Táýelsizdik alǵannan keıingi kezeńde Qazaqstan Respýblıkasy áleýmettik-ekonomıkalyq, mádenı-rýhanı, ǵylym-bilim salasynda úlken tabystarǵa jetti. Elimizdiń mundaı bıik deńgeıge kóterilýi, eń aldymen, Elbasy Nursultan Nazarbaevtyń ushan-teńiz eńbeginiń nátıjesi. Tuńǵysh Prezıdentimizdiń eren eńbeginiń eń bastylarynyń biri – álemniń ár túkpirinde shashyrap júrgen san mıllıon qazaqtarmen tyǵyz baılanys ornatyp, olardyń atajurtqa kóptep oralýyna keń jol ashýy boldy.
Nursultan Nazarbaev shet memleketterge barǵan resmı saparlarynda sol elde turatyn qazaqtarmen arnaıy kezdesý ótkizýdi dástúrge aınaldyrǵan edi. 1991 jyldyń qyrkúıek aıynda Túrkıaǵa barǵan sapary kezinde sol elde turatyn qazaqtar Qazaqstannyń Tuńǵysh Prezıdentin Ystanbul áýejaıynda birden úsh aqsarbas qoıdy qurbandyqqa shalyp, qol jaıyp «Aqsarbas!.. Aqsarbas!» dep urandatyp, aıryqsha saltanatpen qarsy aldy. Elbasy Ystanbul qalasyndaǵy «Mármár» meımanhanasynda aǵaıyndarmen arnaıy kezdesý ótkizdi. Kezdesý barysynda Dúnıejúzi qazaqtarynyń quryltaıyn ótkizý týraly másele kóterildi. Nursultan Nazarbaev bul usynysty birden qoldap, uly jıyndy uıymdastyrýdy Qazaqstan delegasıasynyń quramynda barǵan Jazýshylar Odaǵynyń tóraǵasy Qaldarbek Naımanbaevqa tapsyrdy.
Nursultan Nazarbaevtyń tapsyrmasymen 1991 jylǵy 18 qarashada «Basqa respýblıkalardan jáne shetelderden selolyq jerlerge jumys isteýge tilek bildirýshi baıyrǵy ult ókilderin Qazaqstanda qonystandyrýdyń tártibi men sharttary týraly» Úkimet qaýlysy qabyldandy. Sóıtip, alys-jaqyndaǵy aǵaıyndardy atajurtqa jınaýǵa múmkindik beretin zańdy qujat alǵash ret dúnıege kelip, etnostyq kóshi-qonǵa naqty jol ashyldy.
Sol jylǵy 31 jeltoqsan kúni Elbasy Qazaq radıosy arqyly búkil sheteldik aǵaıyndarǵa arnap sóz sóılep, «Atamekenniń esigi kelemin degen aǵaıyndarǵa árqashan da ashyq» dep jarıalady. Osylaısha, alys-jaqyndaǵy aǵaıynnyń atajurtqa bet alǵan uly kóshi erekshe qarqyn aldy. 1991 jyldan bastap Ózbekstan, Túrikmenstan, Qyrǵyzstannan atajurtqa oralǵan qazaqtardyń júgin tıegen kólikter shekaradan aǵylyp ótip jatty.1993 jyldyń qarasha aıynda óz ishinde soǵys júrip jatqan Tájikstannan bir poıyz qandastarymyz Ońtústik Qazaqstan jáne Jambyl oblystaryna ákelindi. Budan keıin eki poıyz Irandaǵy qazaqtarǵa attanyp, Túrikmenstan-Iran shekarasynan shyqqan bir jarym myń adamdy Ońtústik Qazaqstan oblysyna jetkizdi. Poıyzǵa syımaı qalǵan ırandyq aǵaıyndar arnaıy kememen Kaspıı teńizi arqyly Aqtaýǵa bet aldy. Budan keıin Saýd Arabıasy, Aýǵanstan jáne Túrkıa qazaqtaryna arnaıy ushaqtar jiberildi.
Kósh, ásirese, Mońǵolıamen eki arada qyzý júrdi. Baıan-Ólgeı aımaǵynan Óskemenge bir kúnde qandastar otyrǵan alty-jeti ushaqtyń kelýi úırenshikti jaǵdaıǵa aınaldy. Olardyń dúnıe-múlikterin tıegen júzdegen júk kóligi Qazaqstan shekarasynan kúni-túni aǵyldy. Ushaqtyń kezegin kútýge shydamaǵandar Mońǵolıadan birden Reseıge shyǵyp, jol kóligimen keldi.
Syrt jerlerdegi qandastaryn arnaıy ushaq, poıyz, keme, avtobýs, júk kólikterin jan-jaqtan qaptatyp, kúnine myń-myńdap kóshirip ákelý – arǵy-bergi tarıhta sırek kezdesetin jaǵdaı. Mine, osyndaı sırek jaǵdaıdy Qazaqstannyń Tuńǵysh Prezıdenti júzege asyrdy. Qazaqtar atajurtqa jappaı qaıtyp jatqanda sol jerdegi ózge etnos ókilderiniń «Senderdi kóshirip alyp jatqan Nazarbaev syndy Prezıdentteriń bar qandaı baqytty halyqsyńdar! Al bizdi eshkim de kerek etip, izdep jatqan joq» dep kádimgideı kóńilderi bosap, kózderine jas alǵandaryn kórgen jurt áli kúnge ańyz etip aıtady.
Kóshti uıymdastyrýdyń eń aýyr salmaǵy Saıat Beısenov jetekshilik etken Eńbek mınıstrliginiń Ǵazız Esmuqanov bastaǵan Kóshi-qon departamentine tústi. Bul departamentte Pamır Kamalıev, Muhıt İzbanov, Marat Toqsanbaev, Danıar Arǵynbaev, Ahmet Ábıbekov, Marat Qonaqbaev syndy alys-jaqyndaǵy aǵaıyndardyń hal-jaǵdaıyn jan-júregimen sezinetin, qazaq halqynyń kóbeıýine shynaıy janashyr azamattar jumys istedi. Kóshti uıymdastyrýshylar shekaranyń arǵy jaǵynan bastap, atajurtqa kelgenge deıin aǵaıyndarmen birge boldy. Arnaıy qurylǵan shtab kóshtiń barysyn kúni-túni baqylap, baǵyt-baǵdar berip, rettep otyrdy.
Sol kezdegi kóshtiń barynsha sátti júrýi Syrtqy ister mınıstrliginiń Ýálıhan Qońyrbaev basqaratyn Konsýldyq qyzmet departamenti men İshki ister mınıstrliginiń Ómirbaı Musaev jetekshilik etetin Pasport jáne vıza jumystary Bas basqarmasynyń jumystaryna da tikeleı baılanysty edi. Bul eki mekeme de alystan kelgen aǵaıyndarǵa shynaıy janashyrlyq tanyta bildi. Sonyń nátıjesinde alystan kelgen aǵaıyndar atajurtta eshqandaı áýre-sarsańǵa túspeı, birden azamattyq alyp, typ-tynysh ornalasyp jatty.
Elbasynyń Túrkıaǵa sapary barysynda bergen tapsyrmasyna sáıkes, Jazýshylar Odaǵy Dúnıejúzi qazaqtarynyń tuńǵysh quryltaıyna bir jylǵa jýyq jan-jaqty daıyndyq jumystaryn júrgizdi. Uly jıynǵa bir aı qalǵanda, ıaǵnı 1992 jyldyń 27 tamyzynda Úkimettiń Quryltaıdy ótkizý týraly arnaıy qaýlysy qabyldanyp, Premer-Mınıstrdiń orynbasary Myrzataı Joldasbekov bastaǵan uıymdastyrý komıteti quryldy. Osynyń nátıjesinde Almaty qalasynda qyrkúıek aıynyń sońynda quryltaı sátti ótti. Onda «Dúnıejúzi qazaqtary qaýymdastyǵy» qoǵamdyq birlestigi qurylyp, Elbasy osy uıymnyń Tóraǵasy bolyp biraýyzdan saılandy.
Quryltaıdyń saltanatty ashylýynda Elbasy álemdegi búkil qazaqqa arnap: «Dál osynaý sátte ózin qazaqpyn dep sezinetin árbir adam júregi lúpildep, atamekenge, táýelsiz Qazaqstannyń astanasy Almatyǵa kóz tigýde. Óıtkeni munda dúnıe júziniń túkpir-túkpirindegi ıisi qazaq ataýlynyń ókilderi tuńǵysh ret saltanatty májilis – Quryltaıǵa jınalyp otyr... San ǵasyrǵa sozylǵan otarshyldyqtyń buǵaýynan bosanyp, qysqa merzim ishinde búkil álem moıyndap, abyroıy asyp úlgergen Qazaqstan jurtshylyǵy sizderdi, ardaqty aǵaıyn, týǵan jerde qushaq jaıyp qarsy alýda.
Men Respýblıka Prezıdenti retinde bárińizdi Dúnıejúzi qazaqtary Quryltaıynyń saltanatty ashylýymen shyn júrekten quttyqtaımyn! Barshańyzǵa «Týǵan jerge qosh keldińizder!» – dep, júrek tebirenterlik sóz sóıleı kelip, aldaǵy ýaqytta syrt jerlerdegi aǵaıyndarmen baılanys jasaýdyń naqty eki jolyn atap kórsetti. Onyń birinshisi – aǵaıyndardy atajurtqa turaqty kóshirip ákelý. Ekinshisi – qazaq dıasporasyna sol burynǵy turǵan jerinde ulttyq ereksheligin, ana tilin, mádenıeti men salt-dástúrin saqtap, qazaq ultynyń quramdas bir bóligi retinde ósip-órkendeı berýine qoldaý jasaý. Osyǵan oraı Elbasy jańadan qurylǵan Dúnıejúzi qazaqtary qaýymdastyǵynyń mindetterin de naqtylap berdi.
Keıin mundaı quryltaı Túrkistan men qazirgi Nur-Sultan qalalarynda tórt ret uıymdastyryldy. Osy quryltaılardyń bárinde de Elbasy álemniń ár túkpirinen kelgen aǵaıyndardyń ortasynda bolyp, qazaq halqynyń búgini men bolashaǵy jóninde tolǵanysqa toly baıandamalar jasady. Qazaqstan tarapynan sheteldegi aǵaıyndarǵa jasalýǵa tıis qoldaý men qamqorlyqty da únemi naqty aıqyndap, baǵyt-baǵdar berip otyrdy. Munyń bári álemniń ár túkpirinde júrgen búkil qazaqqa jetip, olardyń atajurtqa degen saǵynyshyn, kelýge degen ynta-yqylasyn arttyrdy.
1993 jyly Úkimettiń arnaıy qaýlysymen «Qazaqstan» qoǵamy taratylyp, bólingen qarjysy, atqaratyn qyzmeti, keńsesi Qaýymdastyqqa birjolata berildi. Sonyń nátıjesinde Qaýymdastyq basynda baspanasy, turaqty qyzmetkerleri bar, alys-jaqyndaǵy aǵaıyndarmen tyǵyz baılanys ornatyp, kelgenderin kútip alatyn qarashańyraqqa aınaldy. Osyǵan oraı, jyl sońynda Almatydaǵy M.Áýezov atyndaǵy teatrda Dúnıejúzi qazaqtary qaýymdastyǵynyń tusaýkeser saltanaty ótti.
Elbasy saltanatqa arnaıy kelip qatysyp, qazaq dıasporasymen baılanys jáne kóshi-qon jónindegi ózekjardy oılaryn ortaǵa saldy. Aǵaıyndar da atajurtqa degen rızashylyqtary men usynystaryn kezek-kezek aıtyp jatty. Solardyń biri – Qaraqalpaqstannan kelgen jýrnalıs Qutmaǵambet Qonysbaev edi. Onyń aıtýynsha, Qaraqalpaqstannan Qazaqstanǵa qonys aýdaratyndar aıtarlyqtaı mol, biraq jer shalǵaı, sondyqtan Almaty men Qaraqalpaqstannyń ortalyǵy – Nókis qalasynyń arasynda turaqty qatynaıtyn jolaýshylar poıyzy óte qajet. Bul usynysty estigende zaldaǵy búkil jurt bir sát typ-tynysh bola qaldy. Óıtkeni ol kezde jańadan poıyz júrgizý, ásirese ózge elmen eki arada júrgizý múmkin emes sıaqty edi. Endi Prezıdent ne aıtar eken? Biraq Nursultan Nazarbaev bir sát te oılanǵan joq. «Bul másele sheshiledi. Aǵaıyndarǵa sálem aıta bar, Almaty men Nókistiń arasynda poıyz júrgizemiz», - dep nyq jaýap berdi. Zaldaǵy jurtshylyq dúrildete qol soqty. Kóp uzamaı Qazaqstan Prezıdentiniń aǵaıyndarǵa bergen ýádesi tolyq oryndaldy: Almaty men Nókistiń arasyna jolaýshylar poıyzy turaqty júre bastady. Sóıtip, Qaraqalpaqstandaǵy aǵaıyndardyń atajurtpen turaqty baılanys jasap, birjolata kóship kelýine keń jol ashyldy.
Dúnıejúzi qazaqtary qaýymdastyǵy Elbasynyń belgilep bergen baǵyt-baǵdary men tapsyrmalary boıynsha sheteldegi aǵaıyndarmen baılanys jáne kóshi-qon jóninde júıeli jumys isteýge kiristi.
1992-2004 jyldar aralyǵynda Qaýymdastyq Tóraǵasynyń birinshi orynbasary qyzmetin atqarǵan kórnekti jazýshy, belgili qoǵam qaıratkeri Qaldarbek Naımanbaev bul jumystarǵa erekshe eńbek sińirdi. Ol kisi dúnıeden ótken soń bul qyzmetti Talǵat Mamashev atqardy. Al 2017 jyly Nur-Sultan qalasynda ótken álem qazaqtarynyń V quryltaıynda Qaýymdastyq Tóraǵasynyń birinshi orynbasary bolyp belgili qoǵam qaıratkeri Zaýytbek Turysbekov saılandy.
Elbasynyń tapsyrmalaryn oryndaý barysyndaǵy Qaýymdastyq jumysyna Ózbekáli Jánibekov, Sháńgereı Jánibekov, Mahmud Qasymbekov, Muhtar Qul-Muhammed syndy belgili memleket qaıratkerleri ár kezeńde shynaıy janashyrlyqpen qoldaý kórsetip otyrdy.
Qaýymdastyq az ýaqyttyń ishinde 30-ǵa jýyq memlekettegi qazaq dıasporasymen tyǵyz baılanys ornatty. Qaýymdastyq qyzmetkerleri Reseı, Ózbekstan, Tájikstan, Qyrǵyzstan, Túrikmenstannan bastap, sonaý Mońǵolıa, Túrkıa, Iranǵa deıingi qazaqtar turatyn elderdi túgel aralady. Eýropadaǵy qazaqtar da nazardan tys qalmady.
Bul saparlarda Qaýymdastyq qyzmetkerleri qazaq dıasporasyna atajurtqa oralýdyń jol-jobasyn kórsetip, keletin otbasylardyń tizimin jasap, kóshi-qon mekemelerine ótkizip otyrdy. Mysaly, 1993 jyly Qaýymdastyqqa Túrkıanyń Ystanbul qalasyna Aýǵanstannan kelgen júzdegen qazaq otbasy túrli qıyndyqqa ushyrap, atajurtqa jete almaı otyr degen tótenshe habar tústi. Osyǵan oraı, Ystanbulǵa baryp, 300-den astam qazaq otbasyn (bir myńdaı adam) jańa týǵan balalaryna deıin qaldyrmaı tizimge aldyq. Bul jumysymyzǵa Ystanbuldaǵy Qazaqstan konsýldyǵy qoldaý kórsetti. Sóıtip, aǵaıyndardyń tizimin Almatydaǵy Kóshi-qon departamentine ótkizdik. Arada kóp ýaqyt ótpeı, Ystanbulǵa arnaıy ushaqtar jiberilip, bir myńdaı adamy bar 300-den astam otbasy túgeldeı Qazaqstanǵa jetkizildi. Qazir bul aǵaıyndar Túrkistan oblysy men Almaty oblysynyń Qarasaı aýdanynda ósip-ónip jatyr.
Barlyq jerde Qaýymdastyq tarapynan kóterilgen máseleler tikeleı Qazaqstan Prezıdentiniń oı-pikiri, ustanymy retinde baǵalanyp, tolyq qoldaý taýyp otyrdy. Osynyń nátıjesinde Qytaıdaǵy aǵaıyndardyń Qazaqstanǵa kelip turaqty turýyna, jumys istep kásipkerlikpen aınalysýyna naqty jol ashyldy. Eki el arasyndaǵy sonaý alpysynshy jyldardan keıin toqtap qalǵan kósh qaıta jandandy. Sóıtip az jyldardyń ishinde Qytaıdan Qazaqstanǵa 100 myńnan astam aǵaıyn keldi. Qytaıdan kelip túrli oqý oryndaryna túsken jastardyń da qatary barynsha kóbeıdi.
Qytaıdaǵy aǵaıyndarmen mádenı baılanys jasaýǵa da buryn-sońdy bolmaǵan múmkindik týdy: Qaýymdastyq jyl saıyn shekaranyń arjaǵyndaǵy aǵaıyndarǵa konserttik brıgadalar aparyp turatyn boldy, ol jaqtaǵy qazaq jazýshylarynyń shyǵarmalary Qazaqstanda memlekettik tapsyryspen kóptep jaryq kóre bastady.
Elbasy syrt jerlerdegi qazaqtan shyqqan zıaly qaýym ókilderiniń atajurtqa kóbirek kelýine erekshe kóńil bólip, qajet jaǵdaıda bul máselege ózi de tikeleı aralasyp otyrdy. Túrkıadaǵy kórnekti din qaıratkeri Halıfa Altaı aqsaqal Qazaqstanǵa Elbasynyń osyndaı tikeleı qamqorlyǵynyń nátıjesinde keldi. Mońǵolıada týyp-ósken belgili ǵalym Zardyhan Hınaıatuly da Elbasynyń naqty qamqorlyǵyna ıe boldy. Mundaı mysaldar az emes.
Nursultan Nazarbaevtyń astanany Almatydan qazirgi Nur-Sultan qalasyna kóshirýi qandastar kóshine jańa lep, erekshe serpin ákeldi. Buǵan deıin aǵaıyndar negizinen ońtústik óńirlerge kelip jatqan bolsa, endi kósh Qazaqstannyń ortalyǵyna qaraı bet burdy.
Kóshi-qon jumysynyń barynsha nátıjeli júrýi úshin onyń zańdyq-quqyqtyq negizderi durys bolýy tıis. Elbasy qandastar kóshin qolǵa alǵanda bul máseleni de nazarda ustady. Soǵan oraı, 1992 jylǵy tuńǵysh Quryltaı qarsańynda Úkimettiń «Ulty qazaq shetel azamattaryn Qazaqstanda bolǵan kezinde áleýmettik-ekonomıkalyq jeńildiktermen qamtamasyz etý jónindegi» №791 qaýlysy qabyldandy. 1996 jyldan bastap qatarynan eki ret «Sheteldegi otandastardy qoldaýdyń memlekettik baǵdarlamasy» dúnıege keldi. «Halyqtyń kóshi-qony týraly» zań da birneshe ret jetildirilip, qaıta qabyldandy.
Osyndaı ıgi isterdiń nátıjesinde shetel qazaqtary Qazaqstanǵa aǵylyp keldi. Bul kósh, ásirese, 90-jyldary aıryqsha mol bolyp, qandastardyń sany jylyna 20 myń otbasyǵa, ıaǵnı 80 myńǵa adamǵa deıin jetti. 2000 jyldardyń ortasyna deıin bul kósh jylyna 40-50 myń adamnyń tóńireginde boldy. Sóıtip atajurtqa 1 mln-nan astam qandasymyz oralyp, Qazaqstan halqynyń búgingideı 19 mln-ǵa jaqyndaýyna úlken yqpal etti.
Elbasynyń alystaǵy aǵaıyndarmen baılanys jasaýdaǵy alǵa qoıǵan negizgi mindetteriniń biri – syrt jerlerdegi aǵaıyndarǵa oqý-bilim jóninen qoldaý kórsetý edi. Osyǵan oraı, Qaýymdastyq kezinde Bilim mınıstrligimen birlese otyryp, syrttaǵy qazaq jastaryn Qazaqstanǵa ákelip oqytý máselesin qolǵa aldy. Búgingi tańda jer júzindegi qazaqtar úsh túrli – kırıllısa, latyn, arab álipbıin paıdalanýda. Aty qazaq mektebi bolǵanymen, ár eldegi oqýlyqtar bir-birine múldem uqsamaıdy. Sondyqtan syrttan keletin jastarymyz áýeli daıyndyq bólimderinde bilim alýy kerek. Osyǵan oraı, áýeli Qarataý qalasynan aǵaıyndardyń jas urpaǵyna arnalǵan 40 oryndyq daıyndyq bólimi ashyldy. Keıin mundaı daıyndyq bólimderine qabyldanatyndar sany 1500-ge deıin kóbeıdi. Sheteldegi qazaq balalarynyń Qazaqstandaǵy lagerlerge kelip tynyǵýy da tuńǵysh ret uıymdastyryldy. Qaýymdastyq Iran, Aýǵanstan, Túrkıa, Qytaıdaǵy qazaq kásipkerleriniń Qazaqstanda jumys isteýine kómektesti.
Qaýymdastyq jumystarynyń eń bastylarynyń biri – elimizdiń qol jetkizgen tabystaryn jáne Elbasynyń Qazaqstandy eń damyǵan memleketterdiń qataryna qosý jónindegi qolǵa alǵan ıgi isterin sheteldegi aǵaıyndarǵa jetkizip, nasıhattap otyrý boldy. Qaýymdastyq Elbasynyń Joldaýlaryn qazaqtar kóp turatyn birneshe elderdiń tiline aýdaryp, oǵan qosa latyn jáne tóte jazýdaǵy nusqalaryn daıyndap, taratyp otyrdy. Bul jumystardy júzege asyrýǵa Qaýymdastyqtyń janynan jaryq kórgen «Altyn besik» jýrnaly, «Týǵan til» almanaǵy, «Atajurt» baspasynyń «Qazaq álemi» saıty, Taldaý ortalyǵy úlken úles qosty.
Elbasynyń alys-jaqyndaǵy aǵaıyndarǵa kórsetken úlken qamqorlyǵynyń biri – Almatydan Dúnıejúzi qazaqtary qaýymdastyǵynyń ǵımaratyn salyp berýi edi. Qaýymdastyq alǵash qurylǵan kezde tórt-bes bólmesi bar shaǵyn keńsede otyrdy. Bul alystan kelgen aǵaıyndardy kútip alýdy qıyndatatyn. Soǵan oraı Elbasy Qaýymdastyqqa arnaıy jeke ǵımarat turǵyzý máselesin qolǵa aldy. Bul el ekonomıkasy áli de túzelmegen qıyn kez bolatyn. Soǵan qaramastan, Elbasy qoldaýymen Almatynyń tórinen Qaýymdastyqtyń jeke ashanasy, qonaqúıi, keńsesi bar tórt qabatty ǵımaraty boı kóterdi. Ol uzaq jyl alys-jaqyndaǵy aǵaıyndardyń Almatyǵa kelgende at basyn tireıtin qutty shańyraǵyna aınaldy.
Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev «Egemen Qazaqstan» gazetinde jaryq kórgen «Táýelsizdik bárinen qymbat» maqalasynda túrli sebepterge baılanysty báseńdep qalǵan qandastar kóshin barynsha qoldap, jandandyramyz dep atap kórsetti. Osyǵan oraı, jaqynda Úkimet basshysy 2025 jylǵa deıin 80 myń qandastyń, onyń ishinde 2021 jyly 12 myń qandastyń atajurtqa oralýy uıymdastyrylatyny týraly málimdedi. Úkimettiń bul josparynyń oryndalýyna tolyq múmkindik bar. Óıtkeni, kósh jańa bastalǵan toqsanynshy jyldarmen salystyrǵanda qazir memleketimiz áldeqaıda qýatty. Jumysty uıymdastyratyn mekemeler de jetkilikti. Elbasynyń keıingi quryltaıdaǵy tapsyrmasyna sáıkes «Otandastar qory» qurylǵan. Dúnıejúzi qazaqtary qaýymdastyǵy da qyzmetin jalǵastyrýda.
Elbasy Nursultan Nazarbaevtyń alystaǵy aǵaıyndarǵa degen shynaıy janashyrlyq qamqorlyǵy men ıgi bastamalary aldaǵy ýaqytta laıyqty jalǵasyn tabatynyna kámil senemiz.
Sultanáli BALǴABAEV,
1992-2017 jyldardaǵy Dúnıejúzi qazaqtary qaýymdastyǵy Tóraǵasynyń orynbasary, Qazaqstannyń eńbek sińirgen qaıratkeri