Umyt bola bastaǵan ult qundylyqtary: dástúrdiń túp mánin túsinemiz be?
Qazirgi zamanda turmys-tirshiligimiz túbegeıli ózgerip, ata-baba ustanǵan jón-joralǵylar ómirimizden alystap bara jatqandaı. Kezinde qazaqy bolmystyń ózegine aınalǵan keıbir salt-dástúrler qoldanystan shyǵyp, urpaq sanasynan kómeskilene bastady. Mundaıda halqymyzdyń baı murasyn jańǵyrtý, umyt qalǵan ádet-ǵuryptardyń túpki maǵynasyna úńilý — rýhanı jańǵyrýdyń bir baǵyty bolmaq.
Internet jelisinde qazaqtyń kóneden kele jatqan dástúrleri jaıly túrli aqparattar taraǵanymen, olardyń barlyǵy birdeı ǵylymı negizdele bermeıdi. Osy oraıda, ult mádenıetin zerttep júrgen etnograftarmen suhbattasyp, keıbir umyt bola bastaǵan, máni burmalanǵan salt-dástúrlerge toqtalýdy jón kórdik.
Toqymqaǵar – jolǵa shyqqan janǵa tilek
Qazaqta bala alǵash ret alys jolǵa shyqqanda, oǵan toqymqaǵar jasaıtyn bolǵan. Bul toı emes, jaı ǵana salt. Bir sózben aıtqanda, balaǵa degen tilek.
«Bala alǵash ret ashamaıǵa minip, óz betimen jeke atqa minip, kórshi aýylǵa nemese naǵashylaryna, jaqyn bir týystaryna barsa, buny eń alǵashqy sapary dep onyń anasy, anasynyń abysyndary toqymqaǵar jasaǵan. Iaǵnı balanyń osyndaı alǵashqy qadamyn sol jerdegi týys-týǵandar, negizinen, áıelder shaǵyn ortada atap ótedi. Osyny toqymqaǵar dep ataıdy», - deıdi etnograf Marat Toqashbaev.
Bul — úlkenderdiń batasyn alyp, aq tilekpen jolǵa shyǵý dástúri. Bul dástúrdiń tereń máni — jas balanyń sapary sátti bolsyn, toqymy jerde qalmasyn, at-kóligi aman kelsin degen tilekten týǵan.
Al búgingi kúni balanyń óz betinshe jolǵa shyǵýy sırek jaǵdaı. Kóbinese ata-analarymen birge kólikpen, avtobýspen júredi. Baratyn jerlerine baryp jatady. Qazir de balalar alysta turatyn naǵashylaryna nemese uzaq ýaqyt kórmegen týystaryna baryp, kórsetip jatsa, soǵan arnap kishigirim shaı beredi aǵaıyn-týysqa arnap. Toı emes bul. Jaı ǵana otbasylyq qýanysh.
Básire – balanyń óz maly
Qazaqtyń kóp salty balamen, dúnıege ul kelýimen baılanysty. Búginde umyt bola bastaǵan sondaı salt-dástúrdiń biri – básire.
Básire degen dúnıege kelgen ul balaǵa onyń óziniń jaqyn týystary, ákesiniń aǵasy ne inisi, jaqyndary nemese naǵashylary qydyryp kelgen kezinde bir toqtyny nemese bir buzaýdy, taıdy, kóp jaǵdaıda taıdy básirege baılaıdy.
Sýret: bilim-all.kz
Etnograf Marat Toqashbaevtyń aıtýynsha, «Básirege berilgen maldy satpaıdy, soımaıdy, aıyrbastamaıdy. Ol maldyń ıeligi túgeldeı balanyń enshisinde. Ony bala ne isteıtinin ózi sheshedi». Iaǵnı, ol - amanat.
Ǵalamtor jelisinde básire balany súndettegende atalatyn mal degen syńaıdaǵy aqparat kóp eken. Sondyqtan bul saýaldy da etnograftan naqtylaýdy jón kórdik.
«Osyndaı shatasýlar kóp. Básire súndettegen kezde berilmeıdi. Ádette kishkentaı ul balalardy 4-5 jasynda, ary ketse 6-7 jasynda súndetteıdi. Al básire kez kelgen jasta baılanatyn mal. Básirege kóbinshe taı baılanady. Onyń máni berilgen taıymen erteń bala ósip, elin-jerin qorǵaý jolynda azamat bolsyn degen oıdan týyndaǵan», - deıdi Marat Toqashbaı.
Qalja – ana men balanyń sybaǵasy
Qalja — qazaq halqynyń jas bosanǵan áıelge arnap mal soıyp, etin, sorpasyn ishkizetin salty. Bul — áıeldiń saýyǵýyna, sútiniń mol bolýyna, balanyń densaýlyǵyna tikeleı áser etedi. Qalja jegizip, sorpa ishkizý dástúri qansha zaman ótse, halqymyzǵa jaqsy tanys.
Zeınep Ahmetova apamyz qalja týraly:
«Kedeıdiń kedeıi de áıeline qalja jegizgen. Tipti buǵan shamasy kelmegenderge aýqatty adamdar qalja ákep bergen. Bul – tek salt emes, úlken saýapty is», – dep jazady.
Qalja degen ol jas bosanǵan áıeldiń beli, súıegi bekisin dep bosanǵan boıda arnaıylap óziniń kelgen jeri, kóp jaǵdaıda tórkini arnaıy mal alyp keledi. Qoı etinen balanyń anasyna arnap shetinen asyp, kúnde sorpalap berip otyrady. Qalja jegen áıel shamamen 6-7 kúnde aıaǵynan turyp, úı sharýasyna jaılap aralasa bastaıdy. Al qaljasy durys bolmasa, ol áıeldiń saýyǵýy, býyndarynyń bekýi, onyń báriniń qataıýy uzaqqa sozylyp ketedi. Sondyqtan halqymyz qalja degenge óte qatań qaraıdy jáne jas bosanǵan áıelgen eshqandaı aýyr jumystardy istetpeıdi.
Cýret: tatlerasia.kz
Qalja halqymyzǵa sińisken salt bolsa da, keı óńirlerde biraz ózgeriske ushyraǵan syńaıly. Tipti qalja-toı degen uǵym bar kórinedi. Eldiń soltústiginde bala bir jasqa kelgende toı jasap, ony búginde qalja-toı dep atap júr. Bunyń durys-burysyn da etnograftan anyqtap-bildik.
«Qalja toı degen joq. Ol qate túsinik. Ózi jas bosanyp jatqan áıelge topyrlap adam kelip,onyń bárin kútý kerek, qabaǵyna qaraý kerek degendeı. Jas bosanyp jatqan áıelgen qalja toı jasaý ábestik, bilmestik. Áıel bosanyp jatqanda onyń búkil týǵan-týysqandary kúıeýi jaǵynan bolsyn, tórkini jaǵynan bolsyn qoldarynan kelgenshe onyń jaǵdaıyn jasap, jeńildetý kerek. Sonyń tezirek ornynan turyp ketýine kómektesetindeı áreketter jasaýǵa mindetti. Aǵaıyn-týystyq degen mine osyndaıdan kórinedi», - deıdi Marat Toqashbaı.
Qazaqtyń kez kelgen ádet-ǵurpy, salt-dástúri búgingi zamanǵa baılanysty ózindik dástúrlik transformasıadan ótedi, ıaǵnı ózgeriske ushyraıdy.
Onyń qarapaıym mysaldary: tilashar men tusaýkeser. O basta jaı ǵana yrymnan bastalǵan osy kúni toı etip toılaıtyndaı deńgeıge jetken.
Marat Toqashbaev tilasharǵa mynandaı anyqtama beredi:
«Qazaqtar 6-7 jasqa deıin sóıleı almaı, tutyǵa beretin, «r»-dy aıta almaıtyn, kekeshtenetin balalardyń tili tez shyǵyp ketsin dep, jańaǵy balanyń tilin shúberekpen ustap, úsh ret aqyryn-aqyryn tartyp, duǵa oqyp, jaqsy sóılep ketsin degen yrym jasaǵan. Buny tilashar deıdi».
Al sol dástúrimiz bizdiń búgingi tańda mektep tabaldyryǵyn attaǵaly otyrǵan balanyń bárine jasalatyn bolyp ketti.
«Endi tilashar toı beretinderge bul kemshiligi bar, sóıleı almaıtyn balalarǵa jasalatyn dep aıtaıyn deseń, ol eldiń qýanyshy bolǵannan keıin, dástúrdiń transformasıasy retinde qaraımyz da qoıamyz», - deıdi Marat Toqashbaev.
Salt-dástúrdiń shyǵý tarıhyn zerttep júrgen etnograftyń aıtýynsha, tusaýkeserdiń túp-tamyry da yrymnan shyqqan eken
«Fızıologıalyq damýyndaǵy kemshilikteri bar balalarǵa jasalatyn buryn tusaýkeser. Sóılep ketken balaǵa tilashar jasamaıdy, júgirip ketken balaǵa kishkentaıynan tusaýkeser jasamaıdy. 7-8 jasqa kelgenshe júre almaıtyn, qıralańdap, buryn balalar kóp rahıtpen aýyratyn bastary qazandaı bolyp, óz denesin ózi kótere almaı, qulap qala beretin, aıaqtary da álsiz sondaı balalarǵa tusaýkeser jasaǵan. Tezirek júgirip ketsin degen yrymmen. Al ásilinde deni saý, 2 jasqa deıin júgirip ketken balalarǵa tusaýkeser jasalmaǵan», - dedi ol.
Sýret: Abai.kz
Marat aǵanyń aıtýynsha, ádet-ǵuryp, salt-dástúrler degen ultymyzdyń jany shyn máninde. Eger de ulttyq dástúrlerimizdiń bárin alyp tastasaq, ózgelerden eshqandaı aıyrmashylyǵymyz bolmas edi. Qazaqty qazaq etip erekshelep turǵan onyń tili, ádet-ǵurpy men salt-dástúri.
«Qazirgi mynaý jahandaný dáýiri búkilálemdik jaǵdaı belgili bir standarttarǵa negizdelip jatyr. Búkil álemdegi barlyq elderdiń qolynda qazir telefon. Bárimiz sol bir standartta, sıfrlyq álemde ómir súrip jatyrmyz. Biraq soǵan qaramaı, biz qazaq halqy ózimizdiń ulttyq dástúrlerimizdi saqtap otyrmyz. Degenmen onyń astary nede, máni qaıda ekenin bilip, izdenip júrgen jón», - dep túıindedi M.Toqashbaev.
Qazaqta kóp ádet-ǵuryptar eki dúnıeniń tóńiregine shoǵyrlanǵan. Biri – adamnyń dúnıege kelýinen bastap, toı-tomalaǵynyń tóńireginde. Ekinshisi – ólim-jitimniń tóńireginde. Álmısaqtan musylman bolǵannan keıin, musylmandyq talaptarmen birge qazaqtyń ádet-ǵuryptary birine-biri jymdaı janasyp, qabysyp ketken. Solardyń bárin oryndap otyrsa quba-qup.
Marat Toqashbaev aıtqandaı, ádet-ǵuryp pen salt-dástúr — qazaq halqynyń jan-dúnıesiniń aınasy. Eger ulttyq qundylyqtarymyzdan qol úzsek, bizdi ózge ulttardan aıyryp turatyn ereksheligimiz qalmaıdy. Qazaqty daralap turǵan — ana tili, rýhanı dúnıesi men ǵasyrlar súzgisinen ótken salt-dástúri.
Búgingi jahandaný zamanynda búkil álem sıfrlyq júıege bet burǵanymen, ár halyqtyń ózindik bolmysyn saqtaýy mańyzdy. Biz de osy úderisten shet qalmaı, zamanǵa beıimdele otyryp, ózimizdiń dástúrimizdi umytpaı, onyń túp maǵynasyn túsinip, urpaqqa durys jetkizýge tıispiz.