdaǵy karıkatýra, sharj qandaı janr?
– Karıkatýra da, sharj da – adamnyń jeke qasıetin, minezin, tulǵasyn, shyǵarmashylyq deńgeıin sýret arqyly kórsetý. Ekeýi de shynaıylyqtan turady. Kópshiligi bul janr adamdy tek kúldiretin, ázil sýret dep qana baǵa berip jatady. Olaı emes. Ásilinde, ol – bir sát sanany sergitip, sýret arqyly oılandyratyn aýqymy keń óner. Ereksheligi sol, sharj sýretke ótirik aralastyrmaý kerek. Qulaǵy qalqan bolmasa, murny uzyn bolmasa sýrette olaı kórsete almaımyn ǵoı. Sondyqtan qulaǵy qalqan adamnyń qulaǵyn odan saıyn qalqaıtsań da artyq etpeıdi. Biraq taqyrypqa baǵyný kerek. Máselen, AQSH-tyń kezindegi prezıdenti B.Obama men D.Býsh ekeýiniń sharjdary bar. Sýretshi Obamanyń qulaǵyn túıe japyraq sekildi qalqıtyp qoıypty. Ol Amerıkada Prezıdent bolyp otyrǵan kezinde salynǵan sýret. Karıkatýrashy D.Býshty da ońdyrmaǵan. Adamnyń bet-pishinindegi erekshelikterdi úlkeıtý, joq nárseni bar etý sharjǵa jatpaıdy. Másele qulaqty nemese adamnyń basqa dene múshelerin úlkeıtýde emes, adamnyń beınesin ázil arqyly sýretteý.
– Aǵa, sýretshilikke eshkim kezdeısoq kelmeıtini belgili. Sýrettiń osy bir janryna qalaı keldińiz?
– Teatr sýretshisi mamandyǵynda oqyp júrgende túpkilikti osy salanyń eteginen ustaımyn dep oılamadym. Karıkatýrashy bolamyn, sharj salamyn degen oıyma da kirip shyqpady. Tek hobbı retinde salyp júrdim. Almaty teatr-kórkemsýret ınstıtýtynyń 3-kýrs stýdenti kezimde «Baldyrǵan» jýrnalynda kórkemdeýshi redaktor bolyp jumysqa ornalastym. 1985 jyly Uly Otan soǵysynyń 40 jyldyǵyna oraı Qasym Qaısenov aqsaqaldyń bir áńgimesin gazetke beretin bolyp, Muzafar Álimbaı «Qasym aǵanyń fotosýretin alyp kel» dep jiberdi. Qasym Qaısenovpen tanysýǵa barǵanda, atymdy estigen aǵamyz «Qazaq ádebıetine» shyǵyp jatqan sýretter seniki me? Mine, seniń albomyńdy jasap qoıdym» dep, gazetke shyqqan sýretterimdi qıyp, oqýshy kók dápterin toltyryp, álbom jasap qoıypty. «Kerek bolady. Keıin kitap shyǵaryp, kórme ótkizesiń» dep alǵash aıtqan sol Qasym aǵa bolatyn.
– Eńbek jolyńyzda jýrnalıs bolyp ta jumys istepsiz. Bir suhbatta sizdi jazýshylyqqa, sýretke ákelgen batyrlar jyry delingen. Demek, alǵashqy sýretińiz – qazaq batyry ǵoı?
– Iá, jýrnalıs bolyp jumys istedim. Marqum dosym Dıdahmet Áshimhanuly gazetke sýretshi bolyp jumysqa kirgennen keıin meniń ádebıetke, jazýshylyqqa jaqyn ekenimdi ańǵaryp, tapsyrmalar bere bastady. Jýrnalısik qyrymdy jolǵa salyp, jazýǵa úıretken sol kisi.
Mektepte oqyp júrgen kezde aýylda úlken kisiler batyrlar jyryn bizge daýystap oqytady. Kitaptaǵy batyrlardyń sýretterin sala bastadym. Birde mektep sýretshiler baıqaýyn jarıalady. Sol baıqaýǵa men batyrlardyń sýretin kóshirip saldym. Negizi sýretshilikke úıretetin birden-bir tásil – kóshirip salý. Qabilet bolmasa, kóshirip sala almaısyń. Qolyńnan sýretshilik keletinin bilgennen keıin mektep moınyńa «minip» alady eken. Ártúrli merekelerde úlken qyzyl matalarǵa uran jazdyrady. Birge ósken qatar balalardyń bári oınap júrgende, men uran jazyp, sýret salyp otyramyn.
Jeńis kúni jaqyndaǵanda Álıa Moldaǵulova, Tólegen Toqtarov, Mánshúk Mámetova syndy batyrlardyń sýretin salýǵa tapsyrma beretin. Túnde keshki asty iship bolǵannan keıin, eldiń bári uıqyǵa jatqanda, men as ishetin ústelde shamnyń jaryǵymen túnimen sýret salatynmyn. Sonda sheshem jaryqtyq: «Oıpyrmaı qarǵam-aı, kózińniń maıyn taýysyp, ólgen-tirilgenderdiń báriniń sýret salasyń ba endi, sabaǵyńdy oqysań bolmaı ma...» dep, jany ashyp, aıaýshylyq bildiretin.
– Alǵashqy karıkatýrańyz?
– 80-shi jyldardan bastap óner, ádebıet qaıratkerleriniń sýretterin sala bastadym. Alǵashqy sharjym klasıkterden bastaldy. Ǵabıden Mustafın, Asqar Súleımenov, Oralhan Bókeıdi saldym. Birde oıda-joqta Asqar aǵamen jolyǵyp qaldym. Ol kisi meni tanymady. Sodan ózim sálem berdim: «Aǵa, gazetke sýretińizdi salǵan men» dep edim, Ol kisi kúlip: «Erkin degen sen be? Meni mystan kempir sekildi salyp qoıypsyń. Ný ı chto-j, uqsap turǵan soń, amal ne?» dep rıza boldy. Sosyn: «Meni jurt onsha tanymaıdy ǵoı. Sen halyqtyń aldynda júrgen Muhtar Shahanov sekildi tanymal tulǵalardy sal» dep qoldaý bildirdi. Jalpy, men Asqar aǵanyń 7-8 sharjyn saldym. Asekeń «Meniń Qazaqstandaǵy jalǵyz synshym bar, ol – Erkin!» dep aıtýshy edi. Muhtar Shahanov sekildi tanymal tulǵalardyń da birneshe sharjdaryn qaıtalap jasadym.
– Ádebıet pen sýret ónerin qatar alyp júrgendikten, Qaltaı Muhamedjanov sizdi «qosmekendi» dep atapty. Tarqatyp aıtyp berseńiz?
– «Túrkistan» gazetine qyzmetke sýretshi bolyp kelgenmin. Biraz jumys istegennen keıin redaksıanyń tapsyrmasymen maqala jazyp kettim. Sonda Qaltaı aǵanyń rıza bolyp: «Maqala jazǵanyń biz úshin – úlken olja. Endi sen «qosmekendi adam boldyń» degen edi.
Sharjdy túsinbeı, ókpelegender boldy
– 1982 jyldan beri óner, ádebıet, qoǵam qaıratkerleriniń ázil portretter galereıasyn jasap kelesiz. Karıkatýrany túsinbeı, óziniń portretine renjigender boldy ma? Jalpy, qalaı qabyldaıdy?
– Klasık aǵa-apalarymnyń Ǵabıden Mustafın, Ǵabıt Músirepov, Baýyrjan Momyshuly syndy úlken tulǵalardyń sharjdaryn jasadym. Dıhan Ábilov, Ábdijappar Ábishov, Qalıjan Bekhojın syndy tulǵalardyń sýretin salyp, «kúlseń kárige kúl» degendeı, birinshi úlken kisilerge kúlip aldyq ta, sodan keıingi býyn ókilderi olardan da myqty tulǵalardyń sharjdary salynyp jatqan soń asa renjı qoımady. Ári ol kezde gazettiń basynda Sheraǵań sıaqty myqty adam otyrǵan soń, jaýabyn ózi beretin. Tipti, odan keıin meniń sharjdarym arqyly kópke tanylyp, ózderine jarnama jasaıtyndar kóbeıdi. Degenmen, renjip qalatyndar da boldy.
Bir joly Aqseleý aǵa Asqar Súleımenovke «bul bizdiń ózimiz bilmeıtin qasıetimizdi kózimizge kórsetip júr» degende, Asekeń suq saýsaǵyn shoshaıta: «bálkim, qasıetsizdigimizdi degenińiz durys bolar» dep, jumbaqtaı jymıǵany bar. Al Kádirbek Segizbaev aǵamyz bolsa, óziniń ázil sýretin kórgen soń: «Áı, baýyrym, aǵańdy murjadan shyqqan qara mysyqqa uqsatyp qoıǵanyń ne? Bul – dostyq ázil emes, qastyq ázil ǵoı...» dep, jorta ókpelegen keıip tanytqan edi.
– Órkenıetti damyǵan elderde baspasóz karıkatýrasyz shyqpaıdy. Búginde qaı basylymda karıkatýra turaqty túrde shyǵyp turady?
– Sharj sýretterim kezinde osy «Almaty aqshamy» gazetinde de shyǵyp turdy. Qazir «Ana tili» gazetinde aıyna bir ret shyǵatyn «Ospanhana» degen ázil beti bar. Arnaıy betke ázil sýretterim turaqty shyǵyp turady. Jalpy, bizde burynǵydaı gazetterde kórkem sýretshilik qyzmet joq. Qolmen salynǵan sýretter tym sırek kórinedi.
– Bir suhbatyńyzda «adamdy tolyq tanymaı sharj salmaımyn. Keıde qolyń ne qalamyń ózińe baǵynbaı ketedi. Tutas bir sýretti bir ózi salyp shyǵady» depsiz. Sýret salǵanda eń mańyzdy dep neni eskeresiz?
– Karıkatýra men sharjdyń negizi – syn. Synnyń ózi shyn bolýy kerek. Muqatý nemese mazaqtaý meniń minezimde joq. Sondyqtan ol nárse sýrette de bolmaıdy. Keı adamdardyń bet-álpetinde, bitim-bolmysynda ázil shaqyratyn, biraq jaǵymdy bólikteri bolady. Sýretke qaraǵanda kúlki shaqyrýy kerek. Sheraǵańnyń sońǵy salǵan sharjym balyq sıaqty bolyp ketipti. Biraq sýrettiń ar jaǵynda ol kisiniń parasattylyǵy, qaıratkerligi jatyr. Men sony oılap otyrǵanda, qolym ózi sol sýretti alyp shyǵady. Sharj óleń sıaqty týady. Bir adamǵa sharj salamyn deseń, ol kisi týraly oıyń qaǵazǵa ózi-aq túsedi. Minezin durys kórsete alsań, árıne, sharj sátti bolyp shyǵady.
Ómirde adamnyń bári jaǵymdy bola bermeıdi, jaǵymsyz adamdar da bolady. Halyqqa isi unamaıtyn jaǵymsyz mınıstrler, saıasatkerler joq emes. Olardyń sharjyn sátti salyp, keıpin asha bilseń, keıipkerdiń ózi eshteńe demeıdi. Karıkatýra men sharjda sýrettiń árbir bóligi taqyryby men keıipkeri jóninde aqparat berip qana qoımaı kúlki shaqyrýy, oıǵa jeteleýi kerek.
- Áńgimeńizge rahmet!