Ótkende ǵana QR Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaev «Altyn orda» bazaryna tártip ornatýdy tapsyrǵan bolatyn. Almaty qalasy men oblysynyń ákimderine "paıdakúnemder úshin maıshelpekke aınalǵan bazardy eki aı ishinde retke keltirińder" dedi.
Búkil zańsyz mıgranttar jınalǵan bul bazardy qalaǵa qospaı, tártip ornamaıdy. Bul jerde taýar emes, adam da satylady. «Qul bazar» atanǵan saýda ornyn sonaý Taldyqorǵandaǵy İİD Kóshi-qon polısıa basqarmasy retteı almaıdy. Olar aıynda-jylynda bir ret reıd ótkizgenimen, zańsyz mıgranttar tarqap ketpeıdi. Sondyqtan bul bazardy Almaty qalasyna qosyp, tártip ornatýdy Almaty qalalyq polısıa departamentine tapsyrý qajet-aq bolyp tur.
Qylmys sany azaımaı tur...
Jalpy, elimizdegi bazarlarǵa qaıtysty aıtylar syn az emes. Qazir respýblıkamyzdaǵy bazarlardyń denin kóshirip, onyń ornyna zamanaýı saýda keshenderin salý birtindep qolǵa alynýda. Alaıda burynnan kele jatqan ortalyq bazarlardy kóshirý ońaı sharýa bolmaı tur. Muny qarapaıym jurtshylyq qoldaǵanmen, bazar basshylary men onda saýda jasaıtyn kásipkerler buǵan úzildi-kesildi qarsylyq tanytýda. Biraq kóshirmeske laj, jańasyn salmasqa amal qalmaǵandaı. Óıtkeni, bazar ishi bylyqqa toly. Eń bolmaǵanda qarapaıym sanıtarlyq talaptar men órt qaýipsizdigi saqtalmaǵan. Bazarǵa jumys izdep keletin zańsyz mıgranttar men onda oryn alatyn túrli qylmystar tolastar emes. Sondyqtan biz búgin bazardyń ishi jaıly emes, onyń syrtyndaǵy, dálirek aıtqanda, bazar mańyndaǵy jalǵa beriletin úıler tóńireginde sóz etpekpiz. Osy rette biz áıgili «Altyn orda» bazarynyń mańyndaǵy jalǵa beriletin úılerdiń áleýmettik jáne sanıtarlyq jaǵyna nazar aýdaryp, arnaıy zertteý júrgizgen edik.
Sanıtarlyq normaǵa esh saı emes
«Altyn orda» bazarynyń artynda Mereı, Kvartal 4 degen úlken kósheler bar. Onyń boıyndaǵy úılerdiń barlyǵy derlik páterlerin jalǵa beredi. Eki qabatty etip jaǵalaı salynǵan úılerdiń árbirinde jalǵa beriletin 20-25 páterden bar. Onda uıǵyryń da, qyrǵyzyń da, dúngeniń de, ózbegiń de, «propıskasy» bary da, joǵy da bar – bári-bári turyp jatyr. Táýliktik jalǵa beriletin páterlerdiń kúndik aqysy 1,5-2 myń teńgeniń aınalasynda. Bir páterde shamamen tórt-bes adamnan jatady. Endi bir úıde 20-25 páter bar dep esepteıtin bolsaq, onda ol kósheniń boıyndaǵy bir úıde keminde 100-ge tarta adam turady degen sóz. Al sol 100 adamǵa bir-aq dárethana. Jýynatyn bólme, jyly sý degen atymen joq. Onyń ústine dárethanaǵa tek sonda páter jaldap turatyndar ǵana emes, bazarda saýda isteıtinder de, 50 teńgesin tólep, kirip-shyǵyp jatyr. Keıbireýler úıleriniń janyndaǵy «vremánkalaryn» jalǵa berip qoıǵan, onda dúngender, uıǵyrlar asqana ashyp, gýırý, sýırý sekildi laǵmandardyń neshe túrin, palaý, sorpa, káýap, odan bólek, samsa, bólishke, grıl, hod-dog, gambýrger, bálish sekildi tez daıyndalatyn taǵamdardy satyp otyr. Satýshylardyń jeke gıgıenasy múlde saqtalmaıdy. Eden jýyp júrgenderdiń qolyn jýmastan ydys jýyp, tamaq salyp, tamaq tasyp júrgenderin kóz kórdi.
Memleket ishinen memleket quryp alǵan tárizdi
Bir qyzyǵy, bul úılerdi ár aýdannan kelgen satýshylar turǵylyqty turatyn jeri etip menshiktep alǵan. Máselen, Kvartal 4 kóshesindegi №172 úıde tek Aqtóbe, Oraldan kelgender ǵana jatsa, al №191 úıde Atyraý, Aqtaý, Jańaózennen kelgender qonys tepken. Zaısandyqtardyń da, shymkenttikterdiń de ózderiniń belgilengen úıleri bar. Biraq ol úılerdiń birinde sanıtarlyq norma saqtalmaǵan. Tipti keıbir úılerde tyıym salynǵan oıyn avtomattary, kompúterlik klýbtar bar. Onyń ishinde jastar lyq toly. Jeke kýáligińizdiń bar-joǵyna birli-jarymy bolmasa, surap jatqandar joqtyń qasy. Tek aqysyn tóleseńiz bolǵany, kim ekenińiz eshkimdi qyzyqtyrmaıdy. Bir kún túnep shyǵasyz. Saýdagerler úılerdiń qora-qopsylaryn da taýar saqtaıtyn qoıma retinde jalǵa alǵan. Osynyń bárin óz kózimizben kórý úshin biz atalmysh kóshedegi №191 úıge qondyq. Onda bir kúndik aqy jaılylyǵyna qaraı, 1 myń men 1,5 myń teńgeniń aralyǵynda eken. Aıadaı ǵana bólmede úsh adam jattyq. Qasymdaǵy jigitterdiń biri arbakesh bolsa, ekinshisi, bir aıaǵy joq qaıyrshy kisi boldy. Al kórshi bólmede shaǵyn arbaǵa tıep, «termospen» sháı, bálish, shemishke, saǵyz, qurt, temeki satatyn apa saýdager qyzdarmen qonystandy.
Rázıa, saýdager apa:
– Qaıda bolsa da beısharaǵa kún joq. Tıisti organdardyń qyzmetkerleri áli jetetinderge, ıaǵnı qolyna eki-úsh nanyn ustap, shaǵyn arbasymen maıda-shúıde satatyndarǵa tıisetini qıyn-aq. Áıtpese, úlken dókeıler qanshama zańsyz áreketterge baryp jatyr, biraq solarǵa tıisip jatqanyn esh kórgen emespin. Tek biz sekildilerge álimjettik jasap, kúsh kórsetedi. Ótkende «bul jerde saýda jasaýǵa bolmaıdy, zańsyz» dep qýdy. Al qasymda jaımalaryn jol boıyna deıin shyǵaryp, saýda jasap otyrǵandarǵa eshteńe demedi. Sonda jol boıyna deıin shyǵyp saýda jasap otyrǵandardyń áreketi zańdy da, al meniń eki-úsh keli shemishkeni arbamen júrip satqanym zańsyz ba? Tártip saqshylarynyń bul áreketin qalaı túsinýge bolady? Olardyń maqsaty – qolymyzdaǵy pisteniń bir-eki «pachkasyn» tegin alyp ketý jáne basshylyqqa esep bergende qaǵaz júzinde bizdiń aty-jónimizdi qosyp qoıý. Budan keıin olar týraly ne aıtýǵa bolady?
Murat, arbakesh:
– Otbasym – aýylda, men – qaladamyn. Aýylǵa 4-5 aıda bir baryp turamyn. Munda arba súıregeniń úshin osyndaǵy jigitterge tapqan tabysyńnyń 30 paıyzyn berip turasyń. Áıtpese, jumys istetpeıdi. Jumys aýyr. Kún jyly kezde dalada arbanyń ústine qona salýshy edik, qazir kún sýyq. Densaýlyqty da baıqaý kerek. Munda jertólede, syz úıde kishkene balalarymen turyp jatqandar bar. Balalary kúrk-kúrk jóteledi. Aýyldan kelgen kóp qazaqtyń tirshilik kózi – dál osy bazar. «Altyn ordany» bir sharlap shyǵyńyzshy, arnaıy saýda núktelerinde otyrǵandardyń basym bóligi ózge ult ókilderi ekenin kóresiz. Al arba súıreıtinder, usaq-túıek satatyndar, jabaıy saýda núktelerinde shań-tozańnyń ishinde júrgenderdiń deni – qazaqtar. Aýylda jumys bolsa, qańǵyp, arba súırep nemiz bar. Osy jumystyń ózine talas. Óıtkeni munda ózbek, qyrǵyzdar qaptap júr.
Aýrý da órship barady...
Arbakesh jigittiń sóziniń jany bar. «Altyn ordada» Qytaı, Tájikstan, Qyrǵyzstan, Ózbekstannan kelip zańsyz jumys isteıtinderdiń qarasy kóp. Esh jerde tirkelmeı, qujatsyz júrgen kelimsekter Almatyda qylmystyń artýyna, neshe túrli aýrýlardyń taralýyna sebepker bolýda. Olardyń polısıa kózine qalaı túspeıtini belgisiz.
Onyń ústine saýdagerlerdiń densaýlyǵyn da tekserip jatqan eshkim joq. Olardyń arasynda neshe túrli juqpaly aýyrýmen aýyratyndardyń qarasy kóp. Sondyqtan bul jaıma bazarda Almaty qalalyq Densaýlyq saqtaý basqarmasynyń yqpalymen Jyljymaly medısınalyq-profılaktıkalyq tekserý sharalaryn uıymdastyrý kerek. Qansha adam kovıdpen, qansha adam túberkýlezben, sıfılıspen, rakpen aýyratynyn anyqtaǵan jón. Mıgranttar máselesi de ózekti. Ondaǵy zańsyz kelimsekter neshe túrli ınfeksıalyq aýrýlardy taratýy múmkin. Óıtkeni, bazardaǵylar ózdiginen kelip tekserilmeıdi. Bul qaýipti emeı nemene? Sondyqtan saýdagerlerdiń emdelýleri úshin olardyń arasynda túsindirme, yntalandyrý jumystaryn júrgizgen jón.
Aqsaı ózeni arasha suraıdy
Qazirgi kezde Aqsaı ózeniniń «Altyn orda» bazary qasynan aǵatyn jeri tipten lastanyp ketti. Bazardyń artynda jınalǵan qoqystyń bári osy ózenniń aryǵyna tógilgenin talaı kóz kórdi. Taýdan tap-taza kúıinde aǵatyn ózenniń arnalary bazardyń artyna kelgende tarylyp, aıanyshty kúıge túskenin kóresiń. Tipti ózen jaǵalaýy bomjdar araq iship jatatyn, dáret syndyratyn dárethanaǵa aınaldy.
Osyndaı ózenderdiń jaǵalaýyna Almaty qalasynyń ákimdigi brýschatkalar tósep, taldar egip, adamdar demalatyndaı, qydyratyndaı etip jasap qoıǵan. Al Almaty oblysyna qaraıtyn «Altyn orda» bazarynyń artyndaǵy Aqsaı ózeniniń sıqy adam shoshyrlyq dárejede. Sonda Almaty oblysynda Ekologıa, Jasyldandyrý basqarmalary joq pa? Oblys, aýdan ákimderi ne qarap otyr? «Altyn orda» bazaryn qalaǵa qosý kerektiginiń birden-bir dáleli – osy. Bul bazardy sonaý Taldyqorǵannan eshkim qadaǵalaı almaıdy. Sebebi, bul bazar Almaty qalasyna jaqyn ornalasqan.
Órt qaýipsizdigi saqtalmaǵan
Bazar artyndaǵy kóshelerdiń barlyǵy kún bata salysymen tas qarańǵy bolady. Túnde júrý óte qorqynyshty. Almatydaǵy bul eń iri bazardan qansha paıda túsip otyrǵannan keıin, eń bolmasa halyq kóp shoǵyrlanǵan kóshelerge jaryq ornatyp qoıýǵa bolady ǵoı. Átteń...
Eń soraqysy, bazarda órt qaýipsizdigi saqtalmaǵan. Eger bir órt bola qalsa, oǵan tótenshe jaǵdaıdyń kólikteri kire almaıdy. Bir sózben aıtqanda, órt bola qalǵan jaǵdaıda, basyndaǵy baspanasyn bankke kepildikke qoıyp, kúnkóristiń qamy úshin qyrýar qarjyǵa taýar ákeletin saýdagerlerdiń dúnıesin órtten aman alyp qalý qıyn. Sondyqtan qandaı jaǵdaı bolmasyn, sanıtarlyq, órt qaýipsizdigi talaptaryna saı kelmeıtin bazarlardy jónge keltirip, bazardaǵy halyqtyń densaýlyǵyna, jaıly ómir súrýine jaǵdaı jasaý qajet-aq bolyp tur.
Túıin:
Bir ókinishtisi, Almaty qalasy men oblysynyń bul jerdegi shekarasy durys bólinbegen. Mysaly, «Altyn orda» bazaryna qarama-qarsy ornalasqan «Barlyq» bazary Almaty qalasynyń Naýryzbaı aýdanyna qaraıdy da, al dál sonyń aldyndaǵy «Altyn orda» oblysqa qarasty bolyp tur. Eki bazar bir jer turǵanymen, biraq eki óńirge qaraıdy.
Qalaı desek te, quzyrly organdar bazar mańyndaǵy jalǵa beriletin úılerde kimder turyp jatqandaryn tekserip otyrýy tıis. Áıtpese, munda da lańkestik áreketterdiń beleń alýy bek múmkin. Almatydaǵy Aqkentte, Baǵanashyl men Taýsamalynda bolǵan atys-jarylystar sol páter jaldap turǵandardyń saldarynan oryn alǵandyǵyn áste umytýǵa bolmaıdy.