paıdaly taǵamdar men sýsyndarǵa suranysty arttyrý kerek
Dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý uıymynyń (DDU) deregi boıynsha halyq densaýlyǵynyń 20%-y tuqym qýalaıtyn keselderge, taǵy 20%-y áleýmettik jaǵdaıǵa, 10%-y densaýlyq saqtaý deńgeıine jáne 50%-y ár adamnyń ómir súrý saltyna baılanysty bolady. Al salaýatty ómir saltyna – eńbek etý men kún rejımin saqtaý, jeke bastyń tazalyǵy, eń bastysy – tamaqtaný men qımyl-qozǵalys kiredi. QR Týrızm jáne sport mınıstrliginiń málimetterine sáıkes, 2022 jyly Qazaqstanda halyqtyń 34,2%-y sportpen aınalysqan, bul kórsetkish bir jyl buryn 31,6% bolǵan. Iaǵnı sportqa halyqtyń qyzyǵýshylyǵy artyp keledi. Al Densaýlyq saqtaý mınıstrligi elimizde jalpy alǵanda 23,2% adam salaýatty ómir saltyn ustanatynyn anyqtaǵan.
Deni saý ulttyń syry – sport pen durys tamaqtaný. Elimizdegi buqaralyq sporttyń jaǵdaıyna qysqasha toqtalyp óttik. Al durys tamaqtaný máselesine kelsek, bizdiń halyq ne iship, ne jeıdi? Áıgili halyqaralyq naryqtyq zertteýler agenttigi Euromonitor International 2022 jyldyń qarasha aıy men 2023 jyldyń naýryz aıynda Qazaqstandaǵy azyq-túliktiń quramyn zerttep kórdi. Sarapshylar naryqta azyq-túlik týraly derekterdiń jetispeıtindigin jáne halyqtyń qansha kalorıa men qant tutynatyny jóninde senimdi statısıka joqtyǵyn atap kórsetti. Sondyqtan Euromonitor International Qazaqstandaǵy ártúrli bólshek saýda núktelerindegi azyq-túlik pen sýsyn ónimderiniń taǵamdyq qunaryn qarastyrǵan. Zertteý barysynda tek oralǵan azyq-túlik esepke alynǵanyn eskerý kerek. Oǵan jumyrtqa, et, balyq jáne teńiz ónimderi, sondaı-aq jańǵaqtar, burshaq jáne balalarǵa arnalǵan (sútten jasalǵan) taǵamdary kirmeıdi.
Euromonitor málimeti boıynsha, 2022 jyly Qazaqstanda barlyǵy 764 mıllıon lıtrden astam alkogóldi jáne 3 mıllıard lıtrden astam alkogólsiz sýsyndar, 2,9 mıllıon tonna ártúrli oralǵan azyq-túlik ónimderi, 3,2 mıllıon tonnaǵa jýyq kókónister men jemister (onyń ishinde 2,2 mln tonna kartop) satylǵan.
Bir qyzyǵy, koronavırýs pandemıasynan keıin azamattar densaýlyqqa kóbirek kóńil bólip, qazaqstandyqtar jemis-jıdek pen kókónisterdi kóbirek tutyna bastaǵan. Bul sanattaǵy taǵamdardy satyp alý kórsetkishi kúrt ósip, ótken jylmen salystyrǵanda, kókónisterdiń satylymy 11%-ǵa, jemisterdiń satylymy 7,5%-ǵa artqan.
Osy ýaqyt aralyǵynda gúldi qyryqqabat pen brokkolı tek 1,2 myń tonna ǵana satylypty. Euromonitor International zertteýinshe, mıkroelementter men vıtamınderge baı sparja, batat, seldereıdiń baǵasy qymbat bolǵandyqtan, azamattarymyz kabachkı, asqabaq, qyzylsha, sábiz, kádimgi qyryqqabat syndy kókónisterdiń arzandaýyn kóbirek tańdaǵan.
Sondaı-aq, Euromonitor sarapshylary pandemıa kezinde densaýlyǵy men ımýndyq júıesine alańdaǵan kópshilik qantty kóp mólsherde tutynýdy azaıtqysy kelgenin anyqtaǵan. Alaıda, áleýmettik shekteýler alynyp tastalǵan soń, pandemıa kezinde saqtalǵan dıetalyq tártipter buzylǵan. Un jáne kondıterlik ónimder jan basyna shaqqanda bir kúnde tutynatyn kalorıa men qant mólsheri boıynsha áli de alda keledi. «Azyq-túlik pen sýsyndardy tańdaýda eń basty faktor taǵamnyń dámine tireletindikten, kondıterlik ónimder, kúlshe, tátti toqash, unnan jasalǵan taǵamdar áli de alda keledi», – deıdi sarapshylar.
Quramynda qanty bar eń kóp tutynylatyn úshinshi iri azyq-túlik sanaty – alkogólsiz sýsyndar. Olardyń ishinde kola sıaqty quramynda qanty bar sýsyndar birinshi orynda (barlyq alkogólsiz sýsyndar satylymynyń 26%), al gazdalǵan qanty bar sýsyndardyń basqa túrleri ekinshi orynda (18%). Alkogólsiz sýsyndar naryǵynyń 10%-yn ishýge daıyn shaı, al bótelkedegi sý 22%-yn quraıdy.
Jalpy, 2022 jyly eń kóp satylǵan jemis-jıdektiń «bestigi» kelesideı boldy:
– alma – 85,6 myń tonna;
– banan – 32 myń tonna;
– almurt pen aıva – 30 myń tonna;
– múkjıdek, kókjıdek, qarajıdek – 28 myń tonna;
– apelsın men mandarın – 23,4 myń tonna.
Sondaı-aq, qazaqstandyqtar satyp alǵan basty kókónister qatarynda myna ónimder boldy:
– kartop – 2,2 mln tonna;
– qyzanaq – 100 myń tonna;
– pıaz – 74 myń tonna.
Sarapshylar birneshe jyldyń bederinde qazaqstandyqtar úshin qant az qosylǵan sýsyndar men shyryndardyń mańyzy artatynyna senimdi. Qazaqstanda kúni boıy, kóbine tátti-mátti qoıyp, qant qosylǵan sháı ishý ádeti keń taraǵan. Ol qant pen qant qosylǵan taǵamdardyń kóp satylýyna yqpal etedi. Degenmen, tutynýshylardyń densaýlyq saqtaýǵa jiti nazar aýdarýy ózge de densaýlyqqa paıdaly taǵamdar men sýsyndarǵa suranysty arttyrady dep sarapshylar boljaıdy.
Alkogóldi sýsyndardyń ishinde satylymnyń 84%-y syraǵa, 10%-y sharapqa, 5%-y araqqa, al qalǵan shaǵyn úlesi daıyn kokteılder, lıkerler men kúshti alkogólge tıesili. Euromonitor málimeti boıynsha, 2022 jyly alkogól satý – ótken jylmen salystyrǵanda, 4 paıyzǵa, ıaǵnı shamamen 32 mıllıon lıtrge azaıǵan.
Sonymen qatar, agenttik sarapshylary Qazaqstan úkimetiniń semizdik máselesine qatty kóńil bólýinen nátıje shyqty deıdi. DDU-nyń málimetine sáıkes, 2016 jyly osy máselege tap bolǵan adamdar sany 33%-dy qurasa, 2022 jyly 24%-ǵa deıin azaıypty. Oǵan tek salaýatty ómir saltyn qalyptastyrý úrdisi ǵana emes, tamaqtaný standarttaryn engizý de edáýir yqpal etti.
Onda birqatar maqsattar qoıylǵan:
– salaýatty ómir saltyn qalyptastyrý;
– medısınalyq qyzmetterdiń sapasyn arttyrý;
– ǵylymı medısına men kadrlyq áleýetti damytý;
– densaýlyq saqtaýda biryńǵaı sıfrlyq keńistik qalyptastyrý.
2022 jyly Densaýlyq saqtaý mınıstrliginiń málimetinshe, ólimge jıi dýshar etetin syrqattarǵa qan aınalym júıesi aýrýlary, tynys alý júıesiniń isikteri men aýrýlary, ýlanýlar, jaraqattar men as qorytý júıesiniń aýrýlary kirdi. Bir qyzyǵy, qant dıabeti bul qatarǵa kirmegen. Qant dıabetine qarsy qabyldanǵan ulttyq baǵdarlama men túrli naýqandar halyq arasynda qant dıabeti týraly málimettiń kóp taralýyna jol ashyp, osy syrqattan kóz jumatyndar sanyn azaıtty. Keıingi jyldary qant dıabetine shaldyqqandar sany azaıyp keledi. Halyqaralyq Dıabet federasıasynynyń málimetine sáıkes, Qazaqstanda 20–79 jas aralyǵyndaǵy adamdar arasynda qant dıabetiniń taralýy 2016 jyly 6,7%-ǵa, 2021 jyly 6,3%-ǵa tómendegen. Buǵan qosa, Qazaqstannyń Densaýlyq saqtaý mınıstrligi 2021–2025 jyldarǵa arnap «Deni saý ult» jobasyn jasady.
Ol júzege asqan soń eldegi azamattardyń ómir súrý sapasy artyp, ortasha jas 75-ke jetedi degen úmit bar.
«Almaty-akshamy», №137, 16 qarasha, 2023 jyl