Nurtas Ońdasynovtyń ómiri talaıǵa úlgi edi
1989 jyldyń kúzinde qazaq halqynyń abzal perzentteriniń biri jalǵan dúnıeni artqa tastap, baqılyq saparǵa attandy. Búkil ǵumyryn eliniń erteńine arnaǵan aqtańger azamat týǵan jerden jyraqta kóz jumǵan. Máskeýde. Nebári 34 jasynda elimizdiń Halyq Komısarlar Keńesiniń tóraǵasy bolǵan bul abzal jan Nurtas Ońdasynov edi.
Uzaq jyldar boıy el tizginin qolyna ustaǵan ol Qazaqstan ekonomıkasy men ǵylym-biliminiń, tutas mádenıetiniń damýyna úlken úles qosty. Úles qosty deý ber jaǵy ǵana. Sebebi, bul sóz Ońdasynovtyń eline sińirgen eńbegin tolyqqandy kórsete almaıtyn sıaqty.
Nurtas Dándibaıulynyń kezinde Qazaqstan kartasynda jańa qalalar paıda boldy. Kentaý, Temirtaý, Qarataý sıaqty qalalardyń atyn ataý Nurtastyń esimin aıtqanmen birdeı. Shaǵyn qalalar – óndiris oshaqtary tútin tútetti. Elimiz ekonomıkasyna jan bitti. Biraq Ońdasynov orta jolda toqtaǵan joq. Bar zeıin-zerdesimen el ishine úńilgen. Ol kezde qazaqtyń atyn álemge tanytar aqıyq-suńqarlarymyz el ishinde júr edi.
– Nurtas Dándibaıuly eńbek sińirgen úlken bir sala – ǵylym salasy. Halyq Komısarlar Keńesiniń tóraǵasy bolyp turǵan kezinde rýhanı máselelerge erekshe kóńil bóldi. Elimizde Ǵylym akademıasynyń qurylýy, oǵan Qanysh Sátbaevty tabýy, ony bekittirýi birden-bir osy Nurtastyń eńbegi. Sondaı-aq, el ishinen Jambyldy taýyp, onyń Jambyl Jabaev bolyp kóterilýine, sonymen birge onyń Lenıngrad pen Grýzıaǵa barýyna Ońdasynovtyń jekeleı kómegi kóp tıdi. El úshin jasalǵan osyndaı ıgi sharýalardyń bári Nurtas Ońdasynovtyń esimimen tikeleı baılanysty boldy, – deıdi Ońdasynovtyń rýhanı inisi, jazýshy Beıbit Saparáli.
Óz ultyn janyndaı jaqsy kórgen Ońdasynov el basynda júrgende Otanymyz aýyr jyldardy basynan ótkergen edi. Aldynda ǵana bolǵan asharshylyq jyldarynan es jıyp úlgermegen halqymyz saıası qýǵyn-súrginniń taǵy bir quıynyna tap bolǵan. Nurtas Dándibaıuly úkimet basyna osy kezde keldi. Bul 1938 jyl bolatyn. Qara máshıne mingen «úsh árip» janalǵyshtarynyń degeni júrip turǵan kez. Ekiniń biriniń ústinen aryz-shaǵym qarsha borap turǵanda, úkimet tizginin ustap turý aıtýǵa ǵana ońaı. Ol ózi nebári otyz tórtte edi.
El ishin úreı bılegen. Ekiniń biri jaý kórindi. Sybyrlap sóılesip, abaılap aıtatyn kez. Ońdasynov oǵan qaramady. Adaldyqtyń aq jibin attap kórmegen ol 50-jyldardyń basyna deıin bir ornynan tapjylmaı, ádildiktiń baryn aıǵaqtap júrdi. Ózgeler «halyq jaýlary» men «baı-feodaldardy» qoldan jasap jatqanda, ol keýde kere qarsy turdy.
– Osyndaı oıran-topan jyldar basynan ótken soń, adam qansha degenmen qatty oılanady emes pe, bir kúni sóz arasynda maǵan «Men úsh nárseden tazamyn: el aldynda arym taza. Qanshama jyl bılik basynda júrip, bireýden birdeńe dámetip nemese para alǵan adam emespin. Bul – el aldyndaǵy arymnyń tazalyǵy. Ekinshi, el aldynda júzim taza. Myń san adammen aralasyp júrip, bir adamnyń rýyn surap, bólgen emespin. Úshinshiden, qolym taza. Keıbir jurt aıtqanǵa kónbeı, bireýlerdi «halyq jaýy» dep atap jatqanda, olar atylyp jatqanda, men bundaı qujattardyń birde-bireýine qol qoıǵan emespin» dep edi Nurtas aǵam, – deıdi Ońdasynovtyń taǵy bir rýhanı inisiniń biri, Túrkistan qalalyq aqsaqaldar alqasynyń tóraǵasy bolǵan Jarylqasyn Áziretbergenuly.
Ońdasynov jeke basynyń adaldyǵy men tazalyǵyn kórsetip qana qoımaı, ózgelerdiń de solaı bolýyn qalaǵan. Sol úshin janyn salyp, kúresip baqty. Búkil Keńester Odaǵy astań-kesteń zaman men qaharyn tókken soǵys jyldaryn bastan ótkergende, susynan adam seskenetin Stalınnen birde-bir eskertý almaǵan. Stalınniń yqylasy túsken birneshe ǵana qazaqtyń biri boldy.
Arqaǵa aıazdaı batqan aqtańdaq jyldar. Bireýge jaqsań, bireýge jaqpaısyń. Eki ottyń ortasynan ózin ǵana emes, eliniń kóshin aman alyp shyǵý júzden shyqqan júırik pen myńnan shyqqan tulparlardyń bárine birdeı buıyra bermegen. Onyń ústine, saıası qýǵyn-súrginniń tozaq otyna birneshe márte qaqtalyp úlgergen Muhtar Áýezovke baılanysty ádildiktiń saltanat qurýy múmkin emesteı edi. Ońdasynov múmkin emestiń múmkin bolýyna muryndyq bolǵan.
– Qıly-qıly kezeń boldy ǵoı, Abaıdy baı-feodal dep, Muhtar Áýezovtiń basyna qıyndyq tónip turǵanda, respýblıka boıynsha úlken jıyn jasap, bul áńgimege túpkilikti sońǵy núktesin qoıdyrǵan da osy Ońdasynovtyń eńbegi bolatyn. Elimizdiń sonaý bir túkpirinen bolashaq músinshi Kákimjan Naýryzbaevty taýyp alyp, ony Almatyǵa ákeldirip, oqytyp-toqytyp, búkil álemge aıan Almatydaǵy Abaı eskertkishin jasaýǵa muryndyq bolǵan Nurtas aǵamyz bolatyn, – deıdi jazýshy Beıbit Saparáli.
Shynynda da, onyń eńbegin san-saladan baıqaýǵa bolady. Uly Otan soǵysy jyldarynda jaýǵa atylǵan on oqtyń toǵyzy Qazaqstanda jasalǵan. Aıtqanda aýyz qınalmaıdy. Al buǵan qol jetkizý beldi úzgenmen birdeı edi. Tapqan-taıanǵannyń bárin aldyńǵy shepke jiberip, jartylaı jalańash, ashqursaq júrgen eldi uly iske jumyldyra bilýdi kózsiz erlikpen para-par deýge bolady.
Sol bir jyldary Qazaqstan qol jetkizgen tabystardyń bárinde Ońdasynovtyń ózindik qoltańbasy bar. Anaý-mynaýǵa moıyn burmaıtyn «halyqtar kósemi» atanǵan Stalınniń oǵan qoldaý kórsetip júrýiniń de bir sebebi osynda jatsa kerek. 1951 jyly Máskeýge oqýǵa túsip, ony bitirip shyqqansha burynǵy Halyq Komısarlar Keńesi tóraǵasy bolyp júrgendegi jalaqysyn saqtatyp, bergizdirip turýynyń ózi osynyń aıǵaǵy. Alaıda, Ońdasynov tek sharýashylyq pen óndiristiń jeteginde ketpegen. Burynǵy Gýrev oblysynda birinshi hatshy bolyp júrip, 1962 jyly zeınetkerlikke shyqqan soń, birjola Máskeýge kóshedi. Sonda júrip óziniń negizgi salasyna myqtap den qoıǵan.
– Máskeýde júrgende bul kisi erekshe jaǵdaıda bolǵan. Qyzmetten ketse de, qyzmetke ketken sıaqty galstýgin taǵyp, úıindegi jumys bólmesine kiretin bolǵan. Sodan túski úziliske ǵana shyǵyp, keshke taǵy jumys istep júrip, jıyrma jyldan astam eńbek etip júrip, artynda 10 tomdyq eńbek qaldyrǵan. Bul – 1969 jyly shyqqan arabsha-qazaqsha sózdik, 1974 jyly shyqqan parsysha-qazaqsha sózdik, ne kerek, ómiriniń sońyna deıin on tomdyq eńbek daıyndap ketti. Bul – árkimniń peshenesine jazyla bermeıtin erlik, – deıdi jazýshy Beıbit Saparáli.
Bir ózi bir akademıanyń jumysyn atqarǵan Ońdasynovtyń bir ókinish, bir armany boldy. Eki kóziniń qarashyǵyndaı bolǵan eki uly – Eskendir men Genrıhtiń qazaqy tárbıe ala almaı, ana tiliniń qaınar bulaǵynan sýsyndamaǵanyna ókingen. Zaıyby – Valentına Vasılevna Astapova men eki uly ózi dúnıeden qaıtsa, Máskeýge jerlegisi kelerin bilgen. Ol «Ajal alady-aý dep qoryqpaımyn, Máskeýde máńgi qalamyn-aý dep qorqamyn» degen oıyn Qazaqstanda qalǵan rýhanı inileri kelgen saıyn jasyrmaǵan.
Ońdasynovtyń ókinishi zamanymyzdyń ókinishi bolatyn. Ol jeke adamǵa tán emes, bárimizge ortaq ókinish. Al týǵan jerde jatsam degen armanyn artyndaǵy el-jurty adal oryndady.
– Úlken balasy tarıh ǵylymynyń doktory edi, soǵan «Eger aýyldan kelip súıegimdi alyp ketemin dese, sender qarsylyq jasamańdar» dep aıtqan eken. Ol úıindegi basqa kisilerge aıtyp, Ońdasynovtyń múrdesin arnaıy ushaqpen Shymkent qalasyna alyp keldik. Ol kisiniń Máskeýden kelý tarıhy osyndaı, – deıdi Jarylqasyn Áziretbergenuly.
Nurtas Ońdasynovtyń artynda qalǵan ulan-asyr eńbegi jeke bir áńgimege arqaý bolatyn óz aldyna bólek taqyryp. Máńgi óshpes úlgi-ónegesi perishtedeı pák jannyń rýhyn áli de bıikterge kótere beredi. Aq bolýdyń joly qıyndap, qaraly kúıe jaǵylmaý múmkin bolmaǵan jyldary taza bolyp qalý ońaı emes edi. Oǵan Ońdasynov qol jetkizdi. Bireý sense, bireý senbes. Alaıda, ol solaı bolǵan.