Qoınaýy tereń tarıh!
"Ótkenge kóz júgirtseń – bolashaqqa qadamyń nyq bolady" degen sózdiń sakraldy máni bar. Fılosoftar aıtyp ketken bul oıdyń qadiri jyl ótken saıyn arta túsýde. Biz kimbiz? Tegimiz qaıdan shyqqan? Aıta berseń, ári tereńdeı beretin mundaı saýaldar legi tolastamaıdy. Bul, bir jaǵynan, zańdy suraq. Dúnıe júziniń damyǵan derjavalary óz shejirelerin áldeqashan túgendep alǵan. Búginderi tarıh arqyly jas urpaǵyn tárbıelep keledi. Onysy – jón-aq!
Bizdiń tarıhshylar men jylnamashylar qazaqty taǵdyrly halyq sanaıdy. Buǵan tolyq kelisýge bolady. Náýbet jyldar, jut, ashtyq bárin basynan ótkerdi. Qanshama bala anasynan jyraq qaldy. Degenmen Táńir ár ýaqytta ózi saqtap kele jatqandaı kórinedi. Ótken ǵasyrlardaǵy kezeńder sýdaı syrǵyp óte shyqty. Qazirgi tańnyń eń basty maqsaty – damyǵan elder sanatyna qosylý. Sondaı-aq bul jolda atqarylyp jatqan ister az emes.
Elimizdiń Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaev «Bıyl qasterli Táýelsizdigimizge 30 jyl tolady. Bul – qaıta jańǵyrǵan qazaq memlekettiginiń, ata-babalarymyz ańsaǵan azattyqtyń tuǵyry nyǵaıa túskenin áıgileıtin mańyzdy beles. Tarıh turǵysynan alǵanda, otyz jyl – kózdi ashyp-jumǵandaı qas-qaǵym sát. Degenmen bul kóptegen halyqtar úshin qıyndyǵy men qýanyshy, daǵdarysy men damýy almasqan tutas dáýir deýge bolady. Biz de osyndaı joldan ótip kelemiz» dep zerdemizge keleli oı saldy. Búginde barsha álemge beıbitshilik etalony retinde tanylǵan Qazaq eli bar. Sol elde alǵyr, bilimdi, otansúıgish jastar ósip keledi. Aldaǵy ýaqyttary ǵylym men ónerdi, sportty, tehnologıany ıgeretin naǵyz solar bolmaq.
Qazaq eli - álemniń aldynda aıbyndy memleket. Qazirgi tańda dúnıe júziniń aldyńǵy qatarly damyǵan memleketteri qurmetteıdi, syılaıdy. Naq solardyń sapynda bolýǵa umtylyp kelemiz. Onyń nátıjesine senýdemiz de. Qazaqstannyń ekonomıkasy qaryshtap damyp, jarqyn bolashaqqa qaraı bet buryp kele jatyr.
Álemniń aldyńǵy qatarly elderiniń tarıhyna zer salsańyz, biraz dúnıeniń baıybyna barasyz. AQSH derjava bolýǵa 230 jyl, Japonıa, Túrkıalar ǵasyr jumsady. Áli de toqtaýsyz ilgerileýde. Alash ardaqtysy Álıhan Bókeıhanov «Birlikten aırylǵan el qańǵyp qalady» deıdi. Bizge de ýaqyt mańyzdy. Osyǵan qatysty saýalnamaǵa nazar aýdaraıyq.
Táýelsizdiktiń alǵashqy jyldarynda qyrýar ister atqaryldy. Onyń aldynda 1988 jyly Alash qaıratkerlerin aqtaý bastaldy. Elbasy Nursultan Ábishuly el tizginin ustaǵanda jumys ilgerileı tústi. Eń tushshymdysy – «Babalar sózi». Bunda qazaqtyń arǵy-bergi fólklory túgendeldi. Áli de 15 paıyz shamasynda jınalatyn dúnıeler barshylyq. Iá, budan da basqa qundy eńbekter bir tóbe. Jalpy, osynyń bári erkindiktiń nátıjesi. Elimizde ǵylymnyń, akademıanyń bolǵany durys. Ol – memlekettiliktiń belgisi. Qazaqtyń aıbyndy, ilimdar, ónerli jurt bolyp uıysqanyn kóre bereıik!
Egemendi halyq bolý ata-baba arman-muraty edi. Mine, biz kórýdemiz. Táýbe! Táńirdiń tátti syıy. Sakraldy uǵymmen teń. Álemde kóptegen halyq bar. Áli kúnge deıin óz qoldary ózderine jetpegenderi qanshama?! Bizge evalúsıalyq jolmen órkendeý qajet. Másele eptep sheshimin tabady. Árkim óz salasynda maman bolsa, damý degen sol. Qazaqy qarakózderimizdiń yntasy qýantady. Bolashaq solardyń qolynda. Baıqasańyz, úlken býyn birtindep jastarǵa oryn berýde. Jaı-jaı respýblıkamyzdyń taǵdyryn tapsyryp bara jatqandaı. Bul – ómirdiń zańdylyǵy. Alda talaıdy baǵyndyratynymyzǵa senimmen qaraımyz.
TÁRBIENİŃ MAŃYZY ZOR
Naq osy kúnderi taǵylym men tárbıege mán bergen abzalyraq. Óıtkeni ǵalamda bala oqytyp, shákirt tárbıeleýden asqan baqyt joq. Ómirin osy arnaǵa aranaǵan adamdy, baqytty jan dep sanýaǵa bolady. Eline qyzmet etken tulǵanyń ǵumyr joly qarapaıym hám jarqyn bolady. Kóbisi qarapaıym aýylda týyp, arman qýyp, qalada joǵary oqý ornyn oqıdy. Sóıtip, ómir jolyn jalǵaı beredi.
Burynǵy keńestik dáýir ótti. Egemendik keldi. Alǵashynda qıyndaý boldy. Desek te onyń bári artta qaldy. Búginderi jaınap-jadyrap kelemiz. Dúnıe júziniń damyǵan derjavalarymen ıyq tirestirýdemiz. Jahandyq arenada óz ornymyz aıqyn. Sol bıikke shyǵý bar da, sony ustap turý bar. Endigi maqsat - tuǵyrymyzdyń beriktigin saqtaý. Kóshpendiler amanatyna sol úshin birlik pen tatýlyqty saqtaý paryz. Kúltegin, Tonykók bıleýshilerdiń «Máńgilik el» qaǵıdatyn berik ustaǵan abzal. Sonda ǵana egemendiktiń mańyzy joǵarylaı túsedi. Táýelsiz sózi – kıeli uǵym. Aýqymy keń. Ony eshbir nársege teńeı almaımyz. Sondaı qasterli. Árkez shamshyraq, eńsemizdi tiktep júrýge serpin beredi. Eń negizgisi, basqaǵa kiriptar emespiz. Sol qyrynan kelgende mándirek. Beıbit, mamyrajaı kúnderdi keship júrgenge ne jetsin! Qadirin bilip, túpki oıyn uǵynaıyq. Meıramnan meıramǵa basymyz aman, baýrymyz bútin jete bereıik!
BABALAR AMANATY
Qarap tursańyz, halqymyzdyń bastan keshpegen taǵdyrly kúnderi az bolmaǵan. Ylǵı da qıynnan qıystyryp, tyǵyryqtan jol taýyp, qıynshylyqty eńserip otyrǵan. Sol sebepti de qazaqty batyr deýge tolyq negiz bar. Álginde aıtqan babalar amanaty - osy eldi ary qaraı damytý. Órkendegen memleketter qataryna qosý. Ol úshin negizgi jaǵdaıdyń bári jasalǵan. Sonyń ishinde jastarǵa múmkinshilik kóp. Qaıda baryp, nendeı ispen aınalysam dese de, jol ashyq. Syrtty kórem, ilim jınap tájirbıe almasýǵa da tolyq jaǵdaı bar. Eń negizgisi, el men jerdiń qadir qasıetin tereń uǵyný kerek. Aıanbaı tirlik qylsa, alǵa órleý degen sol.
Arada qanshama jyldar men tarıhı kezeńder ótip, almasýlar, ǵasyrlar toǵysy bolsa da, qazaq halqy túpki ata-tegin saqtap keledi. Kóshpendilerdiń mádenıetiniń ózgelerden esh kem bolmaǵany búginge úzilmeı jetken salt-sanamyzdan baıqalady. Táńirdiń ózi jurtymyzdy talaıly taǵdyrdyń soqpaǵynan aman saqtap kele jatqandaı. Buǵan myń qaıtara táýbe! Ýaqyttary zyrǵyǵan dáýirler arasynda janshylyp ketpeı, irgemiz bútin qalpynda osy zamanǵa jetýimiz ata-babalarymyzdyń tektiliginiń arqasynda dep túsinemiz. Neshe túrli jaǵdaıattar oryn alyp, tarıh sahnasynan óship ketýge deıin bardyq. Jońǵar shapqynshylyǵy 160 jyl boıy qazaq dalasyna óz qylyshy men naızasyn túıredi. Aqyr sońynda jer betinen joıyldy. Odan keıin de qanshama qıynshylyqqa ushyradyq?! Náýbetti jyldar bastan arylmady. Túrli soǵystar men elishilik patsha zamanyna qarsy kezder boldy. Munyń bári tarıhtyń betterinde saırap jatyr. Odan sońǵy asharshylyqty aıtpaı ketýge bolmaıdy.
TAǴDYRLY HALYQ
Bir sózben baıandaǵanda, taǵdyrly halyqpyz. Búginde barsha álemge nuryn shashqan elmiz. Jurt syılaıdy, kórshi elder qurmet tutady. Dúnıeniń qaı buryshyna barsańyz da, qushaq jaıa qarsy alady. Eń bastysy, babalar amanatyn saqtap, ulttyq qundylyqtarymyzdy dáriptep kelemiz. Keltirilgen pikirlerdi bir arnaǵa toǵystyrǵanda, qanshama qundy jaqut jyrlarymyz ben tarıhty hám etno-folklordy jınaǵanymyz kórinedi. Dese de, alda atqarar sharýa kóp. Bálkim, bir zamandar ótip, bizge qatysty qoljazbalar men tyń derekter tabylyp qalar. Mine, sondaı kezde jastar jaǵy úlkenderden alǵan ónegemizdi qoldanyp, ármen qarataı damytýdyń joldaryn qarastyrǵanymyz abzalyraq bolar. Muny ýaqyttyń enshisine qaldyramyz.
Keı-keıde beıbit, mamyrajaı, dosshyl elde ǵumyr keship jatqanyma rıza bolamyn. Ásirese, shetelge kóp shyǵatyn, sportshylarymyz ben óner, bilim men ǵylym adamdary kóptep sezinedi eken. Báriniń pikiri qazaq eliniń syrt jaqtaǵy abyroıy asqaq degendi aıtady. Munysy ras-tyn. Ol jaǵyn ózimizge saıahattap, kelip jatqan saıahattaýshylardan estip bilip júrmiz.
Alash ardaqtysy ári qaıratkeri Álıhan Bókeıhanov «Ozǵandarǵa jetý kerek, jetkenderimizden ozý kerek. Dúnıeniń tórine tyrmysqandar, tórden oryn alyp jatyr. Tyrmyspaǵandar esikte qalyp jatyr: esikte qalmaı, tórge tyrmysalyq. Basqalar tórge qalaı bara jatqanyna qarap, biz de solardyń istegenin isteıik» deıdi. Rasynda, aldyńǵy qatarly qaryshtap damyp bara jatqan elderdiń eń negizgi qajetti jaqtaryn alyp, órkendeýdiń dańǵyl jolyna túsý kerek degendi megzeıdi. Sonaý XX jıyrmasynshy ǵasyrdyń basynda aıtylǵan asyl oılar bolsa da, ómirsheńdigin joımaı osy ýaqytqa jetti. Áli de óziniń ózektiligin joımady. Qaıran «Alash alyptary» el men jerdiń qamyn kúıittep, bolashaqty oılap talaı is qyldy. Máselen, Ahmet Baıtursynuly oqýlyq jazdy, «Qazaq hrestomatıasy», «Ádebıet tanytqysh», «Til quraly» syndy qundy eńbekter jazdy. Qazaqtyń ádebı hám tildik erekshelikterin zerttedi. Bar jıǵan tergen ilimi men biliktiligin el múddesine jumsady. Al Halel Dosmuhamedov atamyz «medesına ǵylymdary» tóńireginde zertteýler jasady. Qysqasy, kóptegen sharýalar men ǵasyrǵa bergisiz tirlikter atqaryldy. Nátıjesinde, «Alash qaıratkerleriniń» ólsheýsiz murasy búgingi jastarǵa azyq bolýda. Tipti jolbastaýshy – baǵdarsham desem, artyq aıtpaǵandyq bolar.
Qazaq eliniń baǵdary aıqyn, joly anyq. Olaı deıtinimizdiń óz jóni bar. Óıtkeni aınalasymen tatý, beıbitshil el. Jastary shetinen alǵyr. Eń bastysy, bolashaqqa artqan senimi mol. Birligi jarasqan, bir-birine qoldaý bildire alatyn jurty bar. Shetinen eńbeksúıgish, ǵylymdy ıgerip, álemdi tańǵaldyryp júrgen qarakózderge myń alǵys. Arada birshama ýaqyt ótip, elimizdiń ilgerileýine naqty úles qosatyn da solar bolmaq. Aqyn Qadyr Myrza Áli aıtqandaı, «Biz – tarıhy qalyń elmiz». Daraboz aqynnyń oıynyń túbinde úlken mán men maǵyna tunyp jatyr. Eger bizdiń shejiremizdi sherter bolsańyz, talaı tarıhqa kýáger bolasyz. El birligi bekem bolsyn!
Zamanynda Qazybek bı «Atadan jaqsy ul týsa, eldiń zory bolady» depti. Joǵarydaǵy pikirlerdi topshylaı kelgende, osyǵan saıady. Ol degenimiz – bilimdi, aqyldy, tárbıeli ultty qalyptastyrý degen sóz. Qazaq eliniń aıbyny asqaqtaı bersin!