Ekinshi Dúnıejúzilik soǵysyna qatysqan Kenjebaı Mádenov kim jáne ol qandaı erlik jasady? Jeńis soldatynyń jaýyngerlik jolyn dáleldeıtin qandaı qujattar bar?
Kenjebaı Mádenov (1925 jyl 19 aqpanda Batys Qazaqstan oblysy, Aqtaısaı aýylynda týǵan – 1974 jyly 26 jeltoqsanda Atyraý qalasynda qaıtys bolǵan) – Ekinshi dúnıejúzilik soǵysta «Berlın» operasıasyna qatysyp, nemis fashıseriniń Reıhstagtan keıingi ordasy – Ratýshaǵa birinshi bolyp óz vzvodyn bastap kirip, ony jaýdan tazartqan jáne tý tikken, eren erlik jasaǵan batyr. Ol – esimi kúlli qazaqqa áıgili, daýylpaz aqyn, batyr Mahambet Ótemisulynyń urpaǵy.
1943 jyly 8 qańtarda 18 jasqa tolmaı turyp, Qyzyl armıa qataryna óz erkimen attandy. 1943 jyly qarashada Krasnoholmsk joǵary jaıaý-áskerler ýchılıshesiniń komandırlerdi daıyndaý boıynsha kýrsyn aıaqtaǵan soń 3-Ýkraına maıdanynyń 8-gvardıalyq armıasynyń 57-atqyshtar dıvızıasynyń 170-gvardıalyq atqyshtar polkiniń pýlemet bólimshesiniń komandıri bolyp Krıvoı Rog túbindegi shaıqasqa qatysty. 1944 jyly qarashadan bastap, 1-Belorýssıalyq maıdanda 5-ekpindi armıa, 266-atqyshtar dıvızıasynyń, 1008-atqyshtar polki, 2-batalon rotasynyń 5-atqyshtar vzvodyna basshylyq etti. Ýkraınany (Dnepr ózeni), Moldavıa aýmaǵyn (Iassa-Kıshınevtik operasıa), Polshany, onyń astanasy Varshavany, Germanıany (Vısla-Oderlik operasıa) azat etý boıynsha áskerı shabýyldardyń jáne Berlın shabýylynyń (Berlındik operasıa) qatysýshysy.
Ratýshadaı záýlim qorǵannyń ishinde talaı saǵatqa sozylǵan qolma-qol shaıqasta «Imperıa keńesi» jaýdan túgel tazartyldy da, leıtenant K.Mádenov Ratýshanyń tóbesine óz qolymen Jeńis týyn qadady.
Akademık M.Qozybaevtyń «Qazaqstan tarıhy» oqýlyǵynda (10-synypqa arnalǵan oqýlyq. – Almaty, «Mektep», 2004, 222 bet) mynadaı derekter bar: «Berlın operasıasy barysynda keńes jaýyngerleri er júrektik, erlik jáne joǵary sheberlik kórsetti. Olar bir nıetke – fashısik Germanıany talqandaýdy múmkindiginshe tezirek aıaqtap, Eýropa halyqtaryna ańsap kútken beıbitshilik pen tynyshtyq ákelýge umtyldy. Berlınge kireberiste shaıqas júrgizip, Berlınge shabýyl jasaǵan keńes jaýyngerleriniń erligi Ekinshi dúnıejúzilik soǵys tarıhynyń shejiresinde qalady. Saǵadat Nurmaǵambetov Berlın úshin urystarǵa óz jaýyngerlerin bastap kirdi. Berlınge shabýyl jasaýǵa jerlesterimiz Esjanov, I.Ia.Sánov, X.Qaıdaýylov, Z.Turarbekov, X.Kóbekov, T.Bıgeldınov, A.Eremeev, N.Shelıhov jáne baska da kóptegen adamdar qatysty. Jas ofıser R.Qoshqarbaev óziniń dosy G.Býlatovpen birge Reıhstag terezeleriniń birine alǵashqylardyń biri bolyp alqyzyl Jeńis týyn jelbiretti, al Oral óńiriniń jas ofıseri K.Mádenov 1008-atqyshtar polkiniń týyn Berlın ratýshasynyń tóbesine tikti…» dep jazady. Demek, aǵa leıtenant Kenjebaı Mádenovtiń Ratýshaǵa alǵash shabýyl jasap ony baǵyndyryp, tý tikkeni týraly derekter men aıǵaqtar onyń erligin rastaıdy.
Bizdiń dáıekteme
«Qyzyl Ratýsha (nem. Rotes Rathaus) – Berlınniń ortalyǵyndaǵy qyzyl kirpishten jasalǵan tarıhı ǵımarat. 1861–1869 jyldary sáýletshi G.F.Vezemannyń jobasy boıynsha salynǵan. Lana sobory munaralarynyń beınesi men uqsastyǵy boıynsha salynǵan tórtburyshty qalalyq zal munarasynyń bıiktigi 74 metrdi quraıdy. Ekinshi dúnıejúzilik soǵys kezinde ǵımaratta basqarýshy úkimet ornalasty, keıin qırady. 1951–1958 jyldary ıntererdegi ózgeristermen qalpyna keltirildi».
Kenjebaı Mádenov Fashısik Germanıa tize búkkennen keıin Soltústik Kavkazdyq áskerı okrýgte rota komandıriniń laýazymynda qyzmet atqardy. Soǵystan keıingi jyldary sharýashylyqty qalpyna keltirý men beıbit ómirdi saqtaý úshin áskerı ómirin Batys Qazaqstan oblysy boıynsha Qazaq KSR memlekettik qaýipsizdik organdarynda, 1956 jyldan bastap Gýrev oblysy boıynsha jumys jasady.
Áskerı qyzmettiń barlyq kezeńinde podpolkovnık K.Mádenov azamattyq boryshty adal atqarýdyń úlgisin kórsetti. Qarapaıym, kishipeıil jáne qaıyrymdy bolatyn. Ol joldastarynyń zor qurmetine bólendi, óskeleń urpaq arasynda áskerı-patrıottyq jumystar júrgizdi.
Jaýyngerlik erligi úshin Kenjebaı Mádenov eki «Qyzyl Juldyz» ordenimen, «Varshavany azat etkeni úshin», «Berlındi alǵany úshin», «1941–1945 j.j. Uly Otan soǵysynda Germanıany jeńgeni úshin» medaldarymen marapattalǵan.
Berlınniń «Imperıa keńsesi» dep atalatyn Reıhstagtan keıingi ordasy Ratýshaǵa birinshi bolyp óz vzvodymen kirýi, ony jaýdan tazartýdaǵy belsendi erlik isteri úshin arnaıy tańdalyp, Jeńis týyn tigýi – eren tulǵanyń dańqty erligi.
Kenjebaı Mádenovtiń týǵanyna 100 jyl jáne Uly Jeńistiń 80 jyl tolýyna oraı, erligi elenbegen qazaq batyryna Memlekettiń eń joǵarǵy nagradasy «HALYQ QAHARMANYN» berý laıyqty dep bilemiz. Sondaı-aq, Uly Jeńistiń 80 jyldyǵyna jáne Kenjebaı Mádenovtiń 100 jyldyǵyna oraı mektep, kolej, ýnıversıtetterde tárbıe saǵattary ótkizilse, el aýmaǵynda batyr esimimen atalatyn kósheler bekitilse, eskertkishter ashylsa, áskerı bilim berý mektepteriniń birine «Kenjebaı Mádenovtiń» esimi berilse, derekti fılm túsirilse quba-qup. Bul jastardy otansúıgishtikke, qazaqstandyq patrıotızmge tárbıeleýdiń mańyzdy qadamdary bolar edi.
Kenjebaı Mádenovtiń erlik dástúri ónege bolatyny sózsiz. Biz ata-babalarymyzdyń ónegeli erligin únemi jadymyzda ustap, keıingi urpaqtarǵa úlgi etken jaǵdaıda ǵana óz Otanyn sheksiz súıip, qorǵaý úshin janyn salatyn azamattardy tárbıeleımiz.
Kenjebaı Mádenovtiń erligi týraly derekter ne deıdi?
Keńes Odaǵynyń marshaly G.K.Jýkovtyń «Estelikter men oılar» (3-tom, 248-bet) kitabynan:
«Jaýdyń tegeýrindi qarsylyǵynan Ratýshaǵa tike shabýyldaý qıyn boldy. Artılerıa men reaktıvti qarý arqyly atqylaýǵa buıryq berdim. Búkil ǵımarat qalyń tútinge orandy. Osy kezde Ratýshaǵa birinshi bolyp aǵa leıtenant K.Mádenovtyń vzvody kirdi. Olar Ratýshanyń vestıbúli men dálizderde qoıan-qoltyq urys júrgizip, ár bólmeni uryspen alýǵa týra keldi».
General F.E.Bokovtyń «Jeńis kóktemi» (244-bet) kitabynan:
«...Ratýshaǵa birinshi shabýyldy aǵa leıtenant K.Mádenov basqarǵan vzvod jaýyngerleri bastap kirdi. Aǵa leıtenant K.Mádenov qoıan-qoltyq kúres júrgizip, Ratýshaǵa tý tikti...».
Áskerı jazýshy M.Merjanovtyń «Bul osylaı bolǵan» kitabynan:
«…Berlın Ratýshasyna údere shabýyl jasaǵanda da shamasy osyndaı jaǵdaı boldy. Oǵan osy urysta qaza tapqan kishi leıtenant Bondarenkonyń birneshe tankteri jáne Ratýsha ǵımaratyna birinshi bolyp kirip qana qoımaı, sonymen birge qolma-qol urys salǵan leıtenant K.Mádenovtiń vzvody batyl shabýyl jasady, urys eki saǵattan astam ýaqytqa sozyldy».
Jazýshy Ǵ.Slanovtyń «Taısoıǵan túlekteri» shyǵarmasynan:
«...Qımylyna kóz ilespes, kóz oty jarq-jurq etken taldyrmash Kenjebaı batalón komandıriniń aldyna kep tartyla qaldy, oń qoly shekesinde:
– Ámirińizdemin, joldas...
– Saǵan ári qıyn, ári abyroıly bir tapsyrma júkteımin, leıtenant Mádenov.
– Oryndaýǵa daıynmyn!
– Mańdaı aldymyzda kókpen talasqan záýlim úıdi kórip tursyń ba? «Imperıa keńsesi» dep atalatyn fashıserdiń Reıhstagtan sońǵy bir ordasy – osy. Ratýsha deıtin edi ǵoı. İshi, tysy taban astyna deıin jaýdyń myqty bir bekinisi. Osyǵan shabýyldy bastap, jeńis týyn tigý – seniń vzvodyńa júkteledi. Shabýyldy ilki bastaıtyn da seniń vzvodyń...Tapsyrmany oryndaý da, oryndalǵan soń abyroıy da bárimizge ortaq. Ratýshaǵa jeńis týyn tigýge ózge jurt qansha talasyp edi. Bul úles bizge buıyrdy aqyry. Qımylda shapshań, Mádenov. Bar, orynda!..».