Qaraǵandyda da bıler saılanbaq.
Óńir-óńirde bıler saılaý naýqany júrip jatqan kórinedi. Áýelde beıjaı qaraı salǵam, endi oılana bastadym. Halyq bilmeıdi emes, neni bolsa da bilip isteıdi. Bul joly sharasyzdyqtan. Amalsyzdyqtan. Endi qaıtsin, sybaılas jemqorlyq qoǵamnyń qaı salasyna da jegi qurttaı dendep enip, beleń alsa. Sot júıesinde ádiletsizdik ornasa, senimsizdik týsa. Bile bilgenge jemqorlyq ulttyq qaýipsizdikke tikeleı tóndiretin qaýip-qaterdiń biri deıdi. Sottan senim ketkesin, osyndaı áreketke barady da halyq. Áıtpese bıler saılap nesi bar. Men bul jerde bıler ınstıtýtyn aqtaǵym ne qoldaǵym kep otyrǵan joq, onyń múmkindikterine úńilgim keledi. Ýájim mynaǵan saıady. Tóltýma ilki zańymyzda aldymen Tóbe bı bolý úshin belgili bir satylardan ótý kerek bolatyn. Dáreje-deńgeıge negizdelip bólinetin sol satylardan ótkender ǵana tóbe bıge saılana alady. Qazaqtyń bıler qurylymynda «Bala bı» - «Jeke bıge», jeke bı – «Qatar bıge», qatar bı – «Tóbe bıge» jetýleri lázim. Sodan keıin ǵana kemel jasyna jetkende keıingige batasyn berer, nusqaý kórseter «Ata» bıge aınalady. Bul yqylym zamannan, ilki dáýirden kele jatqan bıler júıesi.
Desek te, bıler ınstıtýty qazirgi zań keńistiginde zańdy úılesim tappaı otyr. Buryn bir-aq zań kodeksiniń bir ǵana babynda mundaıǵa múmkindik berilgen edi. Qazaqstan Respýblıkasynyń azamattyq kodeksiniń «Qazaqstan Respýblıkasynyń azamattyq zańdary atalatyn 3-babynyń 4-tarmaǵynda bul bylaısha aıqyndalǵan bolatyn: «Azamattyq qatynastar, eger ÁDETTEGI QUQYQTAR (muny burynǵy ádet zańdary dep túsineıik – avtor), sonyń ishinde iskerlik qyzmet órisindegi ádettegi quqyqtar Qazaqstan Respýblıkasy aýmaǵynda qoldanylyp júrgen azamattyq zańdarǵa qaıshy kelmese, solarmen rettelýi múmkin» (orysshasy «grajdanskıe otnoshenıa mogýt regýlırovatsá OBYCHAIaMI, v tom chısle obychaıamı delovogo oborota, eslı onı ne protıvorechat grajdanskomý zakonodatelstvý, deıstvýıýshemý na terrıtorıı Respýblıkı Kazahstan»). Qazirgi nusqasynda bul joq. Alynyp tastalǵan. Búgin qoǵamnyń árbir múshesine qajetti jarıa quqyqtyq qatynastar salasyndaǵy daýlardy sheshý ákimshilik rásimdik-prosestik kodekspen retteletin boldy. Basqasha aıtqanda, qazirgi kúni bılerdiń qaı salada bolmasyn múmkindigi shekteýli.
Buryn úkim aıtatyn qazaq soty kóbine bitimdilikke umtylǵan. Alaıda tórelik aıtylar daý talqysy men dálelderdi (aıǵaqtardy) qarastyrý aldynda bı ádettegi dástúrge saı: a) «bitim» men «bereke» usynýy; á) keshirý múmkindigin, iske salaýat bildirý, sol arqyly isti daýdy kóptiń aldynda talqyǵa salmaı beıbit sheshýge shaqyrýǵa mindetti edi. Al bul qazirgi Qylmystyq kodekste de óz órnegin tapqan. «Tatýlasýǵa baılanysty qylmystyq jaýaptylyqtan bosatý» degen ýáj bar (68-bap: 1. Qylmystyq teris qylyq nemese qazaǵa ushyratýmen baılanysty emes onsha aýyr emes nemese aýyrlyǵy ortasha qylmys jasaǵan adam, eger ol jábirlenýshimen, aryz berýshimen tatýlassa, onyń ishinde medıasıa tártibimen tatýlassa jáne keltirilgen zıandy qalpyna keltirse, qylmystyq jaýaptylyqtan bosatylýǵa jatady). Bitimdilik bar, bıler zańda joq, qarastyrylmaǵan.
Qaraǵandy da bı saılaý isi ońtústikke qaraǵanda keıinnen jandana bastasa da, dál qazir aıaqtalýǵa, jaqyn eken. Abaı qalasynyń turǵyny Bektibaı Jaısańbaev ortalyq óńirdiń bıi bolýdan úmitti. Mamandyǵy – qurylysshy. Maıqudyqqa jıi barady. Páter jóndeýge. Óziniń sózine qaraǵanda qytaıdaǵy qıat rýynan eken. Bıler keńesin qurýǵa úsh jyldan beri atsalysyp júrmin deıdi. Men ony sheshendik ónerge arnaǵan «Sot rıtorıkasy» kitabymdy suraýynan bildim. Qoldan kelgenshe Jarǵysyn jasaýǵa qol ushyn berip te úlgerdik.
Bir sózben aıtqanda qazannan qaqpaq ketti.