Iadrolyq synaqtardyń aıaqtalǵanyna – 30 jyl!
XXI ǵasyrda adamzat balasynyń aldyndaǵy eń mańyzdy máseleniń biri – «Jer betinde beıbitshilikti qalaı saqtap qala alamyz?» -degen suraq bolyp otyr. Álemdik kóshbasshy ataǵyna ıe bolǵan bizdiń Tuńǵysh Prezıdent – Elbasymyz osyndaı syn-qaterlerdiń yqtımal saldaryn barsha adamzatqa ashyq aıtyp, odan saqtanýdyń úlgisin kórsetken eńbegi úshin BUU-nyń ıadrolyq qarýǵa qarsy azat álem úshin chempıon ataǵymen marapattaldy. Bul mártebeli ataq álem lıderleriniń arasynda bizdiń Prezıdentimiz ben Fınlándıanyń prezıdentine ǵana berilgen.
Bul joǵary marapat Qazaqstannyń Tuńǵysh Prezıdenti – Elbasyna ońaılyqpen kelgen joq. Vashınggonda ótken Iadrolyq qaýipsizdik samıtinde sóılegen sózinde Nursultan Nazarbaev jalpy adamzatty mazalaǵan suraqtarǵa jan-jaqty jaýap berdi.
Elbasymyz óz manıfesinde: «Barsha adamzat XXI ǵasyrǵa jahandyq yntymaqtastyqtyń jańa dáýiri retinde úmit artty. Biraq búginde bul elestiń saǵymǵa aınalýy yqtımal. Álemge taǵy da qater tónip tur jáne onyń aýqymyn eskermeýge bolmaıdy. Jáne bul qater – jahandyq soǵys!» -dep ashyp aıtqan bolatyn.
Sol kezdiń ózinde Qazaqstan basshysy adamzatqa «XXI ǵasyr: Soǵyssyz álem» atty keń aýqymdy baǵdarlamasyn úndeý retinde taratyp, ol ǵalamdyq bastama sıpatynda dúnıeni eleń etkizdi.
XXI ǵasyrda bolyp jatqan ózgerister, túrli oqıǵalar, saıası kózqarastar jer betindegi adamzattyń alaqanynda terbetilip tur. Óıtkeni, tehnologıalardyń damyǵany sonsha, jerdiń bir shalǵaıynda bolǵan jarylystyń terbetilisi, qurylyqtyń ekinshi betinde sezilip turdy. Álemdi qan tógis, lańkestik jaılap barady. Iadrolyq qarýy barlar qoqan-loqy kórsetýde. Mundaıda óktemdiktiń laıyqty qaıtarymy da bolmaı qoımaıdy. Ókinishke qaraı, osy kórinistiń oralymy kúsheıip, ǵylymnyń barlyq jetistikteri qarýlanýǵa batyl ıtermeleýde. Nursultan Nazarbaev AQSH-ta saıası, qoǵam qaıratkerleriniń aldynda sóılegen sózińde ol týraly búkpesiz ashyq aıtyp ótti.
Búgingi tańda ıadrolyq qarýdy ǵarysh keńistigine, álemdik muhıttyń beıtarap aımaǵy men Arktıkaǵa ornalastyrý qaýpi alpaýyt elder arasyndaǵy qarama-qaıshylyqtar týdyryp, buryn bolmaǵan bitispes janjaldarǵa ulasý qaýpin týdyryp otyr. Jer sharynyń tynyshtyǵy adamzat úshin aýadaı qajet. Qazaqstannnyń Tuńǵysh Prezıdenti – Elbasy Nursultan Nazarbaev álemdik samıt minberinen soǵyssyz álem qurýmen sol baǵyttaǵy keń aýqymdy baǵdarlamanyń qajettigin usynǵan úndeýiniń basty maqsaty – jer sharynyń tynyshtyǵy, adamzattyń beıbit ómirin saqtaýdy kózdeıdi. Oǵan iri derjavalar arasyndaǵy yntymaqtastyq pen kelisimniń arqasynda ǵana qol jetkizýge bolady. Eń qaýiptisi – tehnologıa qaryshtap damyǵan saıyn ıadrolyq, hımıalyq, bıologıalyq qarýlardyń jańa túri oılap tabylatyn bolsa, mundaı qarýlardyń qaýip-qateri jer sharynyń biraz bóligin qamtymasyna kim kepil? Mundaı qarýdy qoldaný yqtımaldaryna qarsy turý múmkin be? Onyń múmkindigi bar. Ol úshin ár memlekettiń basshylary tek óz eliniń ǵana emes, Qazaq eliniń Kóshbasshysy Nursultan Nazarbaev sekildi, barsha adamzattyń beıbit ómirin qamtamasyz eterdeı oń qadam jasaýy tıis.
Qazaqstan beıbitshilik pen turaqtylyqty saqtaý jóninen álemge úlgi bola alady. Óıtkeni, bizdiń el 30 jyl buryn álemde alǵashqy bolyp Semeı ıadrolyq synaq polıgonyn birjolata japty. «Bul – ázirshe álemdik tájirıbedegi alǵashqy jáne birden-bir oqıǵa. Jas memleket sodan soń KSRO ydyraǵannan keıin muraǵa qalǵan atom qarýynyń álemdegi tórtinshi áleýetine jáne ony jetkizý quraldaryna ıelik etýden óz erkimen bas tart- ty. Bul sheshim jetekshi ıadrolyq derjavalardyń ıadrolyq synaqqa moratorıı jarıalaýyna qozǵaý saldy. 20 jyl buryn BUU aıasynda ıadrolyq synaqtarǵa jappaı tyıym salý týraly shart jasaldy jáne ol qol qoıý úshin ashyq dep jarıalandy, biraq ol osy kúnge deıin kúshine enbeı keledi»,- degen bolatyn Nursultan Nazarbaev sol kezde.
Elimizde 1989 jylǵa deıingi aralyqta Semeı ıadrolyq polıgonyndaǵy synaqtardyń jalpy sany 456 ıadrolyq jáne termoıadrolyq jarylysty qurady. Olardyń 116-sy ashyq boldy, ıaǵnı jer betinde nemese áýe keńistiginde jasaldy. Semeı polıgonynda áýede jáne jer betinde synaqtan ótkizilgen ıadrolyq zarádtardyń jalpy qýaty 1945 jyly Hırosımaǵa tastalǵan atom bombasynyń qýatynan 2,5 myń ese kóp boldy. Búginde adamzatqa ajal tóndirip kelgen Semeıdegi synaq alańy jabylǵan.
1989 jyldyń aqpanynda belgili aqyn, qoǵam qaıratkeri Oljas Súleımenovtiń jetekshiligimen Semeıdegi atom polıgonyn jabý úshin kúresti bastaýǵa uıǵarǵan «Nevada – Semeı» qozǵalysynyń alǵashqy mıtıńisi ótkizildi. Sol jyldyń 6 tamyzynda ıadrolyq qarýdy synaýǵa moratorıı jarıalaý jóninde KSRO jáne AQ Prezıdentterine úndeý qabyldandy.
Sóıtip, osy ýaqytqa deıin únsiz tyǵylyp kelgen halyq bir daýystan «Iadrolyq qarýǵa jol joq!», «Synaqtar toqtatylsyn!» degen málimdeme jasady. Al keıin Qazaqstan Respýblıkasynyń Egemendigi týraly Deklarasıada el aýmaǵy ıadrosyz aımaq dep jarıalandy. 1991 jyly 29 tamyzda – Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdenti Nursultan Nazarbaev «Semeı atom polıgonyn jabý týraly» Jarlyqqa qol qoıdy. Osylaısha, jyldar boıy ıadrolyq synaqtardyń qurbanyna aınalǵan qazaq halqy óz maqsatyna jetti. Álemdegi eń úlken synaq polıgondarynyń biri Semeıdegi synaq alańy jabylǵannan keıin Reseıdiń, AQSH pen Fransıanyń polı- gondarynda ıadrolyq qarýdy synaýǵa moratorıı jarıalandy. 1992 jyldyń mamyrynda bul synaq polıgonynyń bazasynda Kýrchatov qalasyndaǵy Ulttyq ıadrolyq ortalyq quryldy.
El táýelsizdiginiń arqasynda qol jetken bul aıtýly shara Qazaqstan halqymen birge shetelderde de úlken qoldaýǵa ıe boldy. Qazaqstannyń ıadrolyq qýattan bas tartyp, Semeıdegi synaq alańyn jabýy elimizdiń halyqaralyq arenadaǵy bedelin kóterip, beıbitshilikti qoldaýshy búkil adamzatqa úlgi boldy.
Iadrolyq jarylystar týraly halyqqa 1953 jyldan bastap qana eskertile bastady. Onda da adamdar men maldy radıoaktıvti zattardyń taralý aımaǵynan ýaqytsha kóshirý, olardy qarabaıyr qorǵanysh obektilerine, orlarǵa nemese jerkepelerge jasyrý kózdeldi.
1953 jyly 12 tamyzda jer ústinde dúnıejúzinde alǵash ret qýattylyǵy 500 kılotonna bolatyn sýtegi bombasy synaldy. Sýtegilik qurylym RDS-2 qurylymy qýaty jaǵynan buǵan deıin dúnıejúzinde bolyp kórmegen edi. Jarylystan keıin paıda bolǵan radıoaktıvti gazdardyń sańyraýqulaq sekildi bulty 16 shaqyrym bıiktikke kóterilýi óte qaýipti edi. Osy jarylystan keıin radıýsy ondaǵan shaqyrym bolatyn jerde dala shópteri birneshe kún boıy kógildir sáýle shyǵaryp turǵan. 1955 jyly 22 qarashada TÝ- 16A áskerı bombylaǵyshy Semeı polıgonynyń ústinen ushyp bara jatyp, jańadan jasalǵan qýaty 1,7 megatonna bolatyn termoıadrolyq RDS-37 zarádyn tastaǵan. Bomba bir jarym kılometrlik bıiktikte jarylǵan. Bul jarylystyń soqqy tolqyny men jer qabatynyń týrbalenttiligi búkil Qazaqstan aýmaǵy men Reseıdiń kórshiles aımaqtaryna da sezilgen. 1962 –1989 jyldar arasynda Semeı aımaǵyndaǵy Degeleń taýynyń jer asty shahtalarynda 340 jarylys jasalǵan. Bul arada jyl saıyn 14-18 ıadrolyq synaq ótkizilip turǵan.
Qazirgi qolda bar qarýlardyń qýaty odan da zor kórinedi. Sonda adamzat únemi qaýip pen ómir súrmek pe? Iadrolyq qarýy bar elderdiń ishinde Pákistan, Úndistan, Izraıl sondaı qaýipti qarýdy taratpaý týraly shartqa qol qoımaǵan kúıi otyr. Tipti Pákistan ıadrolyq qarýdy birinshi bolyp qoldanbaý mindetin de ózine almaǵan. Demek, dál osy qarýdan adamzat ózin jarǵa ákep tirep turǵanyn baıqar edi. Iadrolyq qarýdy keıbir elder jaýdan qorǵaıtyn berik te turaqty qorǵan retinde sanaıdy.
Eger Qazaqstan basshysynyń bastamasymen Semeıdegi ıadrolyq polıgon jabylmaǵanda, taıaý kórshimiz Qytaıdyń – Lobnor, anaý AQSH-taǵy – Nevada jáne Fransıa men Ulybrıtanıanyń Tynyq muhıt araldaryndaǵy synaq alańdary da jumysyn toqtatpaǵan bolar edi. Mine, Qazaqstan Kóshbasshysynyń osy bastamasynyń ózi ǵalamdyq erlikke jatady.
Burynǵy Keńes dáýirinen Qazaqstan enshisinde qalǵan sońǵy ıadrolyq zarád 1995 jyly 24 sáýirde shyǵaryldy. Mine, sodan beri Qazaqstan ıadrolyq qarýdan tolyq aryldy. Sonyń nátıjesi Elbasymyz barsha álemdi atalǵan joıqyn qarýdan bas tartyp, ıadrolyq kúshti tek beıbit ómirde qoldaný boıynsha álemge úndeý tastaýǵa ákeldi.
«XXI ǵasyrda álemge tynyshtyq kerek!», - dedi Elbasy Iadrolyq qaýipsizdik jónindegi samıttegi «Álem. XXI ǵasyr» atty manıfesin jarıalaǵanynda. Býgingi kúnde búkil álemdi úreı kushaǵyna alǵan ǵalamdyq bul máselege Qazaqstan basshysy tereń taldaý jasady, tyǵyryqtan alyp shyǵar naqty joldardy usyndy. Álemdik qaýymdastyq Qazaqstannyń jáne onyń basshysynyń jerdiń betin ıadrolyq qarýdan tazartý jónindegi usynys-tilekterin oń baǵalaıdy dep senemin. Munyń ózi bizdiń elimizdiń halyqaralyq arenadaǵy jaǵymdy ımıjiniń qalyptasyp, bedeliniń artýyna yqpal eteri sózsiz. Saıyp kelgende, bul Qazaqstannyń álem elderimen qarym-qatynasyna oń yqpalyn tıgizip, onyń ekonomıkalyq baılanystarynyń nyǵaıýyna da septigin tıgizeri anyq.
Qazaqstannyń Tuńǵysh Prezıdenti – Elbasy Nursultan Nazarbaev búkil adamzat balasynyń taǵdyryna alańdaıdy.
«Biz balalarymyz ben nemerelerimizdiń bolashaǵy týraly oılaýymyz kerek. Búkil álem úkimetteriniń, saıasatkerleriniń, ǵalymdarynyń, bıznesmenderiniń, óner qaıratkerleriniń jáne mıllıondaǵan adamdarynyń kúsh-jigerin ótken ǵasyrlardyń qasiretti qatelikterin qaıtalaýǵa jol bermeı, álemdi soǵys qaterinen árqashan aryltý úshin biriktirý qajet», dedi Elbasy samıttegi sóılegen sózinde.
Jalpy jahandyq qandaıda problemalardyń sheshimin izdegende qolynda múmkindikter men túıindi áreket áleýeti bar kóshbasshylar men saıası qaıratkerlerdiń, áskerı uıymdar basshylarynyń bas qosýy qajettilik teoremasy. Elbasymyz Nursultan Nazarbaev osyndaı alqaly top aldynda «Álem. XXI ǵasyr» manıfesin jarıalaýy osy samıttiń aıryqsha bastamasy boldy. Ony qazir búkil álem moıyndap otyr.
Ótken ǵasyrdyń ekinshi jartysynan bastap jantalasa qarýlaný sál saıabyrsyǵan bolatyn. Oǵan ótken ǵasyrdyń 70-shi jyldaryndaǵy halyqaralyq saıası qaıratkerlerdiń, eki bloktaǵy derjavalar AQSH pen KSRO basshylarynyń mámilege kelýiniń, halyqaralyq sharttar jasaýynyń mańyzdy úlken sıpaty boldy. Qazir memleketter arasynda qandaı da bir daýly máseleler turǵysynda túsinistik, toleranttylyq, izgilikti kelisim- der mardymsyz. Álemde memleketterdiń ózara saıası teketiresin, daý-janjaly jıilep barady. Iadrolyq qarýy bar nemese oǵan qoly jetimdi elder, áskerı blok basshylary onyń túpkilikti zardaby týraly oılanýy qajet. Qantógis, adamdardyń kurban bolýyn jer betindegi tirshilik ıeleriniń jappaı qyrylýymen salystyryp kórseń, záreń ushady. Búgingi lańkestik oqıǵalardyń, toqtaýy joq atys- shabystar adamzatty tyǵyryqqa tirep otyr. Óıtkeni, adamzattyń ózi oılap tapqan ǵylymı jetistikteri ózge baǵytqa burylyp barady. Elbasynyń ıadrolyq qaýipti qarýlardyń eshqandaı jaýapkershilikti sezinbeıtin kúshter qolyna túsip qalý yqtımaldyǵy týraly qaýpi óte mańyzdy. Lańkester qımylynan olardyń qandaı zulymdyqqa da shimirikpeı baratynyn kim de bolsa baıqap otyr.
Bul Qazaqstannyń Tuńǵysh Prezıdenti – Elbasy Nursultan Nazarbaev ıadrolyq bassyzdyqtardan shyǵýdyń joly retinde ony beıbit qoldaný úshin ıadrolyq energıany adamzat ıgiligi úshin paıdalaný jóninde aıtqan usynysy da baǵaly bastama. 2012 jyly 29 tamyzda Astanada ótken parlamenttik Assambleıa ATOM jobasynyń onlaın petısıasyna qol qoıýǵa alyp keldi. 2015 jyldyń 7 jeltoqsanynda BUU Bas Assambleıasy Qazaqstannyń bastamasy boıynsha Iadrolyq qarýdan azat álem qurý týra- ly Jalpyǵa Ortaq Deklarasıa qabyldady. Qazaqstan aýmaǵynda MAGATE týy astynda atom energetıkasyn damytýdy josparlap otyrǵan memleketterge arnalǵan tómen baıytylǵan ıadrolyq otyn banki quryldy. Osynyń barshasynda Qazaqstan Elbasynyń bastamashyldyq qasıetimen qol jetkizildi.