Dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý uıymynyń boljamyna júginsek, aldaǵy 5-6 jylda búkil adamzattyń jartysyna jýyǵy artyq salmaq máselesimen betpe-bet keletin kórinedi. Iaǵnı, semizdik – jekelegen adamdardyń ǵana bas aýrýy emes, qoǵamdaǵy ózekti máselege aınalyp barady.
Kópshiligimiz qomaǵaılyq, ıaǵnı tamaqty shamadan tys kóp jeý semizdikke uryndyrady dep oılaıtynymyz belgili. Árıne, belgili bir mólsherde ol ras ta. Óıtkeni qunarly taǵamdar adamnyń tez tolysýyna sebepker bolady. Onyń ústine búginde jurt jappaı qozǵalystan qalyp barady. Eki attam jerdiń ózine kólikpen baramyz, jaıaý júrmeımiz. Keńsede kúni boıy kompúterdiń aldynda tapjylmaı otyrýǵa barmyz. Al úıde búkil jumys turmystyq tehnıkanyń kómegimen atqarylady. Qolmen kir jýyp, eńbektep júrip úı tazalaıtyn adam az. Osydan keıin ishken-jegenimizdiń boıǵa sińýi, qorytylýy da basqasha bolatyny túsinikti. Aǵzadaǵy zat almasý prosesiniń buzylýynan da adam tez tolysady. Al semizdik qaterli isik, qant dıabeti, gıpertonıa, stenokardıa, mıokard ınfarkti, ótte tas paıda bolýy sıaqty basqa da kóptegen syrqattarǵa aparyp soqtyrýy múmkin ekeni mamandar sózinen málim.
Salaýatty ómir saltynyń bir kórinisi – durys tamaqtaný desek, soǵan saı iship-jep, as-aýqatyna jiti kóńil bólip júrgender qatary da sanaýly. Ásirese jastar jaǵy shıkili-pisili fast-fýd ónimdermen júrek jalǵaýǵa qumar. Burynǵy et, sút, qymyz, shubat sıaqty tabıǵı ónimderden góri, qazir jartylaı fabrıkattardan daıyndalatyn taǵamdar ótimdi. Jurt gazdalǵan sýsyndardyń adam aǵzasyna keri áserin aıtyp jetkize almaı júrgende, tipti koka-kola, fanta, spraıtty bylaı qoıyp, qazir zıandylyǵy jaǵynan olardy on oraıtyn energetıkalyq sýsyndar shyqty. Ony jıi ishetin adamdarda asqazan-ishek aýrýlary, asqazan jarasy, júrek-qan tamyrlary aýrýlary paıda bolatyny jıi aıtylyp júr. Al mektep jasyndaǵy balalar, onyń ishinde 11-15 jas aralyǵyndaǵy jasóspirimderdiń 40%-dan astamy bul sýsyndardy kúndelikti tutynatyny anyqtalǵan. Sebebi jarnamasy kúshti. Sondaı-aq jer-jerdegi dúkenderde, dúńgirshekterde erkin satylady. Negizi, dárigerler 15 jasqa tolmaǵan balalarǵa jáne sozylmaly aýrýlary bar adamdarǵa energetıkterdi ishpeýge keńes beredi.
Elimizde qaıbir jyldary mektep asqanasynda jáne oǵan jaqyn jerlerde gazdalǵan sýsyndar men fast-fýd ónimderdi satýǵa shekteý qoıylǵany bar-tyn. Jas urpaqtyń deniniń saýlyǵy men olardy salaýatty ómirge beıimdeý maqsatynan týyndaǵan osy bir ońdy sheshim kóp uzamaı umytylyp, árkim qaıtadan baıaǵy áýenine basty. Quramy kúmándi, paıdasynan zıany basym ónimder qazir kez kelgen dúken sóresinde samsap tur. Tátti sýsyndar men syrttan kelgen kondıterlik ónimderdiń jarnamasy jer jarady.
Esesine, durys tamaqtaný, sportpen shuǵyldaný, bos ýaqytty, demalysty durys uıymdastyra bilý sıaqty salaýatty ómir saltyn nasıhattaıtyn sharalar jetispeıdi. Ásirese, uıaly telefonǵa, kompúterge bir kirse kúni-túni tyrp etpeýge bar, onyń syrtynda ishken-jegen taǵamy da talǵaýsyz jasósirimderdiń artyq salmaq qosýǵa beıim ekeni, bara-bara semizdik dertine shaldyqqandar qataryn tolyqtyrary daýsyz. Ult bolashaǵyn, urpaq saýlyǵyn oılasaq, osy jaǵyna kóńil bólip, máseleniń aldyn alýǵa tyrysqan jón.