Dinı kıimderge qatysty shekteý qoıylady

ÓZBEKSTAN: Dinı radıkalızmmen kúres bastaldy ma?

Qyrkúıekte bizdiń qoǵam Ózbekstandaǵy dinı jaǵdaı jaıly aqparatty kóp talqylady. Aqparattyq keńistik kórshi eldegi dástúrli emes ıslammen kúresip jatyr degen messend­jermen toldy. Betti tumshalaýǵa tyıym salynǵany jaıly aqparat tarady. Budan «ıslam dinimen kúresip jatyr ma?» degen suraqtar da týyndady. Qala berdi, bizde de mekteptegi hıdjab daýy qatar talqylandy. Bul da otqa maı quıǵandaı boldy. Alaıda, másele budan da tereńde. Munda ıslamnyń saıasılanýy, dinı senim erkindigi men ıslam radıkalızmi uǵymdarynyń arajigin ajyra­typ alý qajet.

Zań aldynda bári birdeı

Memleket qurylǵannan beri bılik pen din arasy qarama- qaıshy. Mundaı qaıshylyqtyń jarqyn mysaly orta ǵasyr­daǵy Eýropa. Bul kezeńdi «Qarańǵy Eýropa» dep te ataıdy. Qarańǵy dep ataýdyń da sebebi jetkilikti. Sebebi, din, ıaǵnı hrıstıan dini qoǵamnyń barlyq salasyna óktemdik etti. Ǵy­lym men bilim damyǵan joq. Hrıstıan dinin búrkemelep ka­tolık shirkeýi bılik etti. Memleketterde saıası bılik rım pa­pasynyń qolynda boldy.

Saıası bıliktiń rım papasyna ótý prosesi birneshe ǵasyr­ǵa sozyldy. Oǵan bılik pen din arasyndaǵy teketires sebepshi bolǵan joq. Koról men oǵan qarsy bılikke talasýshy elıta arasyndaǵy birneshe ǵasyrǵa sozylǵan saıası qaqtyǵys dinniń bılikke kelýine jol ashty. Bul bılik ınstıtýttary álsiregen tusta dinniń eldegi yqpaly kúsheıedi degeni.

Orta ǵasyrda koról ınstıtýty óz bıligin nyǵaıtý maqsa­tynda katolık shirkeýine arqa súıedi. Sebebi, sol kezdegi qo­ǵamda dinı senimniń róli úlken bolatyn. Osylaısha halyqtyń kózinde legıtımdi bılikke qol jetkizýdi kózdegen. Alaıda, ǵasyrlar óte kele katolık shirkeýiniń bıligi nyǵaıdy. Koról tek qýyrshaq basshyǵa aınaldy. Onyń kim bolatynyn rım papasy sheshken.

Bıliktiń óz yqpalyn qoǵamdyq ınstıtýttar arqyly kú­sheıtý áreketteri bizdiń tarıhta da kezdesedi. Mysaly, Qazaq handyǵy tusynda sultandar men bıler ınstıtýty alma-kezek bedeldi bolǵan. Táýke han tusynda bılerdiń yqpaly kúsheıip, sultandar bıligi azaıdy. Al Abylaı han bılik etken tusta kerisinshe bıler ınstıtýtyn álsiretti.

Memlekettiń álsireýinen radıkaldy dinı toptardyń kú­sheıý úrdisi keńes úkimeti ydyraǵan tusta da baıqaldy. Mun­daı jaǵdaı ásirese Ortalyq Azıa elderinde beleń aldy. Óz­bekstan da bul úrdisten qalys qalǵan joq. Ortalyq Azıa elderinde halyqtyń basym kópshiligi ıslam dinin ustanady. Bul din hrıstıan dinine qaraǵanda jas bolǵandyqtan, ári uzaq ýaqyt keńes úkimetinde shektengendikten orta ǵasyrdaǵy Eý­ropada ótken dinniń saıasılaný úrdisiniń keıbir elementterin basynan ótkerýde. Árıne, eki úrdisti salystyrýǵa kelmes. Sebebi, Ortalyq Azıada din sıaqty qoǵamdyq ınstıtýt bılik­ke yqpaldy bolmaǵan. Din qoǵamdyq qarym-qatynasty retteý qyzmetin atqaryp kelgen. Ózbekstanda da jaǵdaı osyndaı.

Bılik zaıyrlylyqty qoldaıdy

Zaıyrlylyqty qarastyrǵan kezde ıslam radıkalızmi men dinı, onyń ishinde ıslam dinin ustaný erkindigi arasyn ajyra­typ alǵan jón. Zań da muny talap etedi. Eger eldiń konstıtý­sıasyn saraptaıtyn bolsaq, onda jalpy erkindik pen qaýipsizdik uǵymdarynyń arajigin ajyratýǵa degen talpynys bar ekenine kózimiz jetedi. Dinı erkindik bolǵanymen qo­ǵamdyq qaýipsizdikke jol berilmeıdi.

Konstıtýsıanyń 1-babynda Ózbekstan ózin zaıyrly mem­leket retinde moıyndaıtyny jaıly jazylǵan. Iaǵnı eldegi qoǵamdyq-saıası qatynastar dinı normalarmen emes, azamat­tyq normalarmen retteledi. Dinı senim erkindigi de zańmen bekitilgen. 19-bapta dinine baılanysty eshkimdi alalaýǵa bolmaıtyny jazylǵan. Iaǵnı zań aldynda bári birdeı.

Dinniń saıasılanbaýy jaıly da konstıtýsıada bekitilgen. Saıası quqyqtar qarastyrylǵan VIII bólimniń 39-babynda eldiń azamattary kásibı odaqtar, saıası partıalar men ózge qoǵamdyq birlestikterge birigýge quqyly delingen. Biraq bul etnıkalyq jáne dinı maqsattaǵy saıası partıalarǵa qatysty emes. Konstıtýsıanyń 71-babynda etnıkalyq jáne dinı maq­sattaǵy saıası partıalardyń qurylýyna tyıym salynǵan. Osylaısha dinniń saıasılanbaýyna zańmen shekteý qoıylǵan. Bul tek ıslam dinine ǵana emes barlyq dinge qatysty norma.

Ándijan elesi

«Jańa Ózbekstanda» jańa konstıtýsıa. Qazaqstandaǵy 2022 jylǵy ótken saıası reformalardy kórshimiz úlgi retinde alǵan. Búkilhalyqtyq referendým bizde 2022 jyldyń 5 maý­symynda bolǵan, al onda bıyl 30 sáýirde ótti. Saıası naýqan elge jańa Konstıtýsıany ákeldi. Sonaý 1992 jyly qabyl­danǵan eldiń negizgi zańynyń jańa redaksıasy qabyldandy.

Osylaısha «Eski Ózbekstanmen» kórshiler qoshtasty. Alaıda, ol tek qaǵaz júzinde boldy. Eskiniń sarqynshaǵy, saıası qorqynysh pen úreı áli seıilgen joq. Sondaı máseleniń biri – dinı radıkalızm men ekstremızm. Dinı bolǵanda da ıs­lam radıkalızmi. Ózbekstanda ıslam radıkalızminiń qoǵamǵa qaýip týdyrý faktileri bolǵan. Oǵan 2005 jylǵy Ándijan oqıǵalaryn mysal retinde keltirsek bolady. Ándijan qala­synda 12–14 mamyrda bir top kásipkerlerdi túrmeden bosatý­dy talap etken narazylyq ótti. Narazylyqtardyń artynda «Akramıa» ıslamdyq sekta ókilderi men onyń negizin qalaý­shy, ári ıdeolog Akram Iýldashev turǵan.

Akram Iýldashev 1992 jyly kóptegen elde terorıstik dep esepteletin «Hızbýt-Tahrır» dinı uıymynan shyqqan. Óziniń «Imanǵa jol» atty dinı eńbegin jazdy. Keıin ol eń­begine zańmen shekteý qoıyldy. 2005 jyldyń 11 aqpanynda onyń ıdeıasyn qoldaıtyn 23 kásipkerge qarsy sot isi bastal­dy. Sottyń bolýy da beker emes. «Akramıa» sektasynda kásipkerler kóp shoǵyrlanǵan. Olar áleýmettik teńdik ıdeıa­syn usynyp, ózderiniń kásiporyndarynda jumyskerlerine jaıly jumys pen jalaqy bergen. Qaıyrymdylyqpen aına­lysyp, halyq aldynda bedel jınaı bastaǵan. Osylaısha ıs­lamnyń saıasılaný úrdisine myqty tuǵyr jasaı bastaǵan.

Mundaı qoǵamǵa qaýipti oqıǵa qazirgi bılikti te alańdatary sózsiz. Sondyqtan dinı kıimderge qatysty shekteý qoıylýda.