Eńbek adamy
Ǵylym akademıasynyń bedeli, abyroıy minsiz bolýy qajet. Naǵyz ǵalym bolý – akademık ne bolmasa doktor ataǵyna ıe bolý emes, jan-dúnıeńmen berilip ǵylymmen aınalysý, zertteý júrgizý arqyly qoǵamǵa, elge paıdańdy tıgizý ekenin nazarda ustaý qajet.
Qasym-Jomart TOQAEV.
Búgingi zaman – bilim men ǵylym zamany. Bilimi myqty, ǵalymy qarymdy bolmasa, daryndy urpaq qaıranda qalǵan sharasyz shabaqtyń kúıin kesheri anyq. Osy eki salaǵa taban tirep, adaldyq tanytqan, urpaq jaıyn sanasynan bir sát te shyǵarmaǵan ustazdar men ǵalymdardyń eńbegi erlikke para-par.
Osyndaı azamattardyń qatarynda belgili ǵalym, pedagogıka ǵylymynyń doktory, bedeldi de beldi profesor-oqytýshy Tursynbek Baımoldaevtyń esimi erekshe asqaq atalady. Ol – ǵylym men bilimniń óz ókili. El adamy. Kóp ishinen shyqqan halyqtyq pedagogıkanyń adamy.
El adamynyń kóbi "ultym, jurtym" deıdi, olardyń ón boıynda halyqtyq qasıet, qarǵadaıynan baıtaq dalaǵa, keń keńistike kóz salyp ósken meıirim men shapaǵat "menmundalap" turady.
Tursynbek aǵa sóz saptaǵanda, árkez ulttyq múddeni ulyqtaıdy. Bir alqaly basqosýda: «Qazaq úshin jaratylystyń temirqazyǵy – aýyl. Sondyqtan da bizdiń qundylyqtarymyzdyń qaınar kózi de – sol aýyl», – dedi. Ǵalym ultqa kerek úsh tutastyqty atady: «El, Jer, Til úsheýi – ulttyq bolmys pen tutastyǵymyzdyń aıǵaǵy!». Naq anyq!
Qamqorlyǵy bir tóbe
Ulttyq demografıany demiktirmeı, ilgeri jyljytýda «tórtkúl dúnıeniń 40-tan astam memleketin mekendep jatqan bes mıllıonnan astam qazaq úshin de táýelsiz Qazaqstan – óz Otany. Endeshe, nege osy Otanda birlesip ómir súrmeske, eńbek etpeske» degendi de Tursynbek aǵa irkilmeı alǵa tartyp: «Olardy atajurtqa jetkize alsaq, qatarymyz kóbeıip, qýatymyz da artady», – dep edi bir joly qasqaıyp turyp.
Bul oıdyń tolǵaǵy qazir de ashshy desek, artyq aıtqandyq emes. Ózbek baýyrlardyń ósý qarqyny tipti bólek. 36 mıllıonnan asyp ketti. Al jeri baıtaq, baılyǵy ushan-teńiz Qazaq memleketiniń jurty 20 mıllıonǵa jeter-jetpes.
Sol ulttyq demografıaǵa az da bolsa septigi tıer degen nıetpen, shetelderde turyp jatqan baýyrlardyń balalaryn Otanyna tartý maqsatynda 2004 jyly elordada «Qazaqstan – ata jurtym, qasıetim – ana tilim» degen atpen qazaq tili men ádebıeti páninen İ Halyqaralyq olımpıada tuńǵysh ret ótti. Oǵan ondaǵan memleketten júzge taıaý ul-qyz qatysty. Mektep bitiretin túlekterdiń ozyqtaryn elde qaldyryp, joǵary oqý ornynda bilim berý isi qolǵa alynyp, ol óz nátıjesin berip, kúni búginge deıin jalǵasyn taýyp keledi. Sodan beri eki myńǵa taıaý jas atamekende qalyp, el damýyna úles qosýmen qatar, demiktirmeý jolyndaǵy demografıamyzǵa da eleýli septigin tıgizip otyr.
Muny aıtýdaǵy maqsat – aıtýly ǵalym, til tireginiń biregeıi, akademık Ómirzaq Aıtbaıuly bastaǵan qazylar alqasynyń quramynda Tursynbek Baımoldaev ta bolǵan edi. Ol ár balanyń taǵdyryna sergektikpen qarady, olarǵa barynsha qamqorlyǵyn jasady. Qazir de sol qalpynan tanbaı keledi. Bul onyń adamı qasıetin, azamattyǵyn kórsetse kerek.
Parasat bıigindegi tulǵa
Bilim, ǵylym salasyndaǵy Tursynbek Moldahanulynyń asqan belesi, shyqqan bıigi bekemdigimen belgili. Onyń úlgi eterlik ıgilikti isi – ózi aıtqan temirqazyǵy – aýylynan kindik úzbeı, qolynan kelgen kómekti jasap kele jatqany da qýantady. Halqymyz ımandylyqqa bet burǵanda, eline alǵashqylardyń qatarynda, meshit turǵyzyp berip, talaıdy tamsandyrdy.
«Ózi bolǵan qyz tórkinin tanymaıdynyń» kerin keltirip, qalada qalyp qoıǵandardy oıǵa batyrdy, oıanǵan sanalardy serpiltti.
Sanaly ǵumyryn ult bilimine arnap kele jatqan zerdeli ǵalymnyń san taraý zertteýleriniń ishindegi shoqtyǵy bıik eńbegi – «Bilim berý júıesin basqarýdyń ádisnamalyq negizi» atty kitaby ekeni málim. Aqıqaty kerek, biz kóp jaǵdaıda bilim isin jan-jaqty sóz etip, altyn ózek tárbıe berýdi, bilimdi basqarýdy qaltarysta qaldyra beretinimiz bar. Bul eńbek sol olqylyqtyń ornyn toltyryp turǵany sózsiz.
Monografıa irgeli dúnıe, berer maǵulmaty da mol. Jalpy bilim beretin mektepti basqarýdyń teorıalyq-ádisnamalyq negizderin tarqatqan tusta, bastaý basy sanalatyn tarıhyna tereńdep baryp, oǵan qatysty taqyryptardy qozǵaıdy. Álemdik tájirıbelerdi ulttyq jelilermen ushtastyryp, biz de quralaqan emespiz dep, qazaqtyń qarym-qabiletin naqty tarıhı derektermen, tarıhı tulǵalardyń eńbekterimen dáıekteıdi. Osydan kelip, mazmundy týyndatady. Ózge jurttardyń erekshelikterinen mysaldar keltirip, búgingi kúnmen sabaqtastyrady. Taǵy da ózimizde barmen kózge urady. Basqarýdy uıymdastyrýdyń ádistemesinde ár basshynyń mindeti saralanady, oryndaýshynyń atqarar isi, teorıa men ómir shyndyǵy qatar kelip naqtylanady.
Álbette, kólemdi eńbekti shaǵyn maqalada jiliktep shyǵa almaıtynymyz ras. Paraqtap otyrǵanda olqylyqtardyń oısyraǵan orny tolatynyna kóz jetkizesiń. Jetkizesiń de, rıza bolasyń. Bilimdi basqarý úshin biligiń myqty bolmasa, oı-órisińdi keńeıte almaıtynyń belgili. Baǵyń janyp, basshy bolǵanyńmen, san túrli mamandyq ıesiniń tilin taýyp, údeden shyǵý ońaı emes eken-aý deısiń. Abyroısyzdyq sondaıdan bolatynyn ańǵarasyń. Odan arylý joly: teorıa men tájirıbeni jarasymdy jalǵasań ǵana qonǵan baq aýyp emes, taýyp qonǵanyn zerdeleısiń. Ǵalymnyń uzaq jyldar boıy zerttep, oı tarazysynan tıanaqty ótkizgen kitaby – qoldan túspes naǵyz oqý quraly ekeni sózsiz.
Jalpy, ǵalymnyń qaı zertteýin zerdeleseńiz de, el adamy retinde parasat bıiginen baǵyt beredi: «tilińdi bil, ulttyq mentalıtetińnen kóz jazyp qalma, qubylasy qyryq qubylǵan jahandaný kezindegi máńgiligiń – halyqtyq qalybyń, salt-sanań, ulttyq móldir oı álemiń» deıdi.
«Dandaısysań – dańqyń men daqpyrttyń qurbany bolasyń, kisilikpen júrseń – qatelik seniń qurbanyń bolady» dep ult batyry Baýyrjan Momyshuly aıtqandaı, baılyqqa emes, eldikke umtylaıyq. Urpaǵymyz halqynyń mártebesin bıikterge kótersin», – depti bir tolǵaý maqalasynda ultyn ulyqtaǵan profesor. Aqıqat sózge alyp-qosarymyz joq...