Úgit-nasıhat jumysyn kúsheıtýimiz qajet.
Ult ustazy Ahmet Baıtursynuly «Sózdiń eń ulysy – tarıh» depti. Tarıh izdený men zertteýden ǵana turmaıdy, sondaı-aq aqtaýdy da qajet etedi. Mamyrdyń sońǵy kúni – Saıası qýǵyn-súrgin men asharlyq qurbandaryn eske alatyn azaly kún. Halyqqa qarsy jasalǵan genosıd qurbandaryn eske alý kúni kúntizbege basylyp, resmı túrde atalyp kele jatqanyna bıyl 25 jyl. Arada shırek ǵasyr ótse de, sol zulmat kezeńniń áli de ashylmaǵan aqıqaty joq emes, dep habarlaıdy Almaty-akshamy.kz.
Qýǵyn-súrgin kórgen, asharshylyqtan qaza tapqandardy eske alý kúni qarsańynda Almaty qalasy boıynsha saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn tolyq aqtaý jónindegi memlekettik komısıanyń múshesi Bolat JOLAMANULYMEN qýǵyn-súrgin qurbandaryna qatysty áńgimelesken edik.
- El Prezıdenti qurbandardy tolyq aqtaý jónindegi memlekettik komısıa quryp, osy baǵytta arnaıy tapsyrma bergen bolatyn. 2 jyldaı ýaqyt ótti. Osy iske qatysty qandaı sharalar atqarylýda?
- Qala ákiminiń byltyrǵy ókimimen Saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn aqtaý jónindegi qalalyq komısıa qurylyp, onda 38 adam jumys isteıdi. Onyń quramyna jetekshi ǵalymdar, tarıhshylar, muraǵattardyń, ǵylymı-zertteý ınstıtýttarynyń qyzmetkerleri, memlekettik jáne quqyq qorǵaý organdarynyń, «Rýhanı jańǵyrý» jobalyq keńsesiniń ókilderi jáne t.b. kiredi.
Týystary qýǵyn-súrginge ushyraǵan jáne aqtalmaǵan azamattarmen qabyldaýlar men kezdesýler kestesi uıymdastyryldy. Komısıanyń jumys toptarynyń músheleri 12 arheologıalyq ekspedısıa júrgizdi. Sondaı-aq, Reseı Federasıasynyń Memlekettik muraǵattarynda, Máskeý, Ýfa, Samara, Qazaqstannyń oblystyq muraǵattarynda, Almaty oblysynyń muraǵaty jáne murajaılar qorlarynda jumys júrgizildi.
Otbasylyq muraǵattardy, jazba estelikterdi zerdeleý úshin qalalyq komısıa músheleri men qalanyń stýdent jastary arasynan eriktiler toby quryldy. Eriktilerdiń qatysýymen Almatyda turatyn qýǵyn-súrginge ushyraǵandardyń týystarymen jáne jaqyndarymen baılanys ornatyldy.
2022 jyldyń birinshi toqsanynda Almaty qalasynyń arnaıy memlekettik arhıvterinde, Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdentiniń arhıvinde, Qazaqstan Respýblıkasynyń Ortalyq memlekettik arhıvinde izdestirý-zerdeleý jumystary júrdi. Basty nazar buryn zerttelmegen «Quqyǵynan aıyrylǵandar», «Tergeýdegiler», «Tutqyndar» sanattaryna aýdaryldy.
Alash qozǵalysy qaıratkerleriniń sanaty bólek jumys tobyna júktelip, basqa sanattar boıynsha da izdenister jalǵasýda.
- Qazirgi kúni qurbandardyń tizimin anyqtaý, zertteý jumysyndaǵy negizgi kedergi ne?
- Óńirlik pen memlekettik komısıa músheleri osy jumys boıynsha naqty usynystarymyzdy bergenbiz. Endi respýblıka kóleminde negizgi málimetterdi bir ortalyqqa biriktirý máselesi tur. Qýǵyn-súrginge tap bolǵan adamdar ár óńirden ustalǵan, sondyqtan buryndary qujattar jabyq bolatyn bolsa, búgin olardyń bárin qaraýǵa, zertteýge kedergi joq. Qaýipsizdik komıtetiniń, İshki ister organdarynyń arhıvterimen jumys isteýge ruqsat berildi. Bizdiń jumysymyz aqtalmaǵan, aqtaýǵa jatatyn adamdardy taýyp, zańdyq negizi bolsa usynamyz. Zań turǵysynan aqtalýǵa jata ma, ol jaǵyn anyqtap aınalysatyn prokýratýra óz sheshimin aıtý kerek.
Qıyndyq pen kedergi de joq emes. Ol – qurban bolǵan adamdardyń artynda izdeýshisi qalmaǵany. İri qaıratkerler bolsa, olar týraly qujattar molynan saqtalǵan. Al qarapaıym adamdar salyq tólemegeni úshin, saýdamen aınalysqany úshin deıik, sottalyp, jazaǵa ushyraǵandar múldem eskerýsiz qalǵan. Árıne, 1 jyl ishinde anyqtaý múmkin emes. Almaty qalasy boıynsha astyq, et, t.b. daıyndap, ujymdastyrý boıynsha jazalanǵan qandaı sharýalar bolýy múmkin dep alǵashqyda kúmándanǵan edim. Zertteý barysynda Almaty qalasynyń ózinde tek astyq daıarlaý, ujymdastyrý barysynda sottalyp, jazaǵa ushyraǵan myńdaǵan adam bar ekenine kózimiz jetti. Ol úshin Almatynyń 1920–1930 jyldardaǵy tarıhyn, turǵyndarynyń sanyn, quramyn, qala shekarasyn, qandaı sharýashylyq aýmaqtardyń kirgenin, t.b. jaqsy bilý kerek. Osynyń bárin zertteý ústindemiz.
- Qujattardyń negizgi derekkózin qaıdan alasyzdar?
- Jumys toptarynyń múshelerine barlyq memlekettik jáne qalalyq muraǵatta, QMDB-nyń arnaıy muraǵattarynda, polısıa departamentinde, Almaty qalasynyń prokýratýrasynda jumys isteýine jaǵdaı jasaldy.
2022 jyldyń birinshi toqsanynda Almaty qalasynyń arnaıy memlekettik arhıvterinde, Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdentiniń arhıvinde, Qazaqstan Respýblıkasynyń Ortalyq memlekettik arhıvinde izdestirý-zerdeleý jumystary júrgizildi.
Reseı Federasıasynyń Memlekettik muraǵattarynda, Máskeý, Ýfa, Samara, Qazaqstannyń oblystyq muraǵattarynda, Almaty oblysynyń muraǵaty jáne murajaılar qorlarynda jumys júrgizildi.
- Aqtalǵandar nemese aqtalmaǵandar jóninde naqty statısıka keltire alasyzdar ma?
- Saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn aqtaý jónindegi qalalyq komısıanyń 2021 jyly júrgizgen jumysynyń nátıjesinde Qazaqstan men Reseı Federasıasynyń muraǵattarynda 2500-den astam is saraptalyp, saıası qýǵyn-súrginniń aqtalmaǵan qurbandary retinde 652 tulǵa anyqtaldy.
2021 jyldyń jáne aǵymdaǵy jyldyń birinshi toqsanyndaǵy qorytyndysy boıynsha arnaıy arhıvterde 1486 adam týraly málimetter, onyń ishinde sottan tys organdarmen sottalǵan 762 adamnyń aqtalmaǵandyǵy anyqtalǵan bolatyn. Bul baǵyttaǵy jumys jalǵasýda.
- Buryn da kóp adam aqtaldy ǵoı, endi kimdi aqtaý kerek?
- Iá, kóbisi aqtalǵan. Endi saıası qýǵyn-súrgin qurbandarynyń myna sanattary zańdy ári saıası jaǵynan mindetti túrde tolyq aqtalýǵa tıis. Qoǵamdyq-saıası, rýhanı, qyzmettik, ǵylymı, mádenı jáne shyǵarmashylyq salalarda memlekettik qýdalaý men qýǵyn-súrginge ushyraǵandar saıası turǵydan aqtalýǵa tıis. Qazaqstannyń táýelsizdigi úshin kúresken basqa qoǵamdyq-saıası qozǵalystar men uıymdardyń qatysýshylary, jekelegen qaharmandar, dinge qyzmet etkeni úshin saıası qýǵyn-súrginge ushyraǵan dástúrli din ókilderi saıası turǵydan baǵalanyp, aqtalýǵa tıis. «Sopy» arnaıy operasıasy men basqa da dinge qarsy naýqandardyń júzdegen, myńdaǵan qurbany áli kúnge deıin aqtalǵan joq. Al Reseıde bul sanat sonaý 1996 jyly RF Prezıdentiniń jarlyǵymen aqtaldy.
1917 jyldan bastap 1930-shy jyldardyń ortasyna deıin Qazaqstanda keńes úkimetin kúshtep jáne zańsyz ornatýǵa, taptyq, tektik, ulttyq jáne dinı belgisi boıynsha qýdalaýǵa qarsy, sondaı-aq tárkileý, ujymdastyrý, mal, astyq daıyndaý jónindegi jáne basqa da saıası naýqandarǵa qarsy boı kótergen 372 resmı emes derekter boıynsha 400-den astam halyq kóterilisine qatysýshylarǵa saıası baǵa berip, olar da aqtalýy kerek dep sanaımyn. Barlyq kóterilis boıynsha sotsyz, tergeýsiz óltirilgen adamdardyń jalpy sanyn anyqtaý asa mańyzdy.
- Memleket basshysy «100 myńǵa jýyq azamatymyz qýǵyn-súrginge ushyrap, sonyń 20 myńnan astamy atyldy» degen derekti keltirdi. Osylardyń naqty sanyn anyqtaı almaı otyrýymyzdyń sebebi nede?
- Ǵylymı túrde oqýlyqtarda resmı derek retinde «105 myń azamatymyz ustalyp, sonyń 25 myńy atyldy» dep jazyp júrmiz. Qazir biz úshin tizimderin anyqtaýda aıtarlyqtaı qıyndyq joq. Barlyq málimet ortalyqtandyrylyp jatyr. Erteń ár aımaq ózderiniń zertteý jumysynyń nátıjesi retinde anyqtaǵan tizimderin atyn atap, túsin tústep jiberedi. Ortalyq komısıa qorytady. Sonda naqty ortaq sany shyǵady. Buǵan deıin mundaı múmkindik bolǵan joq. Mysaly, meniń jumys tobym Almatyda baılar, kýlaktar, sharýalardyń qanshasy jazalanyp, sottalǵan, tipti atylǵany týraly qorytyndy málimetimizdi usynamyz. Qalǵany respýblıkalyq komısıanyń kúrdeli sharýasy bolmaq.
- «Týysym, ata-babam osy jerde qýǵynǵa ushyrap edi, áli aqtalmady» dep kómek surap keletinder bar ma?
- Árıne, ondaı adamdar jeterlik. Sol úshin de qala ákimdigi janynan qurylǵan qalalyq komısıanyń «jedel jelisi» bar. Byltyrdyń ózinde azamattardan qýǵyn-súrginge ushyraǵan týystary týraly aqparatty izdeý boıynsha 100-den astam qońyraýlar túsken. Ol bizge nemese arhıvke anyqtaý úshin birden jiberiledi.
Otbasylyq muraǵattardy, jazba estelikterdi zerdeleý úshin qalalyq komısıa músheleri men qalanyń stýdent jastary arasynan eriktiler toby quryldy. Sol eriktilerdiń qatysýymen Almatyda turatyn qýǵyn-súrginge ushyraǵandardyń týystarymen jáne jaqyndarymen baılanys ornatyldy. Bul baǵyttaǵy úgit-nasıhat jumysyn kúsheıtýimiz qajet.
Suhbatyńyzǵa rahmet!