Ońtústik Koreıaǵa baryp jumys isteıtin qazaqstandyqtar arasynda mundaı mysaldar óte kóp.
Burynǵy prokýratýra qyzmetkeri – qazir balyqshy; burynǵy bank qyzmetkeri – qazir daıashy; burynǵy sot oryndaýshysy – qazir baǵban... Ońtústik Koreıaǵa baryp jumys isteıtin qazaqstandyqtar arasynda mundaı mysaldar óte kóp. Koreı túbeginen kúnkóristiń qamyn, jaqsy jalaqy izdep ketetinder sany jyl saıyn kóbeımese, azaıǵan emes.
Resmı málimetke saı, Koreıada jumys isteý, bilim alý, emdelý, saıahat, dıplomatıalyq qyzmet jáne basqa da maqsatpen 35 myńǵa jýyq Qazaqstan azamaty júr. Olardyń arasynda on myńǵa jýyǵy sol el úshin zańsyz eńbek mıgranty bolyp sanalady. Anyǵynda, bul san tek resmı málimet qana. «Pana suraýshy» statýsy arqyly jumys istep júrgendermen qossaq, eńbek mıgranttarynyń sany basym.
Biraq bizde Koreıa baǵytyndaǵy mıgrasıa jaıynda júıeli zertteý júrgizgen joq. Tek keıbir aqparat quraldarynyń, jekelegen blogerlerdiń ártúrli málimetterimen shektelemiz. Onyń ózinde de eki qoǵamnyń aıyrmashylyǵy, barǵandardyń tapqan tabysy sekildi taqyryptardan asa almaı jatamyz. Týrasynda, Koreıa baǵytyndaǵy mıgrasıanyń tabıǵatyn, ony túzgen adamdardyń jas-shamasynan tartyp, mamandyǵy, qundylyqtary (kádýilgi nemese qabyldaǵan), otbasylyq jaǵdaıyna deıin zerttelip, búgin men erteńge degen ońdy, ıa teris yqpaldary týraly aldyn ala qorytyndymyz qolda tursa kerek edi. Koreı jerindegi qazaqtardyń jaı-kúıi, jetken jetistikteri men tap bolǵan qıynshylyqtary, ıgergen jumys tájirıbeleri men sol ortadan sińirgen ǵadetteri, olardyń bolashaqta elge kelgennen keıingi qazaq qoǵamyna degen yqtımal áserleri – bunyń bári derlik bizdiń qoǵammen tikeleı qatysty máseleler. Ol keminde bir tolyqqandy jýrnalısik zertteýge júk bolary anyq. Sondyqtan da atalǵan taqyryp jaıyndaǵy alǵashqy adymdaǵy zertteýimizdi oqyrman qaýymǵa usyna ketelik.
Koreıadaǵy «paraleleki keńistik»
«Jumysshylar otyrǵan kólik Gıońjýdan shyǵyp taý arasymen ońtústikke, Pýsanǵa qaraı zaýlap keledi. Jol boıyndaǵy jynysty taý, jaıqalǵan egis atyzdary uzaq ýaqyt qaladan shyqpaǵan bizdi sergitip tastady. Koreıany tek qalalarmen elestetýshi edik, «Taý-dalasy bar eken-aý» deımiz ishteı. Kóbinde qurylys jumystarynda boldyq, tańda baramyz, qas qaraıa qonalqymyzǵa jetemiz. Qala ishinen anda-munda saıabaqtardy bolmasa, adam qolymen jasalmaǵan tabıǵı kórinisti kórmegeli jylǵa jýyq ýaqyt bolypty. Kólik terezesinen myna kórinisterdiń eshqaısysyn qaldyrmaı qarap, sanama salyp alyp ketkim keledi. Bir jazyqqa jetkende kólik baıaý qozǵaldy, aldyńǵy jaqta birdeńe bolǵan, sirá. Ondaı jaǵdaı bul elde tez-aq retteledi. Onda sharýam bolmady, kerisinshe aınalama uzaq qaraý úshin kóliktiń baıaý qozǵalǵanyna qýanyp kelem. Jol shetindegi egistikte egde tartqan koreı eginshileri júr. Qoldarynda kádimgi qyrǵysh ne oraq ustap alǵan, eńkeńdep birdeńelerin istep júr. Sál júrgennen keıin bir eginshiniń úı aldynda tor sebetpen egis daqylyn túktep otyrǵanyn kórdim. Biz bala kezde kórgen tor sebet. Daqyldy salyp alyp jelpip-jelpip qoıady. «Ákáý, mundaıdy áli istetedi eken ǵoı!» dep tańqaldym.
Az ýaqyttan keıin jol tyǵyny ashylyp, kólik zaýlaǵan kúıi Pýsanǵa jetip bardy. Jarqyraǵan qala, kólik toly kósheler, sabylysqan adamdar. Áınek qabyrǵaly elektrondy tehnıkalar dúkenindegi zat túrlerine tańqalmasań, sharań ne. Qarapaıym mehanızmderden tartyp kúrdeli jumys isteı alatyn robottarǵa deıin san túrin kóresiń. Al meniń kóz aldymnan manaǵy eginshiniń beınesi ketpeı tur. Eki álem, eki urpaq, eki túrli Koreıa. Ekeýiniń arasynda 60–70 jyl ýaqyt bardaı. Biraq realızmde bul ekeýi qazir bir ýaqytta Koreı túbeginde bolyp jatyr. Maǵan qatty áser etken jaǵdaı osy boldy», – dep edi Uranbek aǵa Koreıa jaıyndaǵy áńgime arasynda.
Iá, bul Koreıada birer jyl jumys istep qaıtqan kóziqaraqty qazaq azamaty baıqaǵan bir ǵana jaǵdaı. Aıtpaǵy – eldegi damýdyń alapat qarqyny. Dástúrli sharýashylyq, bir urpaqtyń ata kásibi jalǵasyp jatqan aýyl men sodan birneshe on shaqyrym jerdegi qala tynysynyń parqy. Biraq bir el, bir qoǵamda qatar júrip jatyr. Eskisin eskerýsiz qaldyrmaǵany da, endi bir qyrynan, arasynda názik baılanys ta bar. Aıtalyq, Samsung kompanıasynyń bir qyzmetkeri záýlim ǵımarattaǵy keńsesinde, damyǵan Pýsanǵa qaraı otyryp, manaǵy eginshiniń tor sebette túktegen daqylymen tústenedi degendeı.
Qazaqstandyq jumysshylardyń statýsy
Qazaqstandyqtar Koreıada bir aıǵa deıin vızasyz júre alady. Biraq sol elde turaqty ári zańdy jumys isteý úshin eńbek vızasyn ala almaıdy. Astana–Seýl arasynda jumys kúshin almasý nemese eńbek kelisim-shartyna qatysty resmı kelisim bolmaǵandyqtan, ondaǵy otandastarymyz zańsyz jumys isteýshi bolyp sanalady. Ondaǵy qazaq azamattary tap keletin qıynshylyqtardyń basy mine, osy máseleden bastalady. Olaı bolsa, onda barǵan Qazaqstan azamattary qandaı statýsqa ıe?
Koreıaǵa baryp birneshe jyl jumys istep kelgen otandasymyzdyń biri, onda barǵandar tikeleı eńbek vızasyn ala almasa da, janama joldardy paıdalanyp jatqanyn aıtady. Onyń biri – bir aı vızasyz tura alatyn múmkindigin paıdalanyp, sol ýaqyt arasynda «pana suraýshy tulǵa», ıaǵnı G1 statýsyn alý, munymen 3 jylǵa deıin zańdy turýǵa bolady nemese sol jaqtaǵy koreı azamatymen úılenip F5 vızasyn alý; taǵy biri – ınvestısıa salý arqyly bıznes vızasyna qol jetkizý. Bunyń eshqaısysy bolmaǵan jaǵdaıda zańsyz ımıgrant ári zańsyz jumys isteýshi bolyp sanalady.
Medısınalyq kómek pen quqyq qorǵalýy qandaı?
«Bulardyń eshqaısysyn almaı, bir aıdan keıin qaıtpaı qalyp zańsyz júrgender de kóp boldy. Koreıada kóshede sońyńnan qýalap ne ańdyp júrgen polısıa joq. Tek zańsyz eńbek mıgranttaryna qarsy jylyna eki ret reıd júredi. Sol kezde ustalyp qalǵandar elderine deportasıa jasalady. Al bylaı urlyq, tóbeles, jol apaty sekildi jaǵdaıdaǵy tekserý kezinde tabylǵandar da eline qaıtarylyp jatady», – deıdi Orynbek Dábeı atty otandasymyz.
Ádette bir eldegi zańsyz mıgranttar sol elde quqyqtyń qorǵalýy eń tómen tulǵa sanalady. Koreıadaǵy sondaı azamattarymyz eńbekaqysyn ala alýy, medısınalyq kómekke qol jetkize alý-almaýy qalaı boldy eken degen suraǵymyzǵa mynadaı jaýap aldyq: «Jalpy, koreılerde jumys istetkennen keıin eńbekaqysyn bermeý degen ádet atymen joq. Bar shyǵar, biraq jergilikti koreılerden ondaı kórgen emespiz. Kerisinshe, TMD elderinen barǵan nemese Qytaıdan barǵan etnıkalyq koreıler bolmasa, múldem kórmeppiz. Keıde sondaı basqa elden barǵan koreıler jergilikti azamattardan jumys alyp, sheteldik jumysshylarǵa istetedi. Keıin eńbekaqysyn bermeı qoıǵan jaıttar bolǵan eken. Biraq ol elde demokratıaly, adam quqyǵy joǵary baǵalanatyn qoǵam, jumysshylardyń, eńbekshilerdiń quqyǵyn qorǵaıtyn uıymdar bar, «Na dom bý» dep qoıady koreıshe, sondaı uıymdar sot arqyly alyp beredi».
Pikir suraǵan azamattardyń kóbi koreılerdiń urys-keris, tóbeles degenge úrke qaraıtyn, ózderinde ondaı qyzýqandylyq joq halyq ekenin aıtady. «Tártip buzyp, polısıanyń tergeýine túsip elge qaıtarylǵandar nemese qamalǵandar da boldy. Koreılermen tóbelespeıdi, ózimizdiń azamattar arasynda bolyp qap jatady. Keıde ózge elderden kelgen mıgranttarmen degendeı. Onyń ústine ol jaqta kólik arzan bolǵasyn qujatsyz kólik aıdap, jol tártibin buzyp, sol arqyly ustalǵandar da boldy», – deıdi O.Dábeı.
Arnaıy emdelýge baratyndar bolmasa, jumys isteý maqsatynda baratyndar arasynda aýyryp qalatyndar az bolatyny belgili. Sebebi, halyqaralyq statısıkalyq málimetter kórsetkendeı, eńbek mıgranttarynyń densaýlyq jaǵdaıy kóbinde jaqsy deńgeıde. Al Dábeı Orynbektiń aıtýynsha, Koreıada eńbek ústinde jaralanǵandar, meıli ol qaı deńgeıdegi jaraqat bolsyn, emdelý shyǵyny tolyqtaı jumys berýshiler jaǵynan óteledi. «Jumys berýshi tarap medısınalyq anyqtamaǵa saı qansha kún eńbekke jaramaı qalsańyz, sonsha kúndik ótemaqy tóleıdi. Bul jaǵynda kúrdeli másele bolady dep aıta almaımyn. Qurylys salasynda júrgende aýyr jaralanǵan jigitter boldy. Jarty jylǵa deıingi emdelý shyǵyny sol kompanıa jaǵynan tólendi», – deıdi.
Pikir bildirgenderdiń aıtýynsha, onda barǵan azamattar úshin eń úlken qıynshylyq – til máselesi. Qolaıly, ózine saı jumys tabý jáne ony tikeleı koreılerden alý úshin de til bilgen kóbirek tıimdi. Pikir ıesiniń biri – Saırangúl Daqanqyzy. Ol Koreıada qazaqstandyqtar úshin aýdarmashy ári jumys taýyp berý qyzmetterin usynyp keledi. Koreı qoǵamyn tereń tanyp jatqan otandasymyzdyń biri. «Koreılerden aǵylshyn tilinde birnárse surasań da, olar saǵan koreı tilinde jaýap beredi. Eger, shynymen koreı tilin bilmeı jatsańyz ǵana aǵylshyn tilinde jaýap beredi. Olardyń ultshyldyǵyn, óz eline degen patrıottyq sezimin sodan da kórýge bola-dy», – deıdi sol elde 5 jyldan asa turǵan Saırangúl.
Onyń túsiniginde koreıler álemdegi kóptegen ulttardyń jaqsy qasıetterin qabyldaı bilgen. «Olar keıde qazaqtar sekildi baýyrmal, qytaılar sekildi eńbekqor, al tártipke kelgende japondar sekildi. Olar da bir kezderi álemniń ár eline baryp jumys istegen. Keıde ıspansha, nemis, fransýz tilinde sóılesip bara jatqan koreılerdi kóremiz. Kezinde sol elderde kóp jyl turyp jumys istep, qarjy jınap, óz eline ınvestor bolyp oralǵandar kóp. Eń bastysy, jumysqa degen yntasyn, jumys tártibin saqtaýyn, eńbekqorlyǵyn aıtýǵa bolady. Ár isine tabandy. Bir maqsat qoısa, jumys istese, ne jaǵdaı, qandaı ózgeris bolsa da, tipti sýnamı bolyp qalanyń jartysy joq bolyp ketse de, sol isin kúndelikti jalǵastyra beredi. Jumysqa kelgende sondaı berik rýhqa ıe. Jalqaý adamdy olar «taza qandy koreı emes» dep kelemejdeıdi. Iaǵnı koreı degen ol eń birinshi eńbekqor adam sapasy dep sanaıdy, sony ulttyq ıdeologıaǵa aınaldyrǵan», – deıdi Saırangúl koreılerdiń biz úırenýge turarlyq ádetteri jaıynda.
Keleńsiz oqıǵalar da bolady
Onda barǵan jerlesterimizdiń bári tabyspen oraldy deý jańsaqtyq. Eki eldegi BAQ-ty shýlatqan «Áýejaıdan qashý» nemese «Jol apatyn jasap qashyp ketý» syndy oqıǵalar Koreıaǵa baǵyttalǵan mıgrasıanyń keleńsiz bir qyry ǵana. Tipti, arasynda adam saýdasynyń qurbany bola jazdaǵan qarakózderimiz de bolǵan eken. Qaraǵandynyń týmasy Totybala (aty ózgertildi) «jumys berýshilerdiń» aldaýyna túsip, sońynda Mokpo qalasynyń qarańǵy kóshelerinde «túngi kóbelekke» aınalyp kete jazdaǵan. Abyroı bolǵanda, jaqyndarynyń der ýaqytynda izdestirýimen elge oralyp, aty jaman taǵdyrdan aman qalady.
Ókinishke qaraı, onyń ózimen tikeleı tildesip suhbattasýǵa múmkindik bolmady, jaqyndary da bul jaıynda aqparat berýdi qalamaıdy. Onysy túsinikti de. Bilýimizshe, jumys izdep barǵan eki qyz (biri Taraz qalasynan) áldebir deldaldardyń joǵary jalaqyǵa jumys taýyp beretin ýádelerine senip, qujattarynan da aıyrylyp qalǵan. Biri erte seziktenip, sondaǵy tanystaryna habarlasyp úlgeredi de, táleıine qaraı qutylyp shyǵady. Keıin ózi biletin málimetter arqyly birge barǵan qurbysyn tabýǵa kómektesken. Budan ózge de túrli zańsyz jumystarǵa tartylǵan nemese jergilikti jerdiń zań-erejesinen habarsyz bolǵandyqtan, zańsyz isterge aralasyp qalǵan mysaldar da tabylady. Bulardy Koreıaǵa barǵan nemese barǵysy kelgen azamattarǵa saqtyq úshin aıta ketken de artyq bolmas.
Koreı qoǵamynyń yqtımal áseri
Ońtústik Koreıa nanym-senim shekteýinsiz memleket. Hrıstıandyq túrli aǵymdardyń qarqyndy dáriptelip jatqanyna da kóp jyl boldy. Pikirlesterden bul jaıynda surastyryp kórgen edik: «Hrıstıandyq shirkeýlerdiń tegin til úıretetin kýrstary bar. Onda baryp koreı, aǵylshyn tilin úırenip júrgen qazaqstandyqtar kóp boldy. Janymdaǵy jigitter de baryp júrdi. Biraq onyń dinı ýaǵyzdaryna ketip qalǵandardy kórmedim. Hrıstıandyq shirkeýdegi tegin kýrstardyń túpki maqsaty belgili, sondaı qaıyrymdylyq sharalary arqyly óz dinin nasıhattaǵysy keledi. Biraq biz endi dástúrli ortadan shyqqannan keıin ondaı ýaǵyzdaryna boı aldyrmadyq», – deıdi Orynbek Dábeı.
Ońtústik Koreıanyń aýmaǵy shaǵyn bolsa da, qoǵamy úlken ári kúrdeli. Onda barǵan 35 myń qazaqstandyq bir astaý qumǵa tamǵan bir tamshy sý ispetti. Bundaı qoǵamnan qabyldaǵan túrli qundylyqtar bolashaqta otandastarymyzben birge bizdiń qoǵamǵa da keletini ras. Koreıanyń damyǵan, úzdik salalarynda, túrli óndiris, saýda jáne qyzmet óteý salalarynda eńbek etken otandastarymyz bolashaqta úzdik tájirıbe, jaqsy jumys etıkasyn ala keledi degen úmitimiz zor.
Oǵan qosa, kóleńkeli áseriniń bolatynyn da joqqa shyǵara almaımyz. Tek biz úshin ár istiń saldarymen emes, sebebin aldyn ala zerdelep, problemanyń aldyna túsip júrý abzal. Sondyqtan da Koreıa baǵytyndaǵy mıgrasıany tereńdeı zerttep otyrý bolashaq qoǵam úshin mańyzdy.