JOSHY ULYSYNA – 800 JYL:
Búginde bılik býyny jańalanyp, óz tarıhynyń betburysty kezeńin bastan keship jatqan memleketimizdiń aldynda turǵan birqatar mańyzdy baǵdarlar bar. Kádýilgi saıası-ekonomıkalyq túbir reformalardy júzege asyrýdan tys, ulttyq sanany jańǵyrtyp, jańa ulttyq sapaǵa kóterilý syndy aýqymdy mindet tur. Ol úshin otarlyq kezeńde ult sanasyna kúshtep tańylǵan tarıhı sanany jańartýǵa týra keledi. Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev «Egemen Qazaqstan» basylymyna bergen suhbatynda bul baǵdarǵa aıryqsha mańyz berdi. Bıyl elimizde atqarylýǵa tıisti aıtýly isterdiń qatarynda Joshy ulysyna qatysty ǵylymı-zertteýlerdiń de júrgiziletinin atap ótti.
«...Joshy ulysynyń irgesi qalanǵanyna – 800 jyl. Memlekettiligimizdiń tamyry tym tereńde jatqanyn áıgileıtin osy aıtýly dataǵa oraı keń aýqymdy zertteýler qolǵa alynady. Bıyl Qazaqstan tarıhynyń kóptomdyǵyn ázirleý jumystaryn da aıaqtaımyz. Bul – ózimizden 200-den astam, shetelden 60-qa jýyq maman jumyldyrylyp, tyńǵylyqty jasalyp jatqan úlken sharýa» degen edi Prezıdent.
Memlekettilik pen ulttyq ıdentıfıkasıamyzdyń tamyryn tereńge boılatatyn mundaı alqaýly is qoǵam tarapynan, ásirese, aqparat keńistigi jaǵynan múlde eleýsiz qalmaýǵa tıis. Sondyqtan da Joshy ulysy, Altyn Orda syndy dańqty tarıh paraqtary men qazirgi Qazaq eliniń zańdy baılanysy aqparat quraldary arqyly qoǵam ókilderine udaıy jetkizilýi tıis. Búgin bizdiń taraptan aıtylar áńgime de osy baǵytta órbimek.
İshki «MEN»-i búlingen jeke tulǵa nege bolsa da qabiletsiz
Biz otarlyq tarıhty bastan ótkergen halyqpyz. Bul otarlaý halqymyzǵa tıesili terıtorıa men resýrstardan tys, sanaǵa da baǵyttaldy. Bodandyq qamytynan qutylyp, el aýmaǵy men tabıǵı baılyqtarymyzdy basqarýdyń «eki tizgin, bir shylbyryn» óz qolymyzǵa aldyq. Alaıda, sanaǵa baǵyttalǵan otarlaýdyń zardaptarynan ári qutyla almaı kelemiz. Munyń ózi bizdiń sana- syrqanymyzdyń qanshalyqty ýlanǵanyn, bodandyq tabynyń qanshalyqty aýyr ekenin túsindirse kerek.
Bir halyqty túbegeıli otarlaý, álbette, onyń tarıhı sanasyn búldirmeı turyp júzege aspaıtyny da belgili. Sondyqtan da ótken ǵasyrda qalyń jurtymyzǵa óz tarıhymyzǵa qatysty tek burmalanǵan, ózgertilgen nemese jarym-jartylaı málimetter ǵana berildi. Jalpyǵa ortaq bilimdi keń taratýmen birge jetkizilgen bul teris málimetter tutas halyqtyń óz tarıhyna qatysty kemtar túsinikte qalýyna yqpal etti.
Tarıhı sanasy búlinbegen halyqty bılep-tósteý múmkin de emes. Al tarıhı sanasy búlingen ult óziniń kim ekenin tolyq tanymaýdan ózine degen maqtanysh pen qurmetten, eń bastysy senimnen aıyrylady. Bylaısha aıtqanda, ulttyń ishki «MEN»-i búlinedi. İshki «MEN»-i búlingen jeke tulǵa nege bolsa da qabiletsiz, nege bolsa da dármensiz tarta túsedi. Bylaısha aıtqanda, ózin jete baǵalamaýdan jatqa jaltaqshyl, bótenge búgejekshil bolyp keledi.
Osyndaı rýhanı shabýyldyń saldarynan keıin jurtymyzdyń sanasynda óz ótkenine kúmánmen, kúdikpen qaraıtyn toǵyshar pıǵyldar tereń ornyqty. Kez kelgen máselede aldymen «sheteldik tájirıbe», «damyǵan elderdiń úlgisi», «pálen memlekettiń damý joly», «túgenniń sózi» basshylyqqa alyndy, «menińshe bylaı bolýy kerek», «bizshe bul bylaı bolýǵa tıis», «qazaqsha bylaı bolady» degen egemen, táýelsiz oı tusaldy. Tipti, solaı aıta jáne oılaı biletinder kerisinshe kemqalýshy, ógeı bop tanyldy. Mine, osynyń bári ótken uly tarıhtyń umytylýynan nemese tarıhı sananyń búlinýinen kelip shyqqan kesepattar bolatyn.
Degenmen, biz taǵdyrymyzdaǵy eń basty múmkindikke qol jetkizdik – egemendigimizdi enshilep, táýelsizdigimizdi tuǵyrlattyq. Bodandyq pıǵyldan arylý úshin kemtar sana syrqatyn júıeli emdeýge berilgen eń basty múmkindik te osy. Memleket basshysynyń qazaq memlekettiliginiń tamyryn tereńge boılata alatyn mańyzdy taqyrypqa qatysty zertteý júrgiziletinin sóz etýiniń, sapaly ult retinde bolashaqqa senimmen qaraýdy dáripteýiniń bir sebebi de osynda jatsa kerek.
Umytylǵan ulysty zertteýdiń mańyzy
Joǵaryda aıtyp ótkenimizdeı, búlingen tarıhı sanany qalpyna keltirý tarıhı aqtańdaqtardy anyqtap, burmalanǵan tarıhty, ulttyq jadyny qalpyna keltirýden bastalady. Halqymyzdyń shynaıy táýelsiz oılaıtyn, táýelsiz is júrgizetin ári básekege qabiletti jańa sapadaǵy ult bolýy úshin onyń memlekettiliginiń túp tamyrlaryn asha zertteýdiń mańyzy zor. Ásirese, dalamyzda saltanat qurǵan, ózge emes, óz babalarymyz qurǵan dańqty ulys-ordalar men handyqtardyń, qýatty memleketterdiń tarıhyn zertteýdiń orny bólek.
Kópshilikke málim, Shyńǵys han dese, Altyn Orda dese ótken dáýir «jylnamalary» olardy jaýlaýshy «mońǵoldar», «mońǵol shapqynshylyǵy», «myna dalaǵa jat, bótenderdiń joryǵy», solardyń qurǵan memleketi etip kórsetip keldi. Tuma tarıh múlde olaı emes-ti. Sonaý myń jyrym jyldar buryn dúnıeni dúbirletken Túrik qaǵanatynyń shyǵysy qaıta dúr silkinip, jańa ordaǵa birigip, Shyǵystyń bastaýynda tutas Turandy qamtyǵan Uly dalada baıyrǵy saltanatyn qaıta tiriltti. Osylaısha Joshy ulysy, keıin derbes Altyn Orda bolyp, biz búgin jasap otyrǵan dalada memleketter qurdy. Tek qurylyp qana qoımaı, aınalasyna aıbarly, tórt qubylaǵa birdeı yqpaldy boldy.
Qazirgideı aýmaly-tókpeli kezeńde eldiń egemendigi men aýmaqtyq tutastyǵy túrli syndarǵa qatar tap bolatyny shyn. Keıbir taraptan Qazaq memlekettiliginiń tarıhyna qatysty kerenaý pikir, sýmaqy sózder de udaıy shyǵyp jatady. Tuma tarıhty qasaqana joqqa shyǵaryp, egemendik pen terıtorıalyq tutastyqqa qatysty mysyqtileýli pikir aıtýdyń astarynda ulttyq sanamyzǵa baǵyttalǵan kezekti shabýyldy da ańǵaramyz.
Mine, osyndaı tusta Joshy ulysyn, Joshy qurǵan alyp memlekettiń, keıingi Altyn Orda ımperıasynyń qazirgi Qazaq elimen tarıhı sabaqtastyǵyn tereń ashyp kórsetý asa mańyzdy. Bul el ishinde ulttyq ıdeologıanyń beriktigin bekemdep, aýyzbirshilikti arttyrsa, el syrtyndaǵy sýmaqy sózge úlken tosqaýyl bolmaq.
Eń mańyzdysy – ulttyq sananyń syrqatyna daýa berip, ulttyq «MEN»-niń shyńdalýyna jol ashary anyq.
Joshy ulysynyń qurylýyna qatysty, sondaı-aq, onyń tarıhı izi, óz zamanynda atqarǵan geosaıası róli týrasynda tarıhshy ǵalymdar ne deıdi?
Jomart JEŃİS, Sh.Ýálıhanov atyndaǵy Tarıh jáne etnologıa ınstıtýty dırektorynyń orynbasary, t.ǵ.k:
Otarlyq kezeńde Reseı jaǵynan bizdiń tarıhymyz burmalandy
Joshy ulysynyń qurylýymen uzaq tarıhı kezeńde bytyrap ketken sharýashylyǵy, dúnıetanymy birdeı kıiz-týyrlyqty túrki halyqtary bir memleketke birikti. Al onyń tarıhı eń mańyzdy róli retinde óz dáýirinde osynsha alyp aımaqtaǵy geosaıası turaqtylyqty qalyptastyrýyn ataýǵa bolady. Saıası qarym-qatynastar men saýda-ekonomıkalyq baılanystar retke keldi. Joshy ulysynda túrli elder men ártúrli mádenıetterdiń múddesi toǵysty. Quramynda bir ǵana túrki halyqtary emes, fın-ýgor, shyǵys slaván jáne Soltústik Kavkaz halyqtary syndy ózge mádenıet ókilderi de uıysty. Bul – alyp aýmaqtaǵy mádenı biryńǵaılyqtyń qalyptasýyna yqpal etti. Aıtalyq, qazirgi Soltústik Kavkazda qypshaq tilinde sóıleıtin kóptegen kavkaz halyqtary bar. Mine, bul qubylys sol Altyn Orda dáýirinde qalyptasqan úrdis edi.
Qazir Prezıdentimizdiń tapsyrmasymen Astanada Joshy ulysyn zertteý ınstıtýty qurylyp, ǵalymdar jumys istep jatyr. Bul istiń bizdiń syrtqy saıasatymyzǵa úlken máni bar. Ózderińiz bilesizder, soltústik kórshimiz jaǵynan, tipti olardyń yqpaldy saıasatkerleri jaǵynan da bizdiń terıtorıalyq tutastyǵymyzǵa qatysty teris pikirler, óz tarıhyn bilmeýden qate kózqarastardyń aıtylyp qalatyny bar. Áne, solarǵa jaýap retinde, atalǵan ınstıtýtta úlken jumystar qolǵa alyndy. Ásirese, Joshy ulysynyń basqa memleketterge, basqa mádenıetterge yqpalyna qatysty tereń zertteýler júrgizilýde. Osynyń ózi Joshy ulysyn zertteýdiń qazirgi Qazaq eli úshin máni aıryqsha ekenin kórsetedi.
Eger biz Qazaq handyǵymen shektelip, Joshy ulysyn zerttemeıtin bolsaq, bul bizdiń úlken tarıhymyzdaǵy tarıhı sabaqtastyqty úzip tastar edi. Bolashaqta Deshti Qypshaq, onyń aldynda turǵan Oǵyz memleketteri, odan arǵy Túrik qaǵanaty men Ǵun memleketi jańa konsepsıa boıynsha zerttelýi kerek. Sonda ǵana tarıhymyz túgendeldi deýge bolady.
Otarlyq kezeńde Reseı jaǵynan bizdiń tarıhymyz burmalandy. Mysaly, shyǵystyń kóne tilderin biletin ǵalymdar repressıaǵa ushyrady. Shyn tarıhshylardyń kózi joıylǵannan keıin óz bilgenderinshe burmalady. Eń bir úlken burmalaý Joshy ulysynyń yqpalyna qatysty boldy, aıtalyq ony tek mońǵol-tatarlardyń ezýshi, qanaýshy memleketi retinde kórsetti. Shyntýaıtynda, atalmysh memleket tóńirekke saıası-ekonomıkalyq baılanystar ornatqan yqpaldy ımperıa edi. Qazir endi shetel ǵalymdary bolsyn, Eýropa, Japonıa, AQSH ǵalymdarynyń ózi Joshy ulysynyń úlken memleket bolǵanyn, aınalasyndaǵy elderge yqpaly týraly kóp zertteýler júrgizip jatyr. Bylaısha aıtqanda, bizde ǵana emes, álem elderinde de Joshy ulysyn zerttep jatqan ǵalymdar bar. Neniń durys, neniń burys ekenin osy zertteýler de anyq kórsetip jatyr. Sondyqtan Joshy ulysyn onyń alyp geosaıası aımaqqa jasaǵan yqpaly turǵysynan zerdeleý asa mańyzdy bolmaq.
(Derekkóz: akorda.kz)
(Derekkóz: akorda.kz)
(Derekkóz: akorda.kz)
(Derekkóz: qaz.ulysmedia.kz)