31 mamyr – Saıası qýǵyn-súrgin jáne asharshylyq qurbandaryn eske alý kúni
Aldyńǵy jylǵy jazǵy demalysta bala-shaǵamen qydyryp, elordaǵa barǵanbyz. Hanshatyr, Báıterek, EKSPO deısiz be, bar jaqsyny kórdik, qalaǵanymyzsha araladyq. Oınadyq, kúldik. Sosyn balalardy tek oıyn-saýyq ortalyqtarymen ǵana shektemeı, bul ómirdiń tek jarq-jurq etken, qyzyldy-jasyldy sátterden ǵana turmaıtynyn sezdirý úshin astana irgesinde jatqan, Qaraǵandy jerinde ornalasqan «Karlag» murajaıyna apardyq.
Balalardyń kózimen
Balalar mektep oqýlyǵynda saıası qýǵyn-súrgin týraly jalpylama jazylǵan málimetterin osy murajaıdan kózben kórip, tereńirek sezingendeı, sol bir qasiretti jyldardyń salmaǵyn bala júregimen óz ál-qaderinshe salmaqtaı alǵan sekildi kórindi bizge.
Murajaı úıiniń aýmaǵy óte úlken eken. Bárin aralap shyqtyq. Ras, murajaı tabaldyryǵyn attaǵannan eńseńdi basatyn bir aýra baryn sezinesiz. Basqasha bolýy múmkin emes, óıtkeni ol úıdiń qabyrǵasynda qýǵyn-súrginge ushyraǵan qurbandardyń, jazyqsyz áıel-analardyń azapqa toly sátteri, jan qınalysy - bári-bári saqtalyp qalǵan. Iá, kúńgirt shamdar, aýyr esikter kóz aldyńyzǵa kınolardan, derekti fılmderden kórgen epızodtardy ákeletindeı. Balalarymyz ult qaımaqtary azaptalǵan, shynjyrǵa baılap býyndyrylǵan, tyrnaqtarynyń astyna ıne tyqqylap qınalǵan, belýarǵa deıin jetetin muzdaı sý toltyrylǵan, beti temirmen shegendelgen qudyq-zyndanǵa sótkelep otyrǵyzylǵan tas kameralardy kózimen kórdi. Qur saman, qamys, qanar qaptar tóselgen temir tósekterdi kórdi. «Halyq jaýy» atanǵan azamattardyń áıelderiniń de (maneken-adamdardyń) oty sóngen janaryna úńildi. Tas qabyrǵadaǵy qoldan jasalǵan qan izderi de balalardyń denesin túrshiktirdi. Sebebi, olar ár kameraǵa aıaq basarda ishke abaılap, bajaılap endi.
«Daladaǵy tamuq»
Patshaly Reseıdiń eńbekpen túzeý kolonıasy prınsıpi boıynsha qurylǵan «Karlag» (Qaraǵandy eńbekpen túzeý lageri) stalındik konslageri 1931 jyly 19 jeltoqsanda quryldy. Ol GÝLAG arhıpelagy quramyndaǵy eń iri azap araly bolǵan. Lager úlken aýmaǵyna qaraı jáne tikeleı Máskeýge ǵana baǵynǵandyqtan, «Memleket ishindegi memleket», al azaptaý quralynyń kúshtiligi jaǵynan «Daladaǵy tamuq» degen atqa ıe bolǵan desedi. «Karlagtyń» túpki maqsaty – sosıalızm qurýdyń stalındik baǵdarlamasyn júzege asyrý úshin tutqyndardyń tegin eńbegin jappaı paıdalaný. Lagerdiń ortalyǵy Qaraǵandy qalasynan 45 shaqyrym jerdegi Dolınka aýyly bolǵan. Oǵan egistikke jaramdy 120 myń ga jer, 41 myń ga shabyndyq jer bólinip berilgen. «Karlag» aýmaǵy soltústikten ońtústikke deıingi 300 shaqyrym, shyǵystan batysqa deıingi 200 shaqyrym jerdi alyp jatty.
Qurylǵannan keıin bir jyl ótkende, mundaǵy tutqyndar sany 10 400 adamǵa jetti, olardyń 8400-i aýyl sharýashylyǵymen aınalysty. Saıası qýǵyn-súrgin qurbandary Dolınkada shyny, qant, maı zaýyttaryn, et kombınatyn, tigin sheberhanalaryn, kókónis keptirgishter, dıirmen salǵan. 1940 jyly lagerde 12 dıirmen, 9 jarmalaǵysh, 14 maı zaýyty, eki irimshik qaınatatyn óndiris, 9 súzbe irimshik qaınatatyn óndiris, 11 kókónis tuzdaý pýnkti, bir qasaphana bolǵan.
Bir tilim nan
Azap lagerinde bolǵan 1,5 mıllıon tutqynnyń deni «halyq jaýy» degen aıyppen sottalǵan jáne colardyń otbasy músheleri retinde bas bostandyǵynan aıyrylǵan jandar edi. Olar – qazaqtar, nemister, ýkraındar, polák, evreı, sheshen, fransýz, latysh, estondar sekildi kóptegen etnos ókilderi. «Karlag» sharýashylyǵy tez damyp, órkendedi. Sebebi, oǵan toǵytylǵan tutqyndar búkil álemge tanymal ǵalymdar, áskerı qolbasshylar, mádenıet jáne saıasat ókilderi men basqa belgili tulǵalar edi.
Tergeýshi men kúzetshi kúndelikti aýysyp otyrǵanymen, tutqynǵa uıyqtaýǵa, otyrýǵa da ruqsat berilmeı, toqtaýsyz tergep-suraý júrgizile bergen. «Karlagtaǵy» azaptaý túrli ádistermen júrgizilgen desedi. «Kinásin» moıyndamaǵandardy jabyq kameralarǵa aparyp, eki-úsh kún as-sý bermeı qınaǵan. Uryp-soǵý, qınaý áreketterin senbi-jeksenbi kúnderi júrgizgen. Bul kúnderi aýyl-aımaqtarda arnaıy oıyn-saýyq keshterin, mýzykalyq baǵdarlamalar uıymdastyrylǵan. Bul – azaptaýdan jan daýysy shyqqan adamdardyń ashshy aıqaıyn jurtshylyqqa estirtpeý úshin qoldanylǵan ádis bolǵan kórinedi. Lager qyzmetkerleri ajarly qyz-kelinshekterdi paıdalanǵan.
As túgili qara sýǵa da jarymaǵan tutqyndar júrek jalǵaıtyn tamaǵyn kúl-qoqystyń ishinen izdep, qalǵan súıek-saıaqty jegen. Olar ózine buıyrǵan bir tilim nandy birden jep qoımaı, usaqtap bólip, tańdaıynda soryp júretin bolǵan. Olarǵa botqany malǵa beriletin, tazalanbaǵan arpadan daıyndaǵan. Kógergen kartopty qara sýǵa asyp berip otyrǵan. Ózderine kerek jumys kúshi bolǵandyqtan, olardy áıteýir osylaı óltirmeı ustaǵan.
«Anamnyń úıi»
«Karlagta» «Otanyn satqan, qoǵamǵa qaýipti halyq jaýlarynyń» balalary da azapty kúnder keshken. Júkti áıelder úshin jazany keıinge qaldyrý múmkindigi bolmaǵan. 1938 jylǵy 1 qańtardaǵy jaǵdaı boıynsha «Karlagqa» kelgen 2103 áıeldiń arasynda júkti jáne omyraýda balasy bar 655 analar bolǵan. Áıelderge nárestesin emizip, jórgegin aýystyrýǵa ǵana ruqsat berilgen. «Karlag» aýmaǵynda balalar kombınaty, «Osakarov» balalar úıi, «Dolınskıı» balalar úıi, Sanıtarlyq jáne medısınalyq bólimniń sábıler úıi, 18 balabaqsha bolǵan. Olarda tárbıelengen balalarda «otbasy», «áke», «ana» degen uǵymdar bolmaǵan.
Dolınkada 4 jasqa deıingi balalarǵa arnalǵan «Mamochkın dom» atty arnaýly mekeme jumys istepti. Al tórtke tolǵan balalardy «Osakarov» balalar úıine jóneltip otyrǵan. Mundaıdy kótere almaǵan keıbir áıel-analar esinen aljasyp ketken. Áıelder nárestesin bir emizip ketýge múmkindik alý úshin 10 nemese odan kóp saǵat jumys isteýge májbúr bolǵan. Al qara jumysqa jegilgen názik jannyń omyraýynan qaıdan sút shyqsyn, sábıleri shetinep ketip otyrǵan. Dolınkanyń bir sheti sol sábılerdiń qorymyna ulasady. Ázirge qansha perishteniń kóz jumǵany týraly naqty derek joq. Bir ǵana 1943 jyly 450 bala bir mezgilde ókpesi qabynyp qyrylyp qalǵan.
Qaqaǵan aıazda tas bolyp qatyp qalǵan jerdi qazý múmkin bolmaǵandyqtan, lager ókilderi qystygúni balalardy jerlemegen. Balalar úıiniń janyndaǵy kishkentaı ǵana tastaı tamǵa bóshkeler qoıylyp, soǵan ólgen balalardyń denesin jınaı bergen. Kún jylyǵanda baryp jerdi qazyp, shuńqyrǵa bóshkesimen kóme salatyn bolǵan.
Osynshalyqty azaptyń bárine tózgen adamdardyń bastan keshkenderi bul kúni tarıhqa aınaldy. Iá, ol kúnder, aılar, jyldar talaı jannyń ómirin óksitti, úmitin úzip tastady, qanatyn qıdy. Sol ýaqyt aıamady olardy. Biraq aq paraqtary jazylyp qaldy.
