Ol tasqa jan bitirgen músinshi. «On saýsaǵynan óner tamǵan» naǵyz óner sheberi. Onyń týyndylary kórkemdik qana emes, tarıhı-rýhanı tereń maǵynaǵa ıe. Qolynan shyqqan músinder Qazaqstannyń túrli óńirlerinde ornatylyp, halyqtyń qurmeti men ystyq yqylasyna bólenip keledi. Búgin biz belgili músinshi, skýlptor Tileýberdi Meldeshuly Bınashev jaıly sóz qozǵamaqpyz.
«İzdegenge suraǵan» Tileýberdi aǵa jaıynda jazý úshin onyń jubaıy Nurjamal apaıǵa habarlasyp edim, ol kisimen telefondy bir shalǵannan-aq tildestim. Habarlasqanym mundaı jaqsy bolar ma, ózi de aǵa jaıly jazýym kerek degenime qýanyp qaldy. Úılerindegi murajaıdy túsirýge ruqsat surap, eki kún apaıdy suraqtarmen áýreledim.
Sonymen, Tileýberdi Bınashev degen kim?
Qazaqstannyń eńbek sińirgen qaıratkeri, Reseı Kórkemsýret akademıasynyń qurmetti akademıgi, «Qurmet» ordeniniń ıegeri, QR Sýretshiler odaǵynyń múshesi, Túrkistan oblysynyń Qurmetti azamaty, talantty músinshi.
Osydan úsh jyl buryn ómirden ótken erekshe daryndy óner ıesi kıeli Túrkistan óńirinde Arys qalasyna qarasty Baıyrqum aýylynda týǵan. Týma talant Tileýberdi Bınashevti tanymal etken, ómirlik «tólqujatyna» aınalǵan týyndysy - 20 jasynda turǵyzǵan áıgili «Qajymuqan» eskertkishi. Óner áleminde juldyzyn jaqqan kúsh atasynyń tas músini onyń tyrnaqaldy týyndysy deýge bolar. Sol eskertkish Tileýberdi aǵanyń bul ónerin eń aldymen ózine de, ózgelerge de músinshilik onyń boıyna bitken erekshe qasıet ekenin uǵyndyrǵan, ári úlken óner jolyna qadam bastyrǵan, mereıin asyrǵan tusaýkeser týyndy ispetti.
Arys – ónerli uldardyń kıeli ordasy. Tileýberdi aǵa ósken orta.
Bir áke, bir anadan 7 bala ómirgen kelgen: úsh ul, tórt qyz. Dese de, ózge baýyrlarynyń ishinde jarqyrap shyqqany da, ózgelerinen erek bolǵany da – osy Tileýberdi aǵa eken. Qarapaıym qoıshynyń balasy, aýylda óskenimen sharýaǵa qyrsyz bolǵan. Ákesi Meldesh Tileýberdi ulyna qoı baqtyryp, atqa otyrǵyzyp, eńbekke baýlyp kórgen. Biraq ishtegi erekshe qasıet túbi bir shyqpaı qoımaıdy ǵoı, qoı baǵyp júrip, tas qashap, topyraqqa syzba syzyp, sýret salý ádetine aınalsa kerek. Sheberlik, qoldyń eptiligi músinshige anasynan daryǵan bolýy kerek. Tileýberdi aǵanyń jary Nurjamal apaıdyń aıtýynsha, enesi qolónerge jaqyn, ismer kisi bolǵan, kilem toqyp, quraq kórpe tigip, jún de ıirgen.
Tileýberdi Bınashev jaıly jazylmaǵan, aıtylmaǵan, túsirilmegen baǵdarlama qalmapty. Ǵalamtordan ol kisi jaıly izdenip otyryp, osyny ańǵardyq. Oǵan alyp qosarymyz bolmas, degenmen Tileýberdi aǵanyń Qudaı qosqan qosaǵy, ómirlik serigi – Nurjamal apaıdyń aıtqany bizge qundy kórindi.
Senarı boıynsha júre almaıtyn adam nemese minezge baı músinshi
«Aǵa qandaı adam edi?» degen saýalǵa:
«Biz ony Tileý deıtinbiz. Ol óte aqkóńil, minezi bala sıaqty bolatyn. Solaı bola tura, óte tik adam edi. Jurt bireýdiń birdeńesi unamasa jasyryp, betine aıtpaıdy ǵoı. Al ol kerisinshe, bireý týraly oıyn jasyrmaı týra aıtatyn minezi de bar edi», - dep bastady esteligin apaı.
Tileýberdi aǵa bir kezderi (1995 jyldary) ózi jumys beremin dep shaqyrǵan bir ákimniń aldynda bolypty. Sonda álgi kisiniń bir minezderi oǵan unamaı qalypty. Sonda bylaıǵy ómirde aqkóńil Tileýberdi aǵa: «Sen nege kisi bolasyń, ákim bolyp kóp bolsa 5 jyl otyrarsyń, odan keıin ornyńnan túsip qalasyń, sol kezde jurt seni umytyp ta ketedi. Sondyqtan sen qarapaıym bol, sál túsip sóıle» degen eken.
«Týrasyn aıtqan týǵanyna jaqpaıdy». Reti kelgende týrasyn aıtqanymen, kóp jaǵdaıda ol eshkimge kek saqtamaıtyn keń minezimen de erekshelenetin. Óte keshirimshil adam bolypty. Bir adam ǵumyrynda qansha janmen jolyǵyp, qanshasymen tanysyp-bilisip, aralasyp-quralasyp jatady. Olardyń bári birdeı biz oılaǵandaı jaqsylyq tilemeıdi. Pendeshilikke salynyp, kórealmaýshylyq ta kórinip qalatyn jatatyn kezder bolady. Birde Tileýberdi aǵany ózimen qatar júretin skýlptorlar syrtynan synap-minese kerek. Ony estigen aǵanyń músinshi qyzy ákesine qatysty aıtylǵandardy kóńiline alyp, renishin jasyra almaı úıge aıtyp kelse kerek. Sonda Tileýberdi aǵa: «Aıta bersin, kúnámdi jeńildetedi» depti de qoıypty. Qazaqtan sóz artylǵan ba, «Taspen urǵandy aspen ur» degen. Álgi jaıttan keıin kóp uzamaı aǵanyń syrtynan alyp-qashpa sóz aıtqan áriptesteri Nurjamal apaıdyń dastarhanynan dám tatypty. Sol kezde bolǵan jaıtty umyta qoımaǵan qyzy ákesine syrtyńyzdan sonsha sóz qylǵan adamdardy qalaı túk bolmaǵandaı qonaq qylyp, solarmen kúlip otyrsyz?» dep tańyrqaı surasa, ákesi: «Aıtsa, aıta bersin. Meni sóz etse, ózderi soǵan jete almaı jatyr. Demek, meniń bul iste alda bolǵanym» dep bolmysynan tanbaǵanyn eske alady jary Nurjamal apaı.
«Bireýdiń ózi týraly aıtqan qańqý, jaman sózderin umytyp ketetin. Kekshildik, bireýden qyzǵaný degen onyń qanynda joq edi. Bireýdi aıaqtan shalý degendi de bilmeıtin», - dep jalǵady sózin asyl jary Nurjamal apaı.
Kóńili taza adamnyń júregi de taza bolary anyq. Músinderi tastan qashalsa da, júrekterge jetip, kóńilden shyǵýy osy minezindegi adaldyqtan, ańǵaldyqtan bolar. Tasqa jan bitirgen músinderi adamdy qaıta taza tuńǵıyq oıǵa jeteleıtindeı kórindi.
«Joly bolar jigittiń jeńgesi shyǵar aldynan» nemese Qudaı tileýin bergen músinshi
«Tileýberdi aýyl akademıasyn úzdik bitirgen azamat. Sondyqtan da onyń óneri qazaq halqy úshin qundy».
Tileýberdi Bınashevtyń ónerine memleket qaıratkeri, qazaqtyń ónerine, mádenıetine ólsheýsiz úles qosyp ketken qazaqtyń qaısar uldarynyń biri Ózbekáli Jánibekovtyń ózi osyndaı baǵa berip ketken.
«Qajymuqan» músinin jasap shyqqannan keıin Tileýberdi aǵanyń ónerine kóp adam tamsanyp, qaıran qalysty. Solardyń biri – memleket qaıratkeri Dinmuhamed Ahmetuly Qonaev. Ańǵal aýyl balasynyń júreginiń tazalyǵyn, esh aramdyǵy joǵyn baıqaǵan ol ony úıine qalaǵan kezinde esh shaqyrtýsyz kele berýine bolatynyn aıtady. Tileýberdi Bınashevtiń basqan ár qadamyna shynaıy tilektestigin bildirip, qolynan kelgen qurmetin aıamapty.
Almatyda Respýblıka saraıynyń aldynda turǵan Abaı eskertkishi barshamyzǵa jaqsy tanys. Onyń avtory - qazaqtyń tuńǵysh kásipqoı músinshisi, Qazaqstandaǵy ulttyq monýmentaldy ónerdiń negizin salýshylardyń biri, Qazaqstannyń halyq sýretshisi, Qazaq KSR Memlekettik syılyǵynyń laýreaty Hákimjan Naýryzbaev. Tileýberdi Bınashevtiń Almatyǵa kelip, ornyǵýyna, óner jolyn jalǵastyrýyna aǵalyq aqylyn aıtyp, jón kórsetken, qolynan kómegin aıamaǵannyń jannyń biri osy kisi eken.
Qazaqtyń darhan dalasyndaı keń peıildi Tileýberdi aǵanyń shańyraǵynda ylǵı aqyn-jazýshylar, belgili tulǵalar jıi qonaq bolǵan. Kópshil ári qonaqjaı eriniń árbir meımanyn Nurjamal apaı da esh qabaq shytpaı, qaı kezde bolmasyn ashyq-jarqyn kóńil-kúımen, bar dámdisin aldaryna úıip, kútip alatyn kezder de ótken.
Belgili akter, rejıser Asanáli Áshimov aǵamyz Tileýberdi aǵany Tileýjan dep ataıdy eken.
Tileýberdi aǵanyń shańyraǵynda bolǵan beldi, belgili tulǵalar da onyń aqkóńildiligin aıtyp eske alady. «Qonaqjaı qasıetin jurttyń bári biletin. Tileý ómirden ótkennen keıin Qaldybek Qurmanálıev:
«Meniń ózim bir top, 10 shaqty adam ertip kelsem de, qabaq shytyp kórgen joq. Dastarhanyn jaıyp qoıyp otyratyn edi», - dep eske alǵany bar deıdi músinshiniń jary.
Tileýberdiń aǵanyń ómirlik qosaǵy Nurjamal apaı joldasynyń osy óneriniń arqasynda qazaqtyń «qaımaǵy» atanyp ketken nebir jaısań jandarymen dastarhandas, dámdes bolyp, sarqytyn ishken. Ózi de olardy barynsha syılap, dastarhanynan dám tatqyzyp, batasyn alǵan.
Tileýberdi aǵa eńbegi sińgen qaıratker ataǵyn alǵan kezde belgili aqyn Muhtar Shahanov ónerdegi inisiniń osyndaı jetistikke jetýi onyń oshaǵynyń ıesi – úıdegi kelinniń arqasy dep rızashylyqpen óleń joldaryn arnapty:
«Nurjamaldyń kúıeýi Tileýberdi,
Saǵan Qudaı erekshe tireý berdi.
Shynshyl, adal jar berdi, - deı kelip, aǵalyq kóńilmen
Músinshiler ortasynan jaryp shyǵyp,
Atandyń rýhy zor dara qazaq
Al seniń jolyń bolsyn árqashanda
Dara qazaq atanǵan qara qazaq», - dep kelininen bastaǵan óleń joldaryn Tileýberdi inisiniń ereksheligin daralaýmen aıaqtapty.
«Tileýge búkil Qazaqstannyń aqyndary óleń arnady desem artyq bolmaıtyn shyǵar.Tumanbaı aǵa da, Iran Ǵaıyp ta, Baýyrjan Jaqyp, Qazybek Isa. Aıta berseń kóp qoı», - deıdi Nurjamal apaıdyń ózi de.
Týyndylarynan qazaqylyqtyń, ulttyq naqyshtyń ıisi ańqyp turatyn Tileýberdi Bınashevtiń «Qajymuqan» týyndysy ashylǵan kezde aqyn Qadyr myrza Álı mynandaı shýmaqtaryn arnapty:
Myna dalań, óziń anań, óz ákeń
Sol dalaǵa tartpaı týǵan az eken.
Osyndaı ul taba alamyn degendeı,
Tapqan seni qazekeń.
Taza eńbekpen kelgen abyroı men ataq
«Músin jasaý – qymbatqa túsetin ónerdiń raqaty». Bul músinshi, skýlptor Tileýberdi aǵanyń óziniń sózi. Ol óte eńbekqor adam bolǵan desedi. Úıiniń aýlasyndaǵy murajaıyn kózben kórgen adam munymen kelispeı qoımas. Qazaqstannyń túkpir-túkpirinde turǵandary bar, tapsyryspen jasatyp alyp ketkenderi bar hosh jeke murajaıyndaǵy týyndylaryn kórgende bir emes, birneshe adamnyń ǵumyry jetpeıtin asa kóp músin, eksponat, kompozısıa, eskız bar. Bir sózben aıtqanda, baǵa jetpes baılyq. Osydan-aq onyń óte tynymsyz eńbek etkenin aıtpaı-aq, kórýge bolady.
«Ol bir mınýt ta bos otyrmaıtyn. Óte eńbekqor boldy. San alýan taqyrypta izdenetin, soǵan qaraı ekspozısıalary da túrli-túrli», - deıdi Tileýberdi aǵanyń qyzy, áke jolyn qýǵan músinshi Gúlfıa Meldesh.
Tipti aýyryp, ómirden óterine úsh kún qalǵanǵa deıin tynym tappaı eńbektenip, sheberhanasynan shyqpapty. Sol kezde tynyǵý kerek dep jaqyndary jan ushyrsa da, derti meńdep, qolynyń áli bolmasa da «Men isteýim kerek» deıtin kórinedi.
Gúlfıa qyzymen birge Tileýberdi aǵa Túrkistanda bıiktigi 5 metrge jýyq Abaıdyń músinin jasap shyǵarǵan. Kıeli shahardaǵy Ál-Farabı, Shámshi Qaldaıaqov, tuńǵysh prezıdent Nursultan Nazarbaevtyń músinderi de osy kisiniń mańdaı terin tógip jasaǵan qaıtalanbas týyndylary.
Tapsyryspen de kóp jumys oryndaǵan. Biraq ony ózi jasyrmaı:
«Bizdiń elimizde áli ózińniń oıyńnan, kókiregińnen jaryp shyqqan jumystardy, kórmege arnalǵan shyǵarmashylyq jumystardy túsine bermeıdi. Áli ondaı dárejege jetken joq. Adamdar úlken tapsyrys jumystaryn jaqsy dep oılaıdy» dep aıtqany bar desedi.
Óner týyndysy óz kórermenine jetkenshe birneshe satydan ótedi. Al onyń bári aınalyp kelip, qarajatqa tireletini taǵy bar. Skýlptorlar jasap shyqqan jumystaryn qolaǵa quıǵyzyp, ony qalypqa salyp, qoladan quıatyn sehtarǵa beredi. Osynyń bári sózben aıta salǵanǵa ońaı bolǵanymen, mashaqaty kóp jumys.
Biraq Tileýberdi aǵanyń alǵan betinen qaıtpaıtyn, «qulap qalsa» , qaıta turyp, alǵa qaraı umtyla beretin taǵy bir tamasha qasıeti bolǵan. Alǵa qoıǵan maqsatyna jetpeı qoımaıtyn. Sharshamaı eńbektenip, izdenetin. Óziniń izin jalǵaǵan músinshi eki qyzyna da «ońaı dúnıe joǵyn, bári eńbektenýdiń arqasynda ekenin» barynsha uǵyndyryp ketipti. Sheshimi tabylmaı turǵan jerden jol taba salý, tyǵyryqqa tirelgende de kúıip-pispeıtin sabyrlylyq ta bir boıynan tabylǵan.
Jaqsynyń jary nemese «Tileýiniń» tileýin tilegen – Nurjamal apaı
Tileýberdi Bınashev pen Nurjamal Bınasheva bir aýyldyń týmasy. Ekeýiniń mahabbaty mektep qabyrǵasynda bastalǵan. Bala kúndegi dostyqtan bastalǵan kóńil jarasymy ekeýiniń úlgili otbasyǵa aınalýlaryna ulasty. Tileýberdi aǵanyń músinshi retinde Alla bergen talantyn odan ary damytýyna, onyń otbasyna alańdamaı, jetistikke jetý jolynda oǵan senip, qoldap, qıyn-qystaý kezderde sabyrmen, shydammen qaraǵan jan – adal jary, ómirlik serigi Nurjamal Aǵabekqyzy.
Otbasy bolǵasyn ydys-aıaq syldyrlamaı turmaıdy. Sondaı kezde de Tileýberdi aǵanyń ashý tez qaıtady eken.
«Ashýy bir-aq mınýt. Sondaı kezde Tileý sháı ishemiz be desem, Sháı isheıik, ıá dep, renishin tez umytyp ketetin»
Ekeýi Allanyń bergen 4 perzentin ósirip, baǵyp-qaqqan. Úsh qyz, bir ul. Onyń ishinde eki qyzy áke jolyn qýyp, músinshilikti mamandyq retinde meńgergen.
Iesin joqtaǵan músinder. Shań basqan estelikter
Joǵaryda Tileýberdi aǵanyń Almatydaǵy úıiniń aýlasynda jeke murajaıy bary aıtyldy. Ondaǵy baı murany kórgen kez kelgen adam qanshama eńbektiń shań basyp turǵanyn kórip, «qaıran esil eńbek» deri anyq. Ol kisiniń nebir altynǵa bergisiz murasynyń eskerýsiz turǵany qynjyltady. 1986 jyldardan beri Almatyda turatyn qazaqtyń ónerine eńbegi sińgen qaıratkerge Ulttyq murajaıdan bir emes, birneshe bólme arnasa da artyq bolmasy anyq.
Tasqa jan bitirgen, nebir ǵulamalardy tastan «tiriltken» qazaqtyń arda týǵan bir ulynyń osynsha baı murasynyń kópke tanylmaı, bir buryshta eskerýsiz turǵany kóńilge batady.
Almatyda Tileýberdi aǵanyń qolynyn shyqqan týyndylary óte kóp. Qurmanǵazy atyndaǵy konservatorıa aldyndaǵy kúı atasyna arnaǵan eskertkishi, ózi uzaq jyldar turǵan Jetisý aýdany ákimdiginiń aldynda turǵan kompozısıalary óte kóp. Bul bizge belgilileriniń biren-sarańy ǵana.
Tileýberdi Bınashevtiń ómirden ótkenine úsh jyldyń júzi bolǵan. Ózi ómirden ótkennen keıin Nurjamal apaı Prezıdent atyna, Almaty qalasynyń ákimshiligine, Túrkistan oblysynyń ákimshiligine hat jazǵan. Aqjol partıasynyń atynan da hat jazyp, tıisti suraýlardy oryndaǵan. Ondaǵy maqsat – qazaqtyń birtýar týma talanty, músindeý men keskindeýde ulttyq ónerdiń ózindik qoltańbasyn qaldyrǵan azamattyń eńbegin umytpaý, eske salý, óskeleń urpaqqa kórsetip, solardyń boıyna sińirý.
Qazaq dalasynyń ıisi ańqyp turatyn týyndylarynyń sanynan shatasýǵa bolady. Skýlptordyń on saýsaǵynan shyqqan elge belgili «Muńlyq-Zarlyq», «Kereı-Jánibek», «Baba rýhy» monýmentteri, Qajymuqan, Abylaıhan, Qurmanǵazy, Kúlásh Baıseıtova eskertkishteri onyń ónerdegi epıkalyq keń qulashyn kórsetedi. Al «Atameken», «Áýen», «Syrlasý», «Baıyrqumnyń balasy», «Kóktemgi jańbyr», «Súıinshi» «Qıal» «Bınash ata», «Arshagúl ana», «Baıyrqumnyń qyzdary», «Kempirqosaq», «Dala qyzy», «Syr boıy» «Saǵynysh» jáne t.b. týyndylarynan lırıkalyq lep esedi.
Al shańyraǵyndaǵy shaǵyn murajaı-kórmeniń ózi búginde ekspontattarǵa lyq toly. Tolyqqandy murajaı bolýǵa jeterlik dúnıe bar ishinde.
«Murajaıyna kelgende kóp qıynshylyqqa kezdesip turmyz. Murajaıdy ashylǵanyna 15 jyldan asyp ketti, 20 jylǵa jýyqtady. Ol jerde jylý joq. Jalpy jumystary tolyp tur. Qansha mýzeıge jetedi ol. Eksponat degen tolyp tur. Úlgerginenshe qarajat bolǵan kezde bronzaǵa aýdardy, tasqa aýdardy. İshinde tonırovannyı gıpstan tur kóbi. Soǵan júregim aýyrady meniń. Endi sony kúsh-qýatym barda el ıgiligine ótkizse eken deımin. Ósip kele jatqan jas urpaqqa qazaqtyń ulttyq qundylyqtarynyń bári bar ishinde», - deıdi ótinishin bildirgen jubaıy Nurjamal Bınasheva.
Qala berdi, óner mektepteri, kóshege Tileýberdi Bınashev esimin berýge de bolar edi.
«Arman kóp qoı adamda. Armandarymnyń ishindegi eń úlkeni – Tileýge murajaıdyń bir bólmesi berilse eken deımin. Osyndaı baı murasy shań basyp, eleýsiz-eskerýsiz turmasa eken deımin», - dep aıaqtady sózin Nurjamal apaı joldasynyń baı murasyna alańdaýshylyq bildirgen kúıinde.
2025 jyl álemdik mýzeı ındýstrıasy úshin mańyzdy jyl bolmaq. Architectural Digest atty jetekshi halyqaralyq basylym búkil álem boıynsha eń qyzyqty ári kópten kútken beri kútilip júrgen, ashylýy tıis murajaılardyń tizimin jarıalady. Bul bedeldi reıtıńke AQSH, Fransıa, Japonıa, BAÁ, Nıderlandy sıaqty elderdiń 11 jańa mádenı keńistigimen qatar, Qazaqstanda bıznesmen ári mesenat Nurlan Smaǵulovtyń bastamasymen salynyp jatqan jekemenshik zamanaýı óner mýzeıi — Almaty Museum of Arts ta endi. Bul murajaı áli ashyla qoımady. Degenmen, qaıyrymdy, qaltaly azamattar Tileýberdi Bınashevtiń joǵaryda atalǵan baı murasyn da eskerse degen óner maıtalmanynyń jary Nurjamal Bınashevanyń tilegi de bar.
Tómende Tileýberdi Bınashevtiń úıindegi kórme-murajaıynda saqtaýly turǵan músinderdiń bir bóligin nazarlaryńyzǵa usynamyz:
