Ulttyq qundylyq
Toı-tomalaqqa, qonaqqa jınalsaq, qur qol bara almaımyz. Úıge meıman kelse de, «qýys úıden qur shyqpa» dep syı-qurmet kórsetý - qanymyzǵa sińgen qasıet. Óıtkeni, halqymyzdyń túsiniginde syılyq berý – sózben aıtyp jetkize almaıtyn ystyq yqylastyń, súıispenshiliktiń, qurmettiń belgisi. Al ıslam dininde ǵulamalar «adamǵa syılyq berip qýantý – Allany súısindirip, qýantýmen teń» deıdi.
Qazaq – syılyq berýdi erekshe jaqsy kóretin, kóńili darhan jomart halyq. Súıinshi jańalyq ákelgen adamǵa astyndaǵy atyn syılap jiberetin, kórimdikke taı ataıtyn, úıine jıeni kelse, bota-taılaq baılaıtyn ata-babalarymyz bir-birine syı-qurmet kórsetýden aldyna jan salmaǵan.
Qazirgi áleýmettik jeliler damyǵan zamanda jurt bergenin de, alǵanyn da jarıaǵa jar salyp kórsetip jatady. Ásirese, mıllıondaǵan oqyrmany bar blogerler men tanymal adamdar jaqyndaryna kólik, qajylyqqa joldama, brendtik buıymdardy syılap jarysqa túsip jatqandaı kórinedi. Shama kelgen jaqsy-aq, árıne, biraq asyl dinimizde syılyq berýdiń de óz ádebi bar.
Syılyq berý ádebi
- Ózińizge berilgen syılyqtyń quny men sapasyna qaramastan qabyl alý. Shynaıy yqylaspen syılyq bergen adamnyń qolyn qaıtarý durys emes.
- Syılyq berilgen kezde syılaǵan adamǵa rızashylyq bildirý. Syılyq berýshi ýaqytyn bólip, aq peıilimen syılaǵan dúnıeni qabyldaǵannan keıin alǵys aıtý. Syılyqty berýshiniń kózinshe bir buryshqa ysyra salmaı, bul syılyqtyń ózine paıdaly bolǵanyn, qajet ekenin aıtý da mádeıettilikke jatady.
- Syılyq keıde bir adamǵa, keı jaǵdaıda bir top adamdarǵa arnalýy múmkin. Eger toptyń bir múshesin syılyq berý arqyly qýantyp, qalǵan músheleri ondaı iltıpatqa ıe bolmasa, top arasynda dúrdarazdyq jáne ózine qatysty narazdyq týdyrýy múmkin. Sondaı-aq, syılyqtyń sapasyna da mán berilgeni abzal.
- Syılyq bir adamnan ekinshi adamǵa syı retinde tartylǵan kezde, onyń jeke múlki bolyp sanalady. Keıbireýler bergen syılyǵyna ókinip, qaıtarýyn talap etip jatatyn kezderi bolady. Bul is, álbette, mádenıetti adamnyń áreketine jat qylyq.
- Syılyq alǵan adam árkez ózine syılyq jasaǵan adamdy umytpaı, reti kelgen kezde syılyq jasaýǵa tyrysqany jón.
- Syılyq bergendi mindetsinip, keıin sol adamnan ózine qajetti zatty alý nemese isiniń alǵa basýy, qyzmetiniń alǵa basýyn kózdeý qaıtarymyn kútý durys emes.
- Ár adamnyń talǵamy bólek, árkimniń súıip ishetin asy, asa qajetti unatqan zaty bolýy múmkin. Syılyq syılar kezde adamnyń jasy, ereksheligi, talǵamy eskerilgeni abzal. Mysaly, jasy ulǵaıǵan áıelge kosmetıkalyq zat syılaý - ábestik.
Syılyq berýge baılanysty ulttyq dástúrler
«Qazaqtyń salt-dástúrleri men ádet-ǵuryptary» ensıklopedıasynda salt-dástúrimizdegi syılyq berýge baılanysty jol-joralǵynyń alýan túri kórsetilgen. Mysaly, baıǵazy, bazarlyq, baýtaǵar, káde, betaıǵaq, kórimdik, súıinshi degen sekildi joralǵylardyń tizimi jalǵasa beredi. Osylardyń ishinde kádege toqtalsaq.
Aıtta, oıyn-toıda taǵy sol sıaqty meıramdarda beriletin syıdy nemese alymdy «káde» dep ataıdy. Káde – oıyn-toıdaǵy, ásirese, qudalyq, kelin túsirý kezindegi salt-dástúrdiń ásem bir kórinisi. Ony suraýǵa, talap etýge árkimniń haqy bar. Káde jasamaý – dástúrdi syılamaý, ıaǵnı el zańyn buzý degen sóz. Ult mádenıetinde káde túrleri óte kóp jáne onyń ereje, joly, zańy bar. Ony buzýǵa bolmaıdy. Kádege toqtaý joq, dálel júrmeıdi, sóz ótpeıdi. Káde berý - mindet. Óıtkeni, jazylmaǵan zańymyzda «at ólse de, káde ólmeıdi» degen ataly sóz bar.
Toı kádeleri
Toıbastar, aıttyq, múshe suraý, kórimdik, jyrtys, sarqyt sekildi kádelerdiń bári syılyq berýge baılanysty. Toıdyń túrliligine baılanysty kádeler de birneshege bólinedi.
Qudalyq kádeleri – qarǵybaý, shege shapan, qalyńmal, óli-tiri, bata aıaq, toı maly, atbaılar, quıryq-baýyr, sandyq ashar, shaı quıar, quda tartar, tabaqqa salar, otqa quıar, túıemuryndyq, qosaqbas, kebis salar, quda attandyrar, t.b.; Kúıeý kádeleri – esik ashar, entikpe, baldyz kórimdik, kúıeý tabaq, sútaqy, atbaılar, bosaǵa attar, sáýkele baıǵazy, jeńgetaı, shymyldyq baılar, otaý jabar, qyz kóterer, arqa jatar, qalyńdyq oınaý, qol ustatar, shash sıpatar, kórpe qımyldatar, ıt yryldatar, «kempir óldi», baqan salar, moıyn tastar, qyz qashar, ilý, kópshik qystyrar, kúıeý attandyrar, t.b.;
Balaǵa arnalǵan kádeler – at qoıý, kindik keser, besikke salý, qyrqynan shyǵarý, tusaýkeser, kórimdik, t.b.;
Qaza kádeleri – sadaqa, jyrtys, arýlaý, qabyrshy kádesi, kıim berý, duǵa oqytý, t.b.
Kórimdik: Jańa týǵan balaǵa, jas kelinge, botaǵa, taǵy basqaǵa alǵash kórgen sátte kórimdik suraý - halyqtyń ejelgi jáne laıyqty dástúri. Munyń mańyzy adal nıet, erekshe yqylastyń bir belgisi, kóz tıýden saqtanýdyń yrymy túrinde sıpattalady. Baıǵazy men kórimdik - ekeýi eki basqa uǵym. Kórimdik adamǵa, jandyǵa berilse, baıǵazy kóbinese jansyz dúnıelerge qatysty aıtylady.
Qalaý: Bireýdiń jaqsy zatyna, múlkine kóńili ketken adam sol úıge baryp qalaý qalaıdy. Ol úshin aldymen úı ıesiniń ulyna qamshy, qyzyna alqa, bilezik sıaqty baǵaly zat syılaıdy. Qonaǵynyń emeýrinin baıqaǵan otaǵasy ony attandyrar aldynda «qalaýyńdy aıt» deıdi. Qonaq qalaǵan mal-múlkiniń atyn ataıdy. Qazaq salty qalaýdy sózsiz oryndaýǵa mindettegen. Sondyqtan úı ıesi qonaǵynyń kózdegen qalaýyn rızalyqpen beredi. Qalaýshy kimnen, ne qalaý kerek ekenin bilip, kóńiliniń qalyp qoımaý jaǵyn eskerip otyrǵan.
Taqyrypqa oraı:
Asyl BAIDARALY, etnograf: Syılyq berýdiń de jóni bar
Qazaq qoǵamynyń salt-dástúri men ǵurpynda syılyq berýdiń, qurmetti adamnyń ıyǵyna shapan jabýdyń alatyn orny erekshe. Ata-babalarymyz shapandy kóldeneń kók attyǵa emes, eline syıly, halqyna qalaýly jandarǵa bergen, ıyǵyna shapan jabatyn adamnyń tilegine, peıiline de zer salǵan. Biz tipti sheteldik Djekı, Nıkolas Keıdjge, Fransıanyń burynǵy prezıdenti Fransýa
Ollandqa, boksshy Maık Taısonnyń jáne Reseıdiń rep oryndaýshysy Tımatıge de qazaqtyń shapanyn japtyq emes pe? Ulttyq kıimderimizdi álemge áıgili tulǵalardyń kıgeni keremet, munyń esh ábestigi joq. Biraq óz basym, qazirgi zamanda halqymyz toı-tomalaqtarda bir-birine eshkim kımeıtin qyrǵyzdyń shapanyn jabý, bazarda tolyp turǵan usaq-túıek syılyqtardy berýi artyq shyǵyn dep esepteımin. Bir sandyqtan ekinshi sandyqqa kóship júretin shapandardy, kıitke arnalǵan kıimderdi eshkim kımeıdi. Al dızaınerlik ulttyq kıimderdi alýǵa ekiniń biriniń shamasy kele bermeıdi. Qytaıdyń túkke jaramaıtyn plasmas ydystary men toıbastarǵa salynatyn shurym-burym kádesyılaryn almaǵanymyz jaqsy dep oılaımyn. Syı-qurmet kórsetýde adamdardyń birinen-biri qalmaıyn dep qarjysyn joqtan ózgege jumsaýy nemese daraqylanyp qymbat syıǵa júgirýi durys emes. Syı-qurmet kórsetýdiń de óz jóni bar.