Bul taqyryp tóńireginde Almaty-akshamy.kz Inbusiness.kz-ke silteme jasap habarlaıdy.
"Búgin elimizdiń basty merekesi..." – keıbir tulǵalar eski ádetpen osylaı quttyqtap jatyr. Shynynda, bıyldan bastap elimizdiń basty merekesi, ıaǵnı jalǵyz ulttyq meıramy – 25 qazan – Respýblıka kúni bolyp tabylady. Al 16 jeltoqsan – qaptaǵan memlekettik merekeler qataryna kóshirildi. Buryn ultymyzdyń eń ulyq merekesi retinde toılanyp kelgen Táýelsizdik kúnine oraı bul joly Aqordada alǵash ret saltanatty merekelik rásim ótpedi. Elge eńbek sińirgen azamattardy marapattaý saltanaty da uıymdastyrylmady.
Sonymen birge osy ózgeristerdi usynǵan Memleket basshysy Q.Toqaev Táýelsizdik kúniniń bastapqy máni saqtalatynyn jetkizdi:
"Biraq ol táýelsizdik alýǵa zor úles qosqan ulttyq batyrlarymyzǵa taǵzym kúni retinde atap ótilýi kerek", – dep jańasha maǵyna, mazmun ústedi.
Degenmen, bul táýelsizdik uǵymynyń degradasıaǵa ushyraǵanyn bildirmese kerek. Óıtkeni Uly dalada jańa turpatty, qýatty memleket qurýymyz, ultty uıystyrýymyz, el irgesin bútindep, shekaramyzdy bekemdeýimiz, ekonomıkamyzdyń áleýetin eselep, Otanymyzdy baq-bereke men yntymaq-birliktiń kıeli mekenine aınaldyrýymyz – dál osy Táýelsizdik arqasy.
Jalpy, egemendik pen táýelsizdik uǵymdaryna qatysty ǵalymdar, saıasattanýshylar arasynda aıtys-tartys bar. Mysaly, 1990 jylǵy 25 qazanda qabyldanǵan "Qazaq Sovettik Sosıalısik Respýblıkasynyń Memlekettik egemendigi týraly deklarasıasyna" sáıkes, Qazaqstan tolyqqandy táýelsizdik ala almady. Bul qujat boıynsha respýblıka odaqtyń quramynda qaldy, tek odan óz erkimen shyǵý quqyǵyn saqtady. Tipti sovettik, sosıalısik degen, memleketti uıymdastyrýdyń taptyq sıpaty da saqtaldy.
Qazaqstandyqtarǵa qos azamattyq usynyldy: "Qazaq KSR-iniń óz azamattyǵy bar jáne ol árbir azamatqa KSRO azamattyǵyn saqtaýǵa kepildik beredi" - delingen deklarasıada.
Memlekettik organdardy qalyptastyrýda respýblıka derbes bolmady: egemendik deklarasıasynda "Qazaq KSR Bas prokýrorynyń kandıdatýrasyn Respýblıka Prezıdenti KSRO Bas prokýrorymen kelise otyryp usynady", - delingen.
Odaqtyń zańdary Qazaqstan aýmaǵynda da qoldanylatyny, Qazaq KSR terıtorıasynda "onyń óz erkimen Odaqqa bergen máseleleri" boıynsha odaqtyń Konstıtýsıasy men zańdarynyń ústemdigi ornatylatyny kórsetilgen. Bul azattyqtan góri keńeıtilgen avtonomıaǵa kóbirek uqsaıtyn.
Al 1991 jylǵy 16 jeltoqsanda qabyldanǵan "Qazaqstan Respýblıkasynyń Memlekettik táýelsizdigi týraly" konstıtýsıalyq zańynda elimiz osy kesirlerdiń bárinen qutylyp, naǵyz táýelsizdikke qol jetkizdi. Mysaly, Egemendik deklarasıasynda qazaq eline tek ishki áskerdi ıelenýge ruqsat etildi: "Qazaq SSR Joǵarǵy Soveti men Qazaq SSR Prezıdentine baǵynatyn jáne solardyń baqylaýynda bolatyn óz ishki áskerlerin, memleket haýipsizdigi jáne ishki ister organdaryn ustaýǵa Qazaq SSR-niń pravosy bar". Masqarasy sol, eger qazaq eli óz terıtorıasynda áskerler men qarý-jaraqtardy ornalastyrý máselelerin sheshkisi kelse, mindetti túrde odaq Úkimetiniń, ıaǵnı Máskeýdiń kelisimin alýǵa tıis boldy.
Al Táýelsizdik týraly zańynyń arqasynda 1992 jylǵy 7 mamyrda tól ulttyq armıamyz – Qazaqstannyń Qarýly kúshteri quryldy.
Egemendik deklarasıasy respýblıkaǵa syrtqy saıasatta derbestik bermedi. Onda da el únemi Kremlge qaraılap otyrýǵa májbúrlendi. Mysaly, qujatta Qazaqstan "Birikken Ulttar Uıymynyń jáne onyń mamandandyrylǵan mekemeleriniń qyzmetine qatysýǵa" ǵana quqyq aldy. Iaǵnı, múshe bolý týraly armandaı almaıtyn. Tek Táýelsizdik týraly zań qabyldanǵan soń ǵana, 1992 jylǵy 2 naýryzda Qazaqstan azat el retinde BUU-ǵa múshe bolyp qabyldandy.
Sonda Egemendik dárejesi Táelsizdik mártebesinen tómen bolǵany ǵoı?
Olaı emes eken. Belgili qazaqstandyq tarıhshy, memleket tarıhynyń mamany, profesor Vıktor Nezdemkovskııdiń túsindirýinshe, egemendik sózi – ǵylymı uǵym. Egemendik, ıaǵnı sýverenıtet termınine alǵashqy anyqtamany sonaý Arıstotel bergen, bertinde Boden men Gobbs ony jetildirgen. Al táýelsizdik pen azattyq uǵymdary negizinen qoǵamdyq pikirge, ádebı tilge tán. Táýelsizdik – úlken júıeden bólinýdi bildiredi.
"Zamanaýı ǵylym turǵysynan, egemendik degenimiz, memlekettik bıliktiń belgili bir el ishinde tolyqqandy ústemdik etýin bildiredi. Ol bılik ámbebap, ıaǵnı barlyq salany, eldegi barlyq sýbektilerdi qamtıdy. Egemen elde memleket pen halyq bıliginen basqa eshqandaı bılik bolmaıdy. Egemen eldiń bıligine barlyǵy baǵynýy shart. Al memlekettiń táýelsizdigi absolútti bola almaıdy, sebebi halyqaralyq uıymdardyń, sharttardyń, jahandyq úrdisterdiń qatysýshysy retinde memleketterge báribir ortaq normalar men qaǵıdattarǵa baǵynýǵa týra keledi. Halyqaralyq mindettemeler oǵan yqpal etedi. Halyqaralyq quqyqtar belgili bir máselede onyń táýelsizdigin shekteýi múmkin. Biraq odan memleket egemendigin joǵaltpaıdy", – dedi Vıktor Nezdemkovskıı.
Zańger, zertteýshi Rabıǵa Turysbekqyzynyń pikirinshe, zań turǵysynan alǵanda egemendik sózi ońdy.
"Memlekettiń egemendigi memlekettiń bıligi el ishinde ústem ekenin, barlyq salaǵa taralatynyn, al syrtqy saıasatta onyń kez kelgen ózge memleketten táýelsiz, derbes qımyldaıtynyn bildiredi. Kóptegen zertteýshilerdiń baılamynsha, táýelsizdik – zań ǵylymynda tumandy, bulyńǵyr uǵymdardyń biri bolyp esepteledi. Ony kóbine saıasatkerler qoǵamdyq sanaǵa manıpýlásıa jasaý úshin qoldanady. Ádette táýelsizdik sózine oń, emosıonaldy reńk beredi. Bul sóz Qazaqstanda Keńes odaǵynyń kúıreýimen tikeleı baılanystyrylady. Áıtpese, Qazaq handyǵy Ábilhaıyr handyǵynan táýelsizdik aldy dep aıtpaıdy ǵoı. Sebebi, ol egemen, sýverenıteti bar Qazaq memlekettiliginiń qalyptasýyn bildiredi. Sondyqtan 1991 jylǵy 16 jeltoqsanda qabyldanǵan zań Táýelsizdik týraly dep ataldy", – dedi sarapshy.
Osy turǵydan alǵanda, Táýelsizdik týraly konstıtýsıalyq zań Qazaqstandy shyn máninde táýelsiz, ýnıtarly, demokratıalyq, áleýmettik, quqyqtyq memleketke aınaldyrdy. Qazaqstan terıtorıasy sheginde qazaq memleketiniń egemendigin bekitti.
Jalpy, táýelsizdik pen egemendik uǵymdarynyń bir-birine qaıshy kelmeıtinin, tek tolyqtyratynyn ózge ǵalymdar da tujyrymdady.
Akademık Muhtar Qul-Muhammed egemen sóziniń túp-tórkini tym tereńde jatqanyn anyqtapty. Atap aıtqanda, ol túrkiniń "ıga", ıaǵnı ege sózinen shyqqan. "Kóne túrki sózdiginde" "ıga" sózi qojaıyn dep berilgen. Mysal retinde, "ıer, sýv ıgasy" degen tirkes qazaq mıfologıasynda jıi kezdesetin "jer, sý ıesi" uǵymymen dálme-dál úılesip tur. Mahmud Qashqarıdyń "Dıýanı luǵat at-túriginde" de "ıga" sózi qoldanylady: "qaz qopsa ordák kólig ıganur" degen tirkes qazirgi qazaq tiline "qaz kóterilse úırektiń kólin ıemdenedi" dep aýdarylady eken.
Túrkıa Konstıtýsıasyn XX ǵasyrda tórt ret – 1921, 1924, 1961, 1982 jyldary ózgertken. Onyń altynshy baby "egemenlik" dep atalady. Baptyń alǵashqy sóıleminde: "Egemenlik kaıytsyz, shartsyz mıletindir" (VI. Egemenlik. Madde 6 – Egemenlik, kayıtsız şartsız Milletindir), – dep jazylǵan. Egemendik qaıtýsyz-birjolata, ári shartsyz ultymyzǵa tıesili degen sóz.
"Túrkıaǵa barǵan saparymyzda osy eldiń Parlamenti, Úkimeti, túrli mınıstrlikteri qabyrǵasynan ár túrik úshin kıeli, qasterli sózge aınalǵan bul tirkesti biz de talaı kórgenbiz jáne eshbir aýdarmashysyz-aq maǵynasyn dál tanyǵanbyz. Osydan otyz eki jyl buryn, 1990 jyldyń 25 qazanynda, 12-shaqyrylǵan Qazaq KSR Joǵarǵy Keńesi ekinshi sesıasynyń otyrysynda "Qazaqstan Respýblıkasynyń memlekettik egemendigi týraly deklarasıasy" qabyldanyp, arǵy babalar tarıhynan tamyr tartqan kóne sóz resmı túrde jańa maǵynaǵa ıe boldy. Alǵash Sherhan aǵamyz qoldanysqa engizip, aǵa gazet sanalatyn "Sosıalısik Qazaqstan" arqyly qazaq qaýymynyń kózi úırenip, qulaǵyna sińisti bolǵan, túbi ár qazaqqa túsinikti "ege", "ıe" sózinen taraǵan, maǵynasy "óz bıligin ózi ıelený", "óz memleketine ózi egelik etý" degendi bildiretin "egemen" termıni deklarasıa arqyly ulttyq zańnamamyzdan berik oryn aldy", – dedi Muhtar Qul-Muhammed.
Qalaı bolǵanda, Qazaqstan tól memlekettik egemendigin de, táýelsizdigin de qatar saqtap, nyǵaıtqany mańyzdy. Ol úshin zamanǵa saı amaly bolýy kerek. Táýelsizdiginen aırylyp qalǵan nemese azattyǵy úshin janqıarlyqpen kúresip jatqan aınaladaǵy elderdiń taǵdyrynan tıisti qorytyndy shyǵaryp, taǵylymy mol sabaq alýy shart.