AQSH pen Qytaı qarym-qatynasyn ne kútip tur?
Ótken aptada Amerıka Qurama Shtattarynyń Memlekettik hatshysy Entonı Blınken Qytaıda úsh kúndik saparda bolyp qaıtty. Blınken sapary álem aqparat quraldary basa nazar aýdarǵan taqyryptyń biri boldy. Shamalaýymyzsha, bul dıplomatıalyq almasý jáne ondaǵy kelissózder aýany belgili tarıhı sıpatqa ıe. Tipti, aldaǵy birer jyldyń júzindegi AQSH – Qytaı qarym-qatynasyna jáne jahannyń geosaıası bet-beınesine de óz bederin salýy múmkin. Ózimizben irgeles shyǵys kórshimizdegi jáne álemdegi kóshbasshy derjava ortasyndaǵy mundaı eleýli oqıǵalardan biz de nazardy bólip ákete almaımyz. Óıtkeni, atap ótkenimizdeı, bul oqıǵa aldaǵy jahandyq jaǵdaıǵa, sonyń ishinde bizge de óz áserimen qatysty bolmaq.
Kelisimsiz aıaqtalǵan kelissóz
Aq úıdiń bas dıplomatynyń sapary kezinde Qytaı tóraǵasy Sı Szınpın men Syrtqy ister mınıstri Van Imen joǵary deńgeıdegi kezdesýler ótkizdi. Ár eldiń sarapshylary bul joǵary deńgeıdegi kelissóz kezdesýleriniń máni men nátıjesin ózderinshe túsindirip jatyr. Qalaı degen kúnde de, Amerıka Qurama Shtattary men Qytaı Halyq Respýblıkasy arasyndaǵy eń negizgi máseleler sol kúıinde kelisimsiz qalyp qoıdy. Osydan Beıjiń men Vashıngtonnyń bul kelispeýshilikterdi sheshýi múlde qıyndap ketkenin baıqaımyz.
Blınken saparynyń sońynda ótkizgen baspasóz málimdemesinde kelispeýshilikter týraly anyǵyraq aıtty. Onyń sózinshe, AQSH-tyń basty alańdaýshylyqtary mynalar: Qytaıdyń artyq qýatqa umtylysy jahandyq ekonomıkaǵa áser etýi múmkin, sonymen qosa qos tarap Ońtústik Qytaı teńizi men Taıvan buǵazyna qatysty daýlar boıynsha pikir birliginde emes. Bunyń syrtynda AQSH Reseıdiń qorǵanys ónerkásiptik bazasyn Qytaı tolyqtyryp otyr dep sanaıdy. Bylaısha aıtqanda, áskerı jáne azamattyq maqsatta qoldanylatyn ónimderdi molynan eksport etýi Vashıngton úshin Ýkraındaǵy soǵysta Reseıge qoldaý bildirgeni dep qabyldanýda.
Sondaı-aq, Blınken óz yqpalyn paıdalanyp, Qytaıdy Iran men Soltústik Koreıany kelissózge tartýda araaǵaıyndyq jasaýǵa da shaqyrǵan. Ásirese, Pıońáńnyń (Phenán) qaýipti zymyran synaqtaryn toqtatyp, kelissóz ústeline kelýge deldaldyq etýge shaqyrǵan. Biraq buǵan qatysty taraptardyń kelisimge kelgeni týraly málimet joq. Taraptar Qytaıdyń tómen baǵadaǵy eksporttyq ónimderi, Taıvan buǵazy men Ońtústik Qytaı teńiziniń qaýipsizdigi sıaqty daýly máselelerde múlde kelise almady.
Beıjińniń pozısıasy
Týrasynda Blınken sapary qarsańynda Qytaı – AQSH qarym-qatynasy Qytaı aqparat keńistiginde de kóptep talqylandy. Qytaılyq kóptegen sarapshylardyń máselege qatysty pikiri udaıy jarıalanyp otyrdy. Keıbiri kelisimge kelýdi jaqtasa, keıbiri qytaılyq múddeni tabandy qorǵap, «óz ornyn bekemdeý kerek» degen kózqarastardy da usyndy. Tipti, budan jarty ǵasyr buryn Mao Szedýnnyń AQSH-pen mámilege qatysty ustanymy da sol eldiń ınternet keńistigin keń sharlady. Onda «AQSH-pen qarym-qatynas jasaǵanda, jol berýge múmkindik bolsa nemese jol bermeýge múmkindik bolmasa, ońtaıly sátti ıgerý kerek. AQSH ústemdik jasap, orynsyzdyq tanytqan kezde jol berýge bolmaıdy. Qur bopsalap, dóń aıbat kórsetken kezde jol berýge bolmaıdy. Esh nátıje bermeıtin jaǵdaıda jol berýge bolmaıdy. Eger jol beretin jaǵdaıda túbegeıli oń ózgeris ákeletin bolýy kerek», – degen Mao.
Kezekti kelissóz kezinde Beıjiń ustanymy budan tym alshaq bolmaǵanyn kórýge bolady. Qytaıdyń resmı aqparat quraldary habarlaǵandaı, kezekti kelissóz kezinde Qytaı tóraǵasy Sı Szınpın «AQSH pen Qytaı ózara tabysty baılanysqa qol jetkizýi kerek», «Bir-birine zıan tıgizbeý negizinde, qatal básekelestikten góri aıyrmashylyqtardy saqtap otyryp, ortaq til tabysýy tıis» degen kózqarasyn ortaǵa salǵan. Buǵan qosa, «Bir nárseni aıtyp, basqa nárseni istemeı sóz ben iste tabandy bolýy tıis» degen ustanymyn bildirgen.
Tarıhı tańdaý jasaý kezeńi
Blınken saparynan keıingi AQSH – Qytaı arasyndaǵy belgisizdik bir qyrynan 1970 jyldardaǵy tarıhı kezeńge uqsaıtynyn ańǵaramyz. Ol kezde sosıalısik lagerdiń kósh basyndaǵy Keńes Odaǵymen «qyrǵıqabaq soǵysynda» turǵan AQSH Qytaımen mámileni jaqsartty. Buǵan Keńes Odaǵy men Qytaı arasyndaǵy keıbir kelispeýshilikter de múmkindik bergeni bar. Sol kezdegi Qytaı tarabynyń tańdaýy sosıalısik lagerdiń belgili deńgeıde jarylýyna jáne Máskeýdiń oqshaýlana túsýine ózindik yqpaly boldy. Beıjiń úshin qazir de tarazynyń bir basynda Máskeý, endi bir basynda Vashıngton turǵandaı. Ári QKP-nyń endigi tańdaýy aldaǵy ýaqyttaǵy aýqymdy geosaıası keńistikke óz yqpalyn jasaýy múmkin. Sebebi, AQSH dıplomaty Qytaıdyń Reseıdi tabandy qoldaýynan bas tartpaǵan jaǵdaıda qatań ekonomıkalyq sanksıalardyń qabyldanýy múmkin ekenin óz málimdemesinde ashyq bildirdi.
Árıne, AQSH pen Qytaı syndy iri derjavalar arasynda qazir saqtalyp otyrǵan kelispeýshilikter kóp. Sheshýge kelmeıtin máseleleri de jeterlik. Biraq olarda qarym-qatynastyń osyndaı qubylmaly kezeńderine qatysty ózara túsinik te bar. Sondyqtan bul kelispeýshilik eki eldiń tolyq jaýlasýǵa aıaq basýynan habar bermeıdi. Baıqaǵanymyzdaı, qos tarap bir-birine qatań ustanymdaryn ashyq bildirip otyrsa da baılanysty turaqtandyrýdy negizgi maqsat etýde.
Aqıqatyn aıtsaq, Taıvan máselesi, saýda soǵysynyń qaıshylyqtary, Ońtústik Qytaı teńizi, jańa tehnologıa syndy máselelerde taraptar ázirge kelise almaıtynyn anyq túsinedi. Dál soǵan uqsas nátıjesi bolsa da joǵary deńgeıde kelissóz almasýlaryn júrgizip otyrýy qajet ekenin de jaqsy túsinedi. Bylaısha aıtqanda, ortadaǵy kelispeýshilikter asqynyp, sońy aýqymdy janjalǵa ulasýynan qos tarap ta birdeı qaımyǵady. Buǵan qarap Blınkenniń sátsiz sapary AQSH – Qytaı arasyndaǵy sheshýshi kelissóz emes deı alamyz. Aldaǵy ýaqytta qos taraptyń qandaı qarym-qatynas kúıine ótýi Vashıngton men Beıjiń qadamdarynan tys Reseı, Eýropa, Iran, Soltústik Koreıa, NATO syndy elder men uıymdardyń is-áreketterine de baılanysty bolýy múmkin.