«Almaty aqshamy» gazetiniń №8-9 sanynda álemniń 180 eliniń memlekettik týyn jatqa biletin 6 jasar balanyń QR Oqý-aǵartý mınıstrimen kezdeskeni týraly materıal jarıalanǵanyn kózi qaraqty oqyrmandarymyz jaqsy biledi. Sondaı-aq, gazetimizdiń osy nómirinde esepti shemishkeshe shaǵatyn 4 jasar Islambek Kópbaı jaıly da maqala jaryqqa shyqqan. Aıta bersek, mundaı výnderkınd balalar elimizde joq emes, barshylyq. Biraq olarǵa memleket tarapynan qanshalyqty qoldaý kórsetilip otyr?
Daryndy balalardy 2–4 jastan bastap oqytý kerek
Osydan biraz buryn Qaraǵandydaǵy eki jasar výnderkınd bala týraly aqparat shyqty. Ol aǵylshyn álipbıiniń 26 árpin jatqa bilip, kompúterde jaza alady eken. Tipti jeti aıynda-aq sóılep, bir jarym jasynda kırıllısanyń kúlli árpin tanyp, 100-ge deıin sanaı alǵan. Mine, osyndaı zamandastarynan ozyp týǵan balalardy bizde mektepke qabyldaý máselesi sheshilmegen. Ondaı arnaıy mektepter joq. «Bilim týraly» zańymyzda balany mektepke alty jastan bastap qabyldaý kerektigi kórsetilgen. Sonda onyń óz qatarlastarynan ozyp týǵany úshin kináli me? Nege mundaı balalardyń máselesi bizde tasada qalyp qoıa beredi? Qalaı desek te, výnderkındterdi 2–4 jastan bastap oqytý máselesin osy bastan qolǵa alǵanymyz durys sekildi.
Táýelsiz elimizdiń bolashaǵy – búgingi mektep oqýshylary desek, Memleket basshysy da balalarǵa sapaly bilim berý kerektigin únemi aıtyp keledi. Endi oqýshylardyń bilimge degen yntasyn arttyrý úshin ne isteý kerek? Bul rette qytaı fılosofynyń mynadaı bir jaqsy sózi bar: «Maǵan jáı aıtsań – umytamyn, kórsetseń - esimde saqtaımyn, al ózimdi is-áreketke qatystyrsań - úırenemin» degen danalyǵy bilim alýshynyń bilimge yqylasyn arttyrýda aqparattyq-kommýnıkatıvtik tehnologıalardy paıdalana otyryp, ózindik izdenis júrgizýdi praktıkada júzege asyrýdyń mańyzdy ekendigin kórsetedi.
Ustazdar árdaıym izdenis ústinde bolýy tıis
Sapaly bilim negizi – jan-jaqty aqparattyq materıaldardy, kórneki quraldar men utymdy tehnologıalardy, tıimdi ádis-tásilderdi paıdalana otyryp, bilim alýshyǵa eshbir kitaptan taba almaıtyn bilim berý. Óıtkeni, tek oqýlyqtaǵy bilimdi jetkizýshi muǵalimniń quny joǵary bolmaıdy. Oqýlyqtaǵyny oqýshy ózi oqyp alady. Sondyqtan búgin bilim berýdiń sapaly bolýy úshin, birinshiden, ustazdyń jan-jaqty akademıalyq biliminiń bolýy, ekinshiden, muǵalimniń óz mamandyǵyna degen shynaıy súıispenshiliginiń jáne eshqandaı dıplommen birge berilmeıtin shyǵarmashylyq qabileti, balaǵa degen kirshiksiz adamgershilik qasıetteri bolýy shart. Sondaı-aq, muǵalim men oqýshy arasynda ortaq til tabysý bolýy qajet. Urysqaq muǵalimdi eshqandaı oqýshy unatpaıdy, sosyn onyń pánine degen qyzyǵýshylyǵy da tómendeıdi. Ár balanyń zeıini men bilim deńgeıi ártúrli. Sondyqtan muǵalim ár balaǵa jeke kóńil bólýi kerek. Úı tapsyrmasyn oıyn nemese jarys túrinde surap, qyzyqty etip ótkizgeni jón. Budan basqa da ádisterdi qoldaný úshin ustazdar árdaıym izdenis ústinde bolýy kerek. Eger muǵalim shynaıy berilip jumys istese, durys tárbıe berýge, oqýshylardyń bilimge degen yntalaryn oıatýǵa ynta-jigerimen talpynsa, jaqsy nátıjege qol jetkizýge bolady.
Maqsatty túrde jumys júrgizgen jón
Qazaqta «Bilekti birdi, bilimdi myńdy jyǵady» degen maqal bar. Sol sekildi daryndy balalar elimizdiń ıntellektýaldyq elıtasyn qalyptastyratyn ulttyq qundylyq bolyp sanalady. Shyǵarmashyl, ushqyr oıly jáne eń bastysy óz bilimin iske asyratyn tulǵa da – daryndy balalar. Balanyń daryndy bolyp dúnıege kelýi, onyń qabiletin anyqtaý, talantyn júre damyta alýy - áli kúnge deıin ǵalymdardyń qyzý talqylaýyna ıe suraqtardyń biri. Onyń ústine qazir HHİ ǵasyr – bilim men ǵylym, aqparat pen tehnıkanyń ǵasyry. Soǵan tótep beretin, ózge elderge ózińdi syılatatyn, óz qudiretińdi moıyndatatyn rýh pen alapat kúsh-jiger qajet.
Ǵulamalar «Adam balasynyń boıyndaǵy daryndylyq tek bir ǵana paıyzdy quraıdy, al qalǵany onyń tárbıesi men óziniń ósip jetilgenine baılanysty» deıdi. Buǵan qaraǵanda, adam boıyndaǵy daryndylyq qasıet barlyq adamda bolsa kerek. Tek bilikti ustaz oqýshynyń osy qasıetin taýyp, ony ári qaraı jetildirý úshin durys baǵyt bere bilýi kerek. Bul rette balabaqshadan bastap, mektep, JOO-lardaǵy ustazdarǵa deıin daryndy balalardyń sanyn arttyrý, shyǵarmashylyq bilimin jetildirý tóńireginde maqsatty túrde jumys júrgizýleri kerek.
Muǵalimder tapshy
Daryndy balalardyń sapalyq jáne sandyq kórsetkishine tikeleı ustazdar qaýymy zor yqpal etedi. Biraq ókinishke oraı, bizde daryndy balalarmen jumys isteıtin muǵalimder tapshy. Óıtkeni, bizde daryndy balalar turmaq, orta bilim mekemelerinde keıbir pánderden dáris beretin muǵalimderdiń ózi jetpeıdi. Sondyqtan orta bilim mekemeleri daryndy balalardy anyqtap, olardyń damýyna, talantyn shyńdaýyna qatysty tolyqqandy jumys isteı almaıdy. Sebebi, ár synypta 30–35 oqýshydan bolsa, onyń árqaısysymen jeke-jeke jumys istep, qabilet-darynyn anyqtap, soǵan qatysty olardyń damýyna qalaı jumys istemek? Ol óte qıyn. Burynǵy tájirıbede jasyna qaraı jaqsy oqıtyn balalar iriktelip alynatyn. Qazir bul júıe barlyq mektepterde iske asyp otyr dep aıta almaımyz. Áıtpese, ár synypta joq degende bir-eki oqýshynyń bilimi joǵary ekendigi, daryny bar ekeni birden bilinip turady. Eger ár synyptan osyndaı biliktiligimen erekshe kózge túsken oqýshylardy iriktep alyp, jeke-jeke jumys istep bilim bersek, olardyń ıntellektýaldyq deńgeıin kóterýge bolady. Bul rette daryndy shákirtti talantty ustaz tárbıeleýi tıis. Eger oqýshy daryndy bolsa, muǵalimge eki ese qabilettilik qajet.
Sheteldik tájirıbe
Aqyly kemel, zerek balalar – memlekettiń eń úlken baılyǵy. «Altyn basty» balalardyń memlekettiń damýyna zor úles qosatynyn biletin damyǵan elder výnderkındterge orasan qarajat bólip otyrady. Máselen, Izraılde výnderkınd balalar jabyq mektepterde arnaıy baǵdarlama boıynsha oqytylady. Memlekettik qupıa jatatyndyqtan, ondaǵy bilim berý baǵdarlamasy týraly eshqandaı maǵlumat alý múmkin emes. Ulybrıtanıada da výnderkınd balalar oqıtyn jabyq mektepter bar. Japonıa, Anglıada da daryndy balalarǵa bilim berýdiń júıesi qalyptasyp, oǵan qyrýar qarjy bólinedi. AQSH-ta da zerek balalardy yntalandyrý júıesi qurylyp, daryndy balalardyń odan ári ósip, damýyna barynsha jaǵdaılar jasalynǵan. Tipti, kórshi Reseıdiń ózinde Máskeýdegi Pedagogıka jáne psıhologıa ınstıtýtynda daryndy balalarmen jumys isteıtin arnaıy zerthana ashylǵan. Atalmysh ınstıtýt JOO bolsa da, mektep jasyndaǵy daryndy balalardy qabyldap, jan-jaqty bilim beredi. Sonyń arqasynda onda výnderkındterge arnalǵan mektep ashylyp, erekshe qabiletke ıe balalardyń talantyn shyńdaýyna barynsha jaǵdaı jasalǵan.
Mine, osylaısha atalmysh elder daryndy balalaryna erekshe qamqorlyq jasap, olardy oqytýdyń tıimdi júıesin quryp, výnderkınd balalardyń eńbegine laıyqty syı-sıapat jasap keledi. Sondyqtan da bizdiń joǵaryda aty atalǵan elderdiń tájirıbesine zer salýymyz qajet. Qalaı desek te, daryndy balalar máselesi keshendi túrde memlekettik deńgeıde sheshilýi kerek.
Bala qabiletin damytý mańyzdy
Balanyń shyǵarmashylyq qabiletin damytýdy erte bastan qolǵa alǵan jón. Máselen, til úırený úshin balanyń týylǵan sátinen bastap sóılese bastaımyz nemese mýzykanttar januıasynda únemi mýzyka estigen bala sol ónerge qabileti erte ashylyp jatady. Osyny balanyń basqa qabiletterin damytýǵa nege paıdalanbasqa? Negizi mektep – bolashaq ǵalymnyń, ónertanýshynyń, ártistiń, sportshynyń irgetasyn qalaıtyn jer. Sondyqtan oqýshylardy mektep qabyrǵasynan bastap ónerdiń nemese tehnıkanyń, ne bolmasa, gýmanıtarlyq mamandyqtardyń bir salasyna, óziniń ıkemine qaraı beıimdeýimiz qajet. Máselen, Qytaıda qabiletti balalardy jastaıynan ınternattarǵa alyp ketip, biraz jyldan soń álemdi aýzyna qaratqan sportshy nemese basqa da ónerdi jetik meńgergen maman etip shyǵarady. Bizge de osyndaı tájirıbe kerek. «Balany jastan...» dep ata-babalarymyz tegin aıtpaǵan.
Telearnalar daryndy balalar jumysyn nasıhattaýy tıis
Daryndy balalardy anyqtap, damytý úshin respýblıkalyq ǵylymı-tájirıbelik «Daryn» ortalyǵy jumys isteýde. Olardyń óz baǵdarlamalary, josparlary bar. Túrli olımpıadalar men ǵylymı jarystar ótkizedi. Olar daryndy balalardy taýyp, talantyn shyńdaý tóńireginde áli de jumystaryn júıeleı tússe eken degen tilek bar. Sondaı-aq, «Bolashaq» baǵdarlamasy boıynsha tek magıstranttar men doktorlardy ǵana shetelge jibermeı, daryndy mektep oqýshylaryn da damyǵan elderdiń výnderkındterdi oqytatyn oqý oryndaryna aparyp, halyqaralyq baılanysty jetildirip, tájirıbe almassaq qandaı tamasha bolar edi. Anglıa, AQSH, t.b. elderde daryndy balalardyń máselesi burynnan bir júıege keltirilip qoıylǵan. Nege solardan jaqsy tájirıbelerin almasqa, úırenbeske? Sonymen qatar, telearnalarda qaptaǵan shoýlardy kórsetkennen góri, pedagogtardyń daryndy balalarmen jumysyn nasıhattaıtyn baǵdarlamalar ashylsa jaqsy-aq bolar edi. Daryndy balalardyń máselesin memlekettik deńgeıde keshendi túrde birigip sheshetin bolsaq, onda keleshek el tutqasyn ustar azamattarymyzdyń ıntelektýaldyq oı-órisi damyp, Qazaq eli 2050 jyly eń damyǵan 30 memlekettiń qatarynan oıyp turyp oryn alar edi.
Oqshaý oı
Shyny kerek, bilim jáne ǵylym salasynda qaǵazbastylyq óte kóp. Búkil balabaqshadan bastap, mektep, kolej, JOO-lardaǵy ustazdar qaýymy óziniń negizgi «oqytý, bilim berý» mindetinen adasyp qalǵandaı. Kún sanap emes, saǵat sanap kelip jatatyn qaǵazdar ustazdan bala oqytýdy emes, tezdetip «1-2 saǵatta, ári ketse 1-2 kúnde» esep jazýdy talap etedi. Kúni-túni bitpeıtin qaǵazbastylyq muǵalimge shyǵarmashylyq izdenýge múmkindik bermeı otyr. Qazir HHİ ǵasyr. Qalaı desek te, biz qaǵazbastylyqtan arylyp, elektrondyq qujat aınalymyn damytýymyz tıis. Al ustazdar qaǵazǵa emes, sapaly bilim berýge umtylýlary kerek.
«Almaty-akshamý», №11-12 (6305) 26 qańtar, 2023 jyl